Dollard, J., Miller, N. Osobowość i psychoterapia (s. 150-185).pdf

Dollard, J., Miller, N. Osobowość i psychoterapia (s. 150-185).

Rozdział XI

JAK CZŁOWIEK UCZY SIĘ SYMPTOMÓW?

FOBIE

W fobii nabytej w traumatycznych warunkach frontowych wydarzenia istotne dla tego

zagadnienia są stosunkowo niedawne i dobrze znane. Przypadki takie stanowią jeden z

najprostszych i najbardziej przekonywających przykładów uczenia się.

Przypadek pewnego pilota, którym zajmował się jeden z autorów tej książki,

ilustruje wszystkie zasadnicze punkty tego zagadnienia. Oficer ten, nazwijmy go X, nie

wykazywał żadnego anormalnego strachu przed samolotami, dopóki nie zlecono mu

wykonania szczególnie trudnego zadania zbombardowania odległych i silnie bronionych

rafinerii naftowych. W drodze do celu jego eskadra była silnie atakowana. Wskutek

zamieszania wywołanego koniecznością niezwykle niskiego przelotu nad celem pod silnym

ogniem dział przeciwlotniczych, kilka lecących na przodzie maszyn źle wykonało manewr i

zrzuciło bomby na sektor przydzielony formacji pilota X. Ponieważ samoloty te nie zrzuciły

dostatecznej ilości bomb, aby zniszczyć wszystkie zainstalowane urządzenia, formacja

pilota X musiała wykonać zadanie do końca. Gdy samoloty nadleciały nad dachy

zbombardowanych budowlą bomby i zbiorniki z naftą eksplodowały. Samolot pilota X

został gwałtownie odrzucony i częściowo uszkodzony, a najbliżej lecące samoloty zniknęły

w ścianie ognia. Ponieważ uszkodzony samolot, pilota X nie mógł wznieść się ponownie na

odpowiednią wysokość, musiał wracać do bazy samotnie przy zmniejszonej szybkości i był

wielokrotnie atakowany przez myśliwce, w rezultacie czego zginęło kilku członków załogi, a

wiele razy zagłada groziła wszystkim. Gdy w końcu dotarli nad Morze Śródziemne, nie

mieli już paliwa i musieli opuścić samolot na pełne morze. Ci, którzy ocaleli, przesiedli się

na tratwę ratunkową i ostatecznie zostali uratowani.

W czasie tego lotu pilot X wiele razy był wystawiony na działanie bodźców

wywołujących silny strach, takich jak gwałtowne eksplozje, widok spadających samolotów i

ginących kolegów. Wiadomo, że silne bodźce tego rodzaju działają w taki sposób, iż

wzmacniają strach jako reakcję na inne sygnały występujące w tym samym czasie 1 . W tym

przypadku innymi sygnałami był widok samolotu, dźwięk, jaki on wydawał, oraz myśli

związane z lotem. Należałoby zatem oczekiwać, że silny popęd w postaci intensywnego

strachu zostanie przyswojony jako reakcja na wszystkie sygnały.

Gdy dana osoba nauczyła się reagować silnym strachem na określony układ

sygnałów, występuje tendencja do zgeneralizowania tego strachu na inne, podobne układy

sygnałów (Miller, 1950). Można by więc oczekiwać, że strach związany z danym samolotem

I myślami o locie zgeneralizuje się na inne samoloty mające podobny wygląd i wydające

podobny’ dźwięk oraz na myśli o lataniu na tych samolotach. W rzeczywistości przebieg

1 Analizę innych podobnych przypadków frontowych można, znaleźć u Dollarda.

Strona 1

Dollard, J., Miller, N. Osobowość i psychoterapia (s. 150-185).

wypadków był właśnie taki; pilot odczuwał silne przerażenie, gdy tylko zbliżył się do

jakiegokolwiek samolotu, spojrzał nań lub nawet pomyślał o lataniu na nim.

Ponieważ nauczył się już unikać przedmiotów, których się boi, miał silną tendencję

do unikania również widoku wszelkich samolotów i do oddalania się od nich. Gdy to

uczynił, usuwał sygnały wywołujące lęk i dzięki temu znacznie zmniejszał nasilenie

odczuwanego przerażenia.

Jednakże, jak już o tym mówiliśmy w rozdziale V, redukcja każdego silnego popędu,

takiego jak strach, służy za wzmocnienie poprzedzających ją bezpośrednio reakcji.

Oczekiwalibyśmy zatem, że wszelkie reakcje, które pozwalają na skuteczne unikanie

przedmiotów wywołujących strach, zostaną przyswojone jako silny nawyk. Tak się też stało;

u pilota rozwinęła się silna fobia przed samolotami I wszystkim, co się z nimi wiąże.

Odczuwał on również silny lęk, gdy myślał lub mówił o samolotach, a gdy przestawał

o nich myśleć lub mówić, lęk się zmniejszał. Ta redukcja lęku wzmacniała zaprzestanie tych

czynności; pilot niechętnie więc myślał i mówił o swych przeżyciach.

Krótko mówiąc, w traumatycznych warunkach frontowych intensywny popęd

strachu stał się wyuczoną reakcją na dany samolot i wszystko, co się z mm wiązało. Strach

ten zgeneralizował się z sygnałów wytwarzanych przez ten samolot na podobne sygnały

dostarczane przez inne samoloty.

Ten intensywny strach motywował reakcje unikania samolotów, a gdy tylko którakolwiek z

tych reakcji była skuteczna, zostawała wzmocniona przez redukcję nasilenia strachu.

Gdy wszystkie okoliczności są zrozumiałe, jak w tym przypadku, fobia nie jest

niczym tajemniczym. Istotnie, nie nazywa się zwykłe „fobią” uniKania dotknięcia gorącego

pieca ani ucieczki przed pędzącymi autami ponieważ okoliczności wzmacniające tę reakcję

są zrozumiałe. Twierdzimy, że w przypadku fobii prawa uczenia się są dokładnie takie

same, chociaż okoliczności są często inne i o wiele bardziej niejasne, szczególnie wtedy, gdy

strach wywołują wewnętrzne sygnały w postaci myśli i popędów.

Strach wywołany przez popęd do wykonania karanej reakcji. Przykładem tego, jak

pokusa wykonywania zakazanej czynności może wywoływać strach, jest przypadek

czteroletniego chłopca, u którego wystąpił nagły i długotrwały wybuch niezwykle silnego

oporu przed położeniem się spać.

Dawniej chłopczyk przejawiał jedynie normalną niechęć, która nagle bardzo się

wzmogła. Chłopiec protestował, gdy wieczorem musiał rozstawać się ze swymi zabawkami,

prosił, aby mu opowiadać bajki, wielokrotnie wychodził, aby napić się wody; znajdowano

go siedzącego na schodach; wyrażał różne obawy w związku z sypialnią, które rodzicom

trudno było zrozumieć, i trzeba go było kłaść z powrotem do łóżka nawet po piętnaście lub

dwadzieścia razy w ciągu jednej nocy.

Rodzice zdawali sobie sprawę, że u dziecka wystąpiły poważne zaburzenia, lecz nie

mogli zrozumieć, dlaczego; byli zaniepokojeni i zmartwieni. Z początku myśleli, że dziecku

(które było jedynakiem) chodzi przede wszystkim o to, aby mogło przebywać z dorosłymi.

Gdy rodzice zaczęli podejmować coraz bardziej stanowcze środki w celu utrzymania

Strona 2

Dollard, J., Miller, N. Osobowość i psychoterapia (s. 150-185).

chłopca poza obrębem living room , aby mogli prowadzić normalne życie towarzyskie,

znajdowali go śpiącego w niezwykłych i niewygodnych miejscach, np. na progu sypialni, w

przedpokoju lub nawet na schodach. Wyglądało na to, że prawdziwym motywem

zachowania dziecka było unikanie łóżka. Czasami kładł się spać nałożywszy dwie pary

majtek, mimo że było to w samym środku lata w gorącym klimacie Środkowego Zachodu.

Rodzice próbowali wszystkich sposobów, jakie tylko potrafili wymyślić, lecz nic nie

pomagało. W końcu zaprowadzili dziecko do kliniki; gdzie stopniowo zestawiono

następujące fakty. Matka chłopca miała znacznie młodszego brata, który w niemowlęctwie

był surowo karany za masturbację; przyrzekła więc sobie, że swojego dziecka nigdy nie

będzie traktować w ten sposób, Z początku pozostawiła mu całkowitą swobodę pod tym

względem, a następnie stopniowo dała mu do zrozumienia, że może uprawiać masturbację

tylko wtedy, gdy jest sam lub gdy nie ma w domu nikogo obcego. Kłopoty z pójściem do

łóżka zaczęły się wkrótce po przyjęciu nowej służącej. Matka przypomniała sobie, że po

południu tego dnia, kiedy zaczęły się te kłopoty, chłopczyk opowiedział jej, jak to służąca

powiedziała mu, że jest paskudny i klapnęła go „tak jak klapie swoich własnych

chłopczyków”. Ponieważ służąca wydawała się bardzo łagodna i czuła, matka nie wierzyła w

to, a wobec jej wątpliwości chłopczyk zaczął przypuszczać, że całe zajście było wytworem

jego fantazji. Później zauważono, że służąca, widząc jak chłopczyk bawi się swym

członkiem, mówiła mu, że jest paskudny; powiedziano jej w sekrecie, aby nie zwracała

uwagi na tego rodzaju zachowanie. Gdy służąca wyjechała na tydzień, aby opiekować się

Chorą matką, symptomy nieco osłabły i wzmogły się znowu, gdy powróciła.

Za radą psychiatry z kliniki, matka wyjaśniła dziecku, że służąca nie powinna karać

go za masturbację; aby wykazać mu to tym dobitniej, poleciła służącej, aby usprawiedliwiła

się .przed dzieckiem i powiedziała mu, że nie miała racji nazywając go paskudnym. Zaraz

potem objawy niezwykle silnego oporu przed pójściem do łóżka zniknęły nagle; z kilkoma

mniej poważnymi nawrotami poradzono sobie z łatwością, ponownie uspokajając dziecko.

Nastąpiła także u chłopca znaczna poprawa pod względem uczynności i posłuszeństwa oraz

radosnego, spontanicznego zachowania.

W tym przypadku zupełnie oczywiste wydaje się to, że kara i potępienie ze strony

służącej 'wytworzyły związek pomiędzy strachem a reakcją masturbacji. Dziecko

przypuszczalnie odczuwało silniejszą pokusę do uprawiania masturbacji wtedy, gdy było

samo w łóżku. Dlatego też łóżko wywoływało strach. (Być może, także niektóre kary były

wymierzane w łóżku, lecz, niestety, nie mamy na to żadnych dowodów). Gdy tylko dziecko

zbliżało się do łóżka lub gdy mówiono mu, aby poszło spać, strach jego wzrastał; każda

reakcja, która oddalała je' od łóżka, była wzmacniana przez redukcję siły strachu. Nauczyło

się ono wielu takich reakcji. Wkładanie dwóch par majteczek prawdopodobnie również

zmierzało do zredukowania strachu przed masturbacją w łóżku, nie przez ucieczkę w sensie

fizycznym, lecz przez zakrycie członka. Gdy strach przed masturbacją został złagodzony,

zniknęła motywacja do wykonywania wszystkich tych reakcji (tj. symptomów). Usunięcie

tego źródła lęku i konfliktu poprawiło także ogólne samopoczucie dziecka.

Przypomnimy tu, że przyczyną fobii pani A były prawdopodobnie lęki i konflikty

seksualne, wzbudzane przez pokusy, z jakimi spotykała się, gdy opuszczała swój zaciszny

pokój.

Strona 3

Dollard, J., Miller, N. Osobowość i psychoterapia (s. 150-185).

Geneza reakcji unikania. Gdy bodziec wywołujący strach jest wyraźnie określony-

(jak np. gorący grzejnik), reakcja unikania, która redukuje strach, często występuje

niezwłocznie po stosunkowo niewielu próbach i błędach. Najwidoczniej jest to reakcja albo

wrodzona, albo też wyuczona we wczesnym okresie życia i szybko generalizowana na nowe

sytuacje, zawierające podobny element — zlokalizowany bodziec, wywołujący strach. W

przypadkach, w których bezpośrednie unikanie jest ze względów fizycznych lub

społecznych trudne (jak np. w stosunkach między wątłym chłopcem a silnym „byczkiem”,

który tyranizuje całą klasę), jednostka może uczynić wiele prób i błędów, może u niej

wystąpić rozumowanie i planowanie. Gdy za pomocą któregokolwiek z tych środków

zostaną wywołane reakcje zapewniające skuteczne unikanie, będą one wzmacniane pr2ez

redukcję siły strachu i szybko przyswojone jako silne nawyki.

Geneza strachu . W fobiach geneza reakcji unikania oraz sposób, w jaki wywołują

one wzmacniającą redukcję strachu, zazwyczaj nie nasuwają wątpliwości. Pochodzenie

strachu bywa niejasne, gdyż często wynika on z dziecięcych konfliktów związanych ze

sprawami seksualnymi i agresją, które omawialiśmy w poprzednim rozdziale. Niezbędne są

dalsze badania, które pozwoliłyby opisać w kategoriach ścisłych praw zachowania oraz

warunków społecznych wszystkie szczegółowe etapy przejściowe między niemowlęctwem a

wiekiem dojrzałym.

W jaki sposób strach zostaje przeniesiony na nowe sygnały? Teoretycznie można

by oczekiwać, że silny strach występujący w fobiach będzie przenosić się na nowe sygnały

wieloma różnymi sposobami:

1. Pierwotna generalizacja bodźca. Gdy jednostka uczy się obawiać pewnej sytuacji,

będzie także skłonna obawiać się innych, podobnych sytuacji. Bodźce bardziej podobne do

pierwotnych, traumatycznych bodźców, będą wywoływać silniejszy zgeneralizowany strach.

Zjawisko to nazywa się gradientem generalizacji.

2. Warunkowanie wyższego rzędu. Gdy ktoś nauczy się reagować silnym strachem

na pewne sygnały, będą one służyły za wyuczone (tj. wtórne) czynniki wzmacniające, wobec

czego wszelkie sygnały, które stale je poprzedzają, nabędą zdolności wywoływania strachu

(Pawłów, 1927).

3. Generalizacja wtórna, czyli generalizacja za pośrednictwem reakcji. Gdy strach

został związany z sygnałami wytwarzanymi przez pewną reakcję, każdy nowy bodziec, który

może wywoływać reakcję wytwarzającą te sygnały, będzie wzbudzał strach związany z tymi

sygnałami 2 . Na przykład, u młodego człowieka strach mógł związać się z sygnałami

wytwarzanymi przez pierwsze początkowe reakcje podniecenia seksualnego. Jeśli więc

jakaś dziewczyna, dawniej obojętna, zostanie określona jako „podniecająca”, może zacząć

wzbudzać początkowe reakcje podniecenia seksualnego, które z kolei wywołują strach.

Gdy jakaś reakcja wytwarza sygnały wywołujące strach, można oczekiwać, że wzrost

siły popędu motywującego tę reakcję spowoduje, iż reakcja ta zgeneralizuje się na większą

2 W tym przypadku strach ten należałoby sklasyfikować, jako pośrednio wzbudzany wyuczony popęd,

(mediated learned drive). Przypominamy tu, że popędy takie były omawiane w rozdziale VII.

Strona 4

Dollard, J., Miller, N. Osobowość i psychoterapia (s. 150-185).

liczbę różnych sytuacji bodźcowych 3 . Innymi słowy, gdy pragnienia seksualne

wspomnianego młodego człowieka wzmagają się, należy oczekiwać, że więcej różnych

sytuacji będzie go podniecać seksualnie, a zatem wywoływać strach. I na odwrót, gdy jego

motywacja seksualna jest słaba, tylko najbardziej prowokujące sytuacje będą go

podniecały, a zatem wywoływały strach. Krótko mówiąc, należy oczekiwać że zakres

sytuacji wywołujących strach będzie się zmieniał w zależności od siły popędu

motywującego reakcję, która pośredniczy w generalizacji strachu. -

Wygaszanie fobii. Jeśli reakcja na dany sygnał jest wielokrotnie po wtarzana bez

wzmocnienia, staje się ona coraz słabsza. Jest to tzw. wygaszanie. Wyniki eksperymentalne,

jakie posiadamy* zdają się świadczyć o tym, że wewnętrzna „reakcja” strachu stosuje się

pod tym względem do tych samych praw i również podlega wygaszaniu. Jednak w

przypadku silnego strachu wygaszanie to może postępować tak wolno, że po 200 próbach

może być prawie niewidoczne, jak to wskazuje ryc. 6. W takim przypadku, gdyby

obserwować jedynie małą próbkę zachowania, można by łatwo dojść do fałszywego

wniosku, że nie zachodzi tu żadne wygaszanie.

W niektórych przypadkach można zauważyć wygaszanie fobii. Tak więc pilot z

pierwszego przykładu trochę mniej bał się samolotów po upływie kilku miesięcy od swego

traumatycznego przeżycia. Podobnie pewien młody człowiek, przejawiający dość silną

obawę wysokości, stopniowo pozbył się tej obawy, gdy rozbudzono w nim silną motywację

do uczestniczenia we wspinaczkach górskich, i wdrapywał się na coraz to bardziej strome

szczyty.

W innych przypadkach obawy występujące w fobiach wydają się niezwykle odporne

na wygaszanie. Trzeba tu przypomnieć, że następujące znane zmienne zwiększają, jak

stwierdzono, odporność na wygaszanie: silny popęd bólu lub strachu występujący w

pierwotnym procesie uczenia się; wielka liczba wzmacnianych prób w czasie uczenia się;

sporadyczne, czyli tzw. częściowe (partial) wzmacnianie; genęralizacja - wzmocnienia z

innych podobnych sytuacji; podobieństwo sytuacji wzbudzającej fobię do pierwotnej

sytuacji traumatycznej; zmienność sygnałów/ w sytuacji bodźcowej oraz, jak się

przekonamy, zapamiętanie przez jednostkę pierwotnych okoliczności, w jakich nauczyła się

strachu. Fobie wykazują tendencję do utrzymywania się także dlatego, że ludzie zwykle

starają się unikać sytuacji wzbudzającej fobię i z. tego powodu nie otrzymują wielu „prób

wygaszających”.

Dopóki jednostka może unikać sygnałów, które wywołują strach lub wewnętrzne

reakcje sygnałotwórcze, wzbudzające 'strach, należy się spodziewać, że nie będzie

odczuwała żadnego strachu. Tak więc pilot w pierwszym przykładzie nie bał się dopóty,

dopóki trzymał się z dala od samolotów, a chłopczyk.w drugim przykładzie byl rozsądny i

odważny, dopóki znajdował się w bezpiecznej odległości od łóżka. Jeśli warunki społeczne

pozwalają skutecznie unikać sytuacji wywołujących strach, będzie można zauważyć jedynie

3 Jak wspominaliśmy w rozdziale IV, Brown (1942) i Beach (1942) wykazali, że generalizacja reakcji

zewnętrznych zmienia się w zależności od siły popędu motywującego te reakcje. Przyjmujemy, że wewnętrzne

reakcje sygnałotwóreze podlegają tym samym prawom, co reakcje zewnętrzne.

Strona 5

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: