Clements Tad - Nauka a religia.pdf - Filozofia - himen303

NAUKA A RELIGIA

Tad S. Clements

Wstęp

Pragnienie pewności, że życie ma sens, wydaje się prawie powszechne. W

takiej czy innej formie występuje w każdej kulturze i w każdym okresie

historycznym.

Zanim przed czterystu laty zaczęła się kształtować nowoczesna nauka,

pragnienie to starały się zaspokoić doktryny religijne i przednaukowe

filozofie. Oferowały one pozorne wyjaśnienie naszego miejsca w świecie

i wydawały się dostarczać absolutnych i niezmiennych podstaw zasadom i

praktykom moralnym. Ludzie nieskłonni do sceptycznych wątpliwości

znajdowali w tych przednaukowych koncepcjach odpowiedź na pytanie o

sens i cel ludzkiego życia oraz istnienia kosmosu.

Wraz z pojawieniem się nowych odkryć i hipotez naukowych, najpierw w

astronomii i geologii, a potem w biologii, psychologii i naukach

społecznych, zaufanie do tych przednaukowych wyjaśnień zaczęło

erodować. Absolutyzmy sztywnych dogmatów, opartych na nienaukowych

metodach poznawczych (takich jak odwoływanie się do wiary, objawienia i

autorytetu oraz nadużywanie racjonalizmu) nie mogły przystosować się do

nieortodoksyjnych odkryć naukowych. Skutki były takie, jakich należało

oczekiwać: cenzurowanie niebezpiecznych, heretyckich doktryn oraz

traktowanie jako wrogów i prześladowanie tych, którzy je głosili.

Wydaje się jednak, że dziś - jeśli nie brać pod uwagę skrajnie

ortodoksyjnych monoteistów - konflikt między nauką a religią wygasł, a

co najmniej znacznie osłabł. Wyznawcy sił nadprzyrodzonych oraz uczeni

zgadzają się na ogół co do tego, że nauka i religia nie przeczą sobie

nawzajem. Opracowano wiele modeli argumentacji na rzecz tezy, że są one

zgodne, a co najmniej że nie są nie do pogodzenia. Według tych modeli,

domeny nauki i religii są albo całkowicie od siebie odizolowane, albo

zdolne do pokojowego współistnienia.

Zadaniem tej książki jest wykazanie, za pomocą wielu wzajemnie

powiązanych analiz, że żaden z argumentów, które mają przeczyć

niezgodności między nauką a religią, nie jest trafny. Z analiz tych

wynika, że na poziomie fundamentów epistemologicznych, tj. w zakresie

teorii wiedzy i odpowiadającej jej metodologii, te dwa rodzaje ludzkiej

działalności poznawczej są w istocie wzajemnie niezgodne. Okazuje się

też, że w obu z nich stawiane są po części te same pytania, co wobec

różnic epistemologii prowadzi do rzeczywistych konfliktów

intelektualnych i praktycznych.

Jeśli więc chcemy zaspokoić naszą potrzebę znalezienia sensu i celu

życia, a tym samym podstaw dla naszych zasad i praktyk etycznych, to

musimy dokonać wyboru między koncepcjami przednaukowymi a naukowym,

świeckim humanizmem. W książce tej próbuję pokazać, dlaczego lepszy

jest ten drugi wybór.

Wprowadzenie

KILKA KWESTII POJĘCIOWYCH

Czy nauka i religia są wzajemnie zgodne, czy niezgodne? Jest to

centralne pytanie, na które szuka się odpowiedzi w tej książce. Nie

będziemy rozważać tej kwestii w kategoriach psychologicznych, tj. jako

pytania, czy ta sama osoba faktycznie może żywić równocześnie

przekonania naukowe i religijne. Chodzi nam o inną interpretację tego

pytania – o to mianowicie, czy z logicznego, epistemologicznego i

metafizycznego punktu widzenia te dwie dziedziny poznawczego

zaangażowania człowieka są wzajemnie sprzeczne, czy też niesprzeczne?

Człowiek może żywić sprzeczne przekonania, jeśli jednak cenimy

niesprzeczność, powinniśmy tego unikać.

W rozmaitych środowiskach (głównie teologicznych) i z rozmaitych

powodów głosi się tezę, że nauka i religia (lub teologia1) nie są,

wbrew pozorom, wzajemnie niezgodne. Rzecznicy tej tezy twierdzą, iż

przekonanie, że nauka i religia przeczą sobie lub choćby mogłyby sobie

zaprzeczać, jest naprawionym już błędem przeszłości. Minęły, ich

zdaniem, czasy konfliktów, które tak często znaczyły historię stosunków

między przedstawicielami nauki i przedstawicielami religii,

osiągnęliśmy bowiem właściwe zrozumienie natury i/lub funkcji każdej z

tych dziedzin.

W rzeczywistości ta proklamacja tolerancji nie jest nie jest niczym

nowym. Została, na przykład, wyraźnie sformułowana w pismach św.

Tomasza z Akwinu (1225-1274)2, a w szkicowej formie występuje już u

pierwszych myślicieli chrześcijańskich. Później zyskała jednak nowe

interpretacje, a co najmniej bardziej wyrafinowane sformułowania, i

cieszy się obecnie dużą popularnością. Zanim przystąpimy do rozważenia

kilku z tych nowych sformułowań, powinniśmy zatrzymać się nad pewną

ważną kwestią terminologiczną.

Zapowiedzieliśmy, że terminy “religia” i “teologia” będą tu używane

zamiennie. Ponieważ w języku potocznym mają one całkiem różne

znaczenia, zamienne posługiwanie się nimi wymaga jakiegoś uzasadnienia.

Jest rzeczą oczywistą, że żadna prosta definicja terminów “religia” czy

“teologia” nie może zdać sprawy z wszystkich ogromnie zróżnicowanych

zastosowań tych terminów. W pewnym sensie cała ta praca jest

rozbudowaną definicją niektórych ważnych aspektów jej centralnych pojęć

(co, oczywiście, dotyczy także pojęcia nauki), a nawet te obszerne

porównania i analizy nie pretendują do zupełności. W tym miejscu chcę

podać jedynie niezbędne, choć niewątpliwie powierzchowne wyjaśnienie.

W jednym ze znaczeń teologia jest nierozłącznie związana z określoną

religią, lecz w pewnym innym znaczeniu nie musi ona pozostawać w takim

związku. Wyłożył to przejrzyście William Frankena:

Teologia w najszerszym sensie tego słowa jest działem filozofii, tj.

specjalną dziedziną badań filozoficznych dotyczących Boga. Termin ten

jednak jest szeroko używany jako odnoszący się do teoretycznej wersji

określonej religii. W tym drugim sensie teologia bywa “chrześcijańska”,

“żydowska”, “prezbiteriańska”, “zreformowana” itp. ... Teologia nie

musi odnosić się do religii, może być czysto teoretycznymi rozważaniami

o Bogu i jego relacji do świata, prowadzonymi w sposób wolny i

bezinteresowny.

Rozróżnienie to stwarza, oczywiście, pewne problemy. Można, na

przykład, kwestionować możliwość prowadzenia bezinteresownych badań w

dziedzinie teologii w szerszym sensie tego słowa. Co ważniejsze, można

zasadnie wątpić, czy takie rzekomo bezinteresowne badania nad Bogiem i

jego relacją do świata jest istotnie pozbawione wszelkich implikacji

religijnych, jeśli – czego nie sposób wykluczyć – prowadzą one do

konkluzji, że istnieje byt oznaczany przez słowo “Bóg” i że byt ten

rzeczywiście pozostaje w pewnych relacjach ze światem. Naszym zadaniem

jest jednak wyjaśnienie tych pojęć, a nie ich krytyka, nie będziemy

więc analizować takich problemów.

John A. Hutchison w Paths of Faith – ważnej pracy z dziedziny

religioznawstwa porównawczego – wyraża w zasadzie ten sam pogląd. Mówi,

że w ogólnym sensie teologia jest tym, czym była dla Greków, mianowicie

“racjonalnym badaniem spraw dotyczących bogów.”4 Dopiero chrześcijanie

nadali temu słowu węższe znaczenie, jako “dążenie wiary

chrześcijańskiej do samozrozumienia.”5 Twierdzi dalej, że w tym

ostatnim sensie, tj. jako rodzaj apologetyki, teologia była często

zasłużenie krytykowana jako “po prostu usilne staranie o

usprawiedliwienie wcześniej zajętego stanowiska.”6 Hutchison uważa

jednak, podobnie jak Frankena, że w swym najlepszym wydaniu – rozumiana

jako rodzaj badań filozoficznych wolnych od założeń doktrynalnych –

teologia nie musi być nieuczciwym, stronniczym przedsięwzięciem: “... w

swej najlepszej postaci badania teologiczne są równie ścisłe,

krytyczne, wolne i rzetelne, jak każda inna dyscyplina intelektualna.”7

Mimo iż między teorią a praktyką – tj. między intelektualnymi

uzasadnieniami a przekonaniami i wartościami manifestującymi się w

realnym życiu – zachodzą istotne różnice, wydaje się, że w obecnym,

stosunkowo niekrytycznym stadium wstępnym usprawiedliwione jest

używanie słowa “teologia” (w wąskim, apologetycznym sensie) zamiennie

ze słowem “religia”. Jeśli bowiem tak rozumie się teologię, to te dwa

rodzaje ludzkiej aktywności są po prostu dwiema postaciami tego samego

zjawiska – życia religijnego: jedna to jego postać empiryczna, druga

zaś to przemyślana obrona tego zjawiska.

Niestety, zamienne posługiwanie się słowami “religia” i “teologia”

rodzi pewne dodatkowe komplikacje. Jedna z nich wiąże się z tym, że

rzeczy podobne, tak jak i niepodobne, mogą wchodzić w pewne relacje

między sobą (wyobraźmy sobie dwa wilki w stadzie i ich relację wobec

upolowanej ofiary). Tak więc, uznawszy, że teologia rozumiana jako

apologetyka religijna jest blisko spokrewniona z religią, nie

rozstrzygamy jeszcze kwestii, czy religia i teologia różnią się tylko

stopniem subtelności refleksji, czy też zachodzą między nimi jakieś

bardziej istotne różnice. Niektóre analizy porównawcze, przeprowadzone

w tej książce, mogą być trafne przy jednej z tych interpretacji, a

nietrafne przy drugiej; jest to więc obszar potencjalnych poważnych

trudności.

Inna komplikacja wiąże się z brakiem zgody między teologami co do

właściwego przedmiotu badań w ich dyscyplinie. Wszyscy zgadzają się,

oczywiście, że teologia dotyczy religii, lecz – jak wszyscy wiemy –

religia jest zjawiskiem bardzo wielokształtnym. Istnieje nie tylko

wiele typów religii, lecz każdy z nich może przejawiać się na wiele

sposobów, na przykład – w postaci zbioru idei, wartości, ceremonii itp.

Harold H. Oliver, teolog z Uniwersytetu Bostońskiego, tak o tym pisze w

artykule “The Complementarity of Theology and Cosmology”: “Niektórzy

teologowie twierdzą, że koncentrują się na twierdzeniach religii, inni

– że na doświadczeniu religijnym, a jeszcze inni uparcie podtrzymują

pogląd, że teologia dotyczy z konieczności tego, co boskie.”8

Moim zdaniem, pogląd, że teologia zajmuje się wyłącznie twierdzeniami

religii, doświadczeniem religijnym lub obiektami religii, rodzi poważne

trudności. Refleksja teologiczna nie może ograniczać się do twierdzeń

religii, ponieważ te ostatnie dotyczą doświadczeń i domniemanych

obiektów. Podobnie, nie może ona dotyczyć doświadczeń i obiektów

religijnych w oderwaniu od twierdzeń, w których się je wyraża. Jest to

jednak trudność, która nas nie dotyczy. Stwierdzenie Harolda Olivera

przytoczyłem tylko po to, by zilustrować swoją tezę, iż teologowie nie

są zgodni w kwestii, co jest właściwym przedmiotem teologii, i że ten

brak zgody stwarza pewne problemy dla propozycji, by terminów

“teologia” i “religia” używać zamiennie.

Choć tych i podobnych trudności nie udaje się usunąć w sposób

powszechnie zadowalający, być może pewnym krokiem w kierunku ich

rozwiązania będzie skupienie uwagi na charakterze naszych dociekań.

Będą to dociekania filozoficzne nad nauką w konfrontacji z religią i

teologią. Oczywiście, także sama filozofia bywa rozmaicie rozumiana.

Jedna z całkowicie uprawnionych i szeroko akceptowanych - zwłaszcza

wśród dwudziestowiecznych filozofów zachodnich – koncepcji filozofii

sugeruje dopuszczalne uzasadnienie zamiennego używania terminów

“teologia” i “religia”. Zgodnie z tą koncepcją, filozofia zajmuje się

(przede wszystkim lub wyłącznie) wyjaśnianiem pojęć i krytyką

przekonań. W odróżnieniu od psychologii i nauk empirycznych, filozofia

tylko pośrednio dotyczy sfery doświadczenia i obiektów. Jej głównym (a

niektórzy powiedzieliby, że jedynym) zadaniem jest krytyczna analiza

tego, co pretenduje do miana wiedzy, oraz rozjaśnianie znaczeń.

Jednakże znaczenia i wiedzę można zrozumieć tylko przez eksplikację i

krytykę sformułowań werbalnych, które je wyrażają. Gdybyśmy

zaakceptowali ten pogląd na właściwą funkcję filozofii, nasze

filozoficzne zainteresowanie religią i teologią dotyczyłoby tylko ich

pojęć i aspiracji poznawczych. Wtedy jednak znika ostre rozróżnienie

między religią (rozumianą jako zjawisko empiryczne) i teologią

(rozumianą jako zjawisko intelektualne): z punktu widzenia filozofii

krytycznej religia i teologia różnią się jedynie poziomem rygorów

intelektualnych.

Co do mnie, nie akceptuję tej wąskiej wizji uprawnień filozofii. Sądzę,

że warto rozszerzyć jej rolę tak, by mogła pełnić pewne swe tradycyjne

funkcje, zwłaszcza funkcję syntezy (albo zestawiania czy spekulacji),

oceny, a może nawet radzenia ludziom, jak żyć. Ale niezależnie od tego,

czy uznajemy prawo filozofii do zajmowania się takimi sprawami, krytyka

i rozjaśnianie pojęć są niewątpliwie jej pełnoprawnymi zadaniami, co w

obecnej, wstępnej fazie naszych dociekań usprawiedliwia zastępowanie

słowa “teologia” słowem “religia” i odwrotnie.

Wydaje się rzeczą właściwą powiedzieć w tym miejscu kilka słów na temat

głównych współczesnych teorii relacji, zachodzącej między nauką i

religią. Harold Oliver wskazuje trzy zaproponowane modele tej relacji.9

Pierwszy z nich to Teoria Konfliktu, zgodnie z którą religia i nauka są

rywalizującymi teoriami świata. Z wywodu Olivera wynika, iż uważa on,

że teoria ta stosuje się jedynie do doktrynalnych konfliktów między – z

jednej strony - absolutystycznymi ortodoksjami, interpretującymi naturę

według biblii (lub innych świętych ksiąg), i wyjaśnieniami naukowymi z

drugiej. Na przykład, trudno byłoby inaczej rozumieć następujące

stwierdzenie Olivera:

Obie te grupy [przedstawiciele nauki i przedstawiciele religii, którzy

akceptują Teorię Konfliktu] interpretują twierdzenia religii dosłownie;

różnią się tylko co do tego, czy twierdzenia te adekwatnie opisują

faktyczny stan rzeczy. 10

Ponieważ w tej książce będę bronił Teorii Konfliktu, ale w wersji nie

ograniczonej do konfliktów między nauką a doktrynami fundamentalistów,

praca ta jest wyzwaniem wobec zakładanej przez Olivera, wąskiej

interpretacji tej teorii. Będę dowodził, że religie i/lub teologie są

niezgodne z nauką na poziomach znacznie bardziej fundamentalnych niż

poziom konkurencyjnych opisów rzeczywistości, chociaż nie przeczę, że

także na tym doktrynalnym poziomie pozostają one w konflikcie.

Drugim modelem relacji między religią a nauką jest Teoria Oddzielenia,

zgodnie z którą religia i nauka nie są, a nawet nie mogą być w

konflikcie, ponieważ dotyczą różnych i izolowanych od siebie dziedzin.

Oliver rozważa dwie wersje tej teorii:

1. twierdzenia naukowe dotyczą świata fizycznego, podczas gdy

twierdzenia religii odnoszą się do rzeczywistości duchowej;

2. twierdzenia naukowe mają odniesienie poznawcze, podczas gdy

twierdzenia religii nie mają odniesienia poznawczego. 11

Druga wersja Teorii Oddzielenia przybiera jedną z dwóch form, zależnie

od interpretacji, jaką nadaje się twierdzeniom religii. Według

pierwszej z tych form, twierdzenia religii należy rozumieć

egzystencjalnie, co zdaniem Olivera znaczy, że “twierdzenia o Bogu

winny być interpretowane jako twierdzenia o człowieku”. Jest to

stanowisko Rudolfa Bultmanna i jego zwolenników. Druga forma tej wersji

Teorii Oddzielenia głosi, że twierdzenia religii mają charakter

zasadniczo emotywny, tj. wyrażają postawy lub uczucia. Jest to

stanowisko A. J. Ayera, R. B. Braithwaite’a i Paula van Burena.

W drugiej części tego rozdziału postaram się wykazać, że istnieje wiele

innych sposobów, jakimi ludzie próbują oddzielić dziedzinę religii od

dziedziny nauki; niektóre z nich są zapewne tylko odmianami tych, które

rozważa Oliver, inne jednak prawdopodobnie nie mieszczą się w jego

kategoriach.

Trzeci model relacji między nauką a religią to Teoria

Komplementarności, w myśl której “nauka i religia stanowią

zharmonizowane perspektywy tej samej dziedziny.”12 Według obrońców tej

teorii, nauka i religia dostarczają różnych, lecz komplementarnych

wizji rzeczywistości. Niestety, jak wykazuje Oliver, z używaniem

terminu “komplementarny” i terminów od niego pochodzących w kontekście

relacji miedzy nauką a religią wiąże się nierozwiązany problem

pojęciowy. Każdy z tych terminów posiada wyraźne znaczenie, gdy używa

go Niels Bohr w kontekście fizyki kwantowej, ale w zastosowaniu do

relacji między nauką i religią sens, jaki należy wiązać z tymi

terminami, jest niejasny. Dlatego jeden z filozofów, Hugo Adam Bedau,

doszedł do wniosku, że można co najwyżej zgodzić się, iż “istnieje

`odległa analogia’ pomiędzy komplementarnością w fizyce kwantowej i w

debacie o nauce i religii.”13

Niektórzy myśliciele, wśród nich D. M. Mackay, kwestionują opinię

Bedau, utrzymując, że wprawdzie w debacie o relacji między nauką a

religią termin “komplementarność” bywa źle rozumiany (tak jak każda

“nazwa-omnibus”, używana jako określenie relacji, dla której “żadna

inna nazwa się nie narzuca”),14 lecz można mu w tym kontekście nadać

ścisły sens. Artykuł Olivera jest właśnie próbą wyartykułowania nowej,

logicznie adekwatnej postaci Teorii Komplementarności, którą można by

stosować do relacji, zachodzącej między teologią i kosmologią naukową.

W naszym wstępnym szkicu nie ma jednak miejsca na wnikliwą i

szczegółową analizę interesującej i intelektualnie prowokującej

koncepcji Olivera.

To, czy religia i/lub teologia jest w konflikcie z nauką, jest od niej

odizolowana, czy też komplementarna wobec niej, stanie się jasne w toku

dalszych analiz. Na razie musimy zadowolić się pobieżnym zbadaniem

kilku głównych argumentacji, które bywają lub mogłyby zostać wytoczone

przeciwko twierdzeniu, iż nauka i religia są wzajemnie niezgodne.

CZY NAUKA I RELIGIA SĄ ZGODNE?

Omówiwszy niektóre z głównych problemów pojęciowych, możemy już

powrócić do rozmaitych argumentów, którymi można by próbować uzasadnić

tezę, że nauka i religia nie są i wręcz nie mogą być wzajemnie

Clements Tad - Nauka a religia.pdf

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: