<Dr hab. Dorota Zdunkiewicz-Jedynak, Wykład: Wprowadzenie do nauki o języku dla logopedów>
1. Sytuacja komunikowania intrapersonalnego
2. Sytuacja komunikowania interpersonalnego (face-to-face)
3. Sytuacja komunikowania interpersonalno-medialnego
4. Sytuacja komunikowania publicznego
5. Sytuacja komunikowania masowego
II. Pojęcia: mowa, język – tekst, norma, uzus, błąd językowy, innowacja, zmiana językowa
Mowa- zespół czynności neurofizjologicznych służących do przekazywania informacji oraz rozumienia odbieranych przekazów słownych z otoczenia. Wyrażamy w ten sposób swoje uczucia, myśli, oddziałujemy na zachowania innych ludzi.
Podstawowe rozróżnienie: system - tekst - wprowadzone przez szwajcarskiego uczonego, twórcę strukturalizmu Ferdynanda de Saussure’a (1916 r.). Niezależnie - polski uczony Jan Baudouin de Courtanay (1894 r.).
Język (langue) – byt abstrakcyjny; system konwencjonalnych znaków - prymarnie dźwiękowych (wtórnie graficznych) - służący do porozumiewania się w obrębie jednej społeczności o wszystkim. Język jako kod ma charakter ogólny, społeczny, zasadniczo wspólny wszystkim mówiącym, w danym momencie względnie stabilny, ma charakter ograniczony (słownictwo i reguły łączenia jednostek ustabilizowane). Język jest pewną potencją, realizowaną w wypowiedziach. Klasa środków modelowych, wyznaczających potencję danego języka, decydująca o tym, co jest możliwe, co w każdej chwili może być zaktualizowane, choćby jeszcze w zwyczaju użytkowników języka nie istniało
Tekst (parole) – indywidualna wypowiedź mówiona lub pisana, jednostkowy akt nadawczy, w którym nadawca wybiera z kodu (systemu) językowego (znanego również odbiorcy) odpowiednie słownictwo i struktury gramatyczne. Akty mówienia mają charakter konkretny, jednostkowy nieograniczony
· Odbierane za pomocą zmysłów
· Istnieje nadawca, który celowo udostępnia je odbiorcy
· Przezroczystość (znak – element rzeczywistości, który jest istotny nie zw względu na swoje własne cechy – por. szyba)
· Uzus ( konwencjonalne zasady użycia)
Symptomy (oznaki, objawy) Znaki konwencjonalne Obrazy (ikony)
H H H
(niezamierzone, jednostronne,
bez nadawcy, oparte na relacji
przyczynowo skutkowej) (zamierzone, dwustronne,
arbitralne, brak związku
między formą i rzeczą
oznaczaną) (zamierzone, ikoniczne, oparte
na podobieństwie formy znaku i
przedmiotu oznaczanego)
· jednoklasowość – dwuklasowość (słownik+gramatyka)
· jednostopniowość – dwustopniowość (znaki językowe obdarzone znaczeniem zbudowane są z elementów mniejszych nic nie znaczących, tzw. diakrytów, których liczba jest stosunkowo niewielka – do kilkudziesięciu – diakrytami są fonemy, najmniejsze linearne jednostki foniczne, których różne kombinacje tworzą znaki , czyli ciągi znaczące) - przejaw ekonomiczności; zalążki dwustopniowości w śpiewie ptaków, w systemach sztucznych, np. sygnalizacja flagowa- kolor jako diakryt – dopiero kombinacje kolorów są znaczące
Por. Z diakrytów [r], [k], [a] utworzone są znaki: rak, kra, arka, kara
· zamkniętość – otwartość (język naturalny nie powstał w drodze jednorazowej umowy)
· uniwersalność (można mówić o wszystkim)
· abstrakcyjność in. zdalność (możliwość mówienia o zjawiskach nieobecnych - odległych w przestrzeni i czasie)
· jednoznaczność – jednoczesna wielofunkcyjność i współfunkcyjność znaków językowych
Por.
żołnierz-a, okn-a, kobiet-a oficer-owie, chłop-i, żołnierz-e
instruktor-ka, lamp-ka susz-arnia, pr-alnia, ładow- nia, łow-isko
mina I, mina II prezent, podarunek
Genialny przekład Barańczaka I Z powodu choroby nie poszedł do szkoły.
Genialny przekład Brańczaka II Nie poszedł do szkoły, ponieważ był chory.
Wśród faktów języka ludzkiego jest kilka punktów, które z pozoru naruszają konwencjonalność
· Onomatopeje (np. kukułka, miauczeć)
· Wyrażenia ekspresywne (np. och!, ojej!, au!)
Bliższa analiza tych zjawisk pokazuje, że ich forma jest skonwencjonalizowana, nie jest jednakowa w poszczególnych językach por. miauczeć ang. to mew, fr. miauler
fonem morfem leksem zdanie
fleksyjny (3) znaczeniowy
rdzenny(1) słowotwórczy(2)
fonetyka morfologia leksykologia składnia
fonologia frazeologia
fleksja słowotwórstwo
stylistyka, kultura języka
Analiza morfemowa:
drzew+k+o
1 2 3
Uzus – powszechny zwyczaj stosowania jednostek językowych i zasad ich łączenia.
Norma – zbiór środków słownych i gramatycznych o największym stopniu stabilizacji i największym zasięgu w tekstach, uznawanych za wzorcowe przez społeczeństwo mówiące danym językiem, czyli społecznie zaaprobowanych (norma naturalna, norma realna, norma zwyczajowa). Jest ona niejednorodna – wielopoziomowa.
Za podstawowe trzeba uznać rozróżnienie dwóch poziomów normy: normy wzorcowej i użytkowej. Rozróżnienie to wynika z analizy zachowań językowych Polaków w różnych sytuacjach komunikatywnych, a także z obserwacji potrzeb kulturalno językowych użytkowników języka.
Na normę wzorcową składają się elementy języka, które są używane świadomie, z poczuciem ich wartości semantycznej i stylistycznej, a pozostają w zgodzie z tradycją językową, regułami gramatycznymi i semantycznymi polszczyzny oraz tendencjami rozwojowymi, wyprowadzanymi zarówno z dotychczasowej historii języka polskiego, jak i ze zjawisk współczesnych (które mogą tę linię rozwojową modyfikować). Są to więc środki językowe akceptowane przez wykształconych Polaków, zwłaszcza zaś przez osoby, które polszczyznę ogólną wyniosły z domu i mają wykształcenie wyższe niż średnie, a język traktują jako wartość autoteliczną. Przestrzeganie poziomu normy wzorcowej jest pożądane w kontaktach językowych, które mają charakter oficjalny, zwłaszcza tych, które są wzorcotwórcze i kulturotwórcze: wypowiedziach płynących z ambony, ze sceny, w telewizji i radiu, wypowiedzi naukowców, publicystów, polityków, intelektualistów; tej normy winno się nauczać w szkole. Norma wzorcowa jest normą wysoką – ci, którzy jej przestrzegają, muszą zastosować się do bardziej rygorystycznych ograniczeń.
Norma użytkowa obejmuje zespół środków językowych stosowanych w swobodnych kontaktach językowych. Dla tego typu kontaktów charakterystyczne jest traktowanie języka jako wartości użytkowej, narzędzia (przekazu informacji, perswazji itp.). Na poziomie tej normy aprobowane są te elementy języka, które są rozpowszechnione, użyteczne, ekonomiczne (nie obciążają pamięci), w mniejszym stopniu liczy się zgodność z tradycją. Norma użytkowa jest też zróżnicowana ze względu na zasięg używanych elementów językowych. Z tego powodu można wyróżnić co najmniej trzy poziomy normy użytkowej: potoczną ogólną, regionalną i profesjonalną.
Norma regionalna obejmuje te elementy języka, które są opisywana jako regionalizmy (krakowskie, poznańskie, warszawskie, wschodnie, śląskie, a więc składniki języka inteligencji, różne od języka ogólnego, ale powszechne w danym regionie, mające uzasadnienie w historii języka i tradycji oraz akceptowane przez użytkowników. Są to odrębności fonetyczne, słownikowe, rzadziej gramatyczne (przykłady regionalizmów wielkopolskich leksykalnych.
Przykłady regionalizmów fonetycznych:
· zakres użycia n tylnojęzykowego. W wymowie nawet wykształconego Małopolanina zauważalna jest obecność n tylnojęzykowego w wyrazach rodzimych [np. skrzynka, okienko, szynka], choć na pozostałym obszarze Polski dźwięk ten występuje tylko w wyrazach pochodzenia obcego [np. bank, tango].
· tzw. wymowa udźwięczniająca . Spółgłoski na granicy wyrazów przed samogłoskami, a także przed [l, ł, m,n] wymawiane są na południu Polski zawsze dźwięcznie, stąd różnica w wymowie warszawiaka i krakowianina:
wymowa warszawska wymowa krakowska
krzak róży [kszak ruży] - [kszag ruży]
kwiat nasturcji [kfiat nasturcji] - [kwiad nasturcji]
Udźwięcznienie na granicy wyrazów przed
samogłoskami i tzw. półotwartymi: l, ł, r, m, n
Przykłady leksykalnych regionalizmów wielkopolskich
2
bamber
bamberka
blajba
bździągwa
ćmok
damascenka
flep
fyrtel
gzik, gzika
kluka a.kluk
ligawa
macoszka
makiełki
mamcia
miągwa, miągwić
młodzie
pamper
poruta
pyrda
ryczka
szabel
woryszek
zgęziały
Dr hab. Doroa Zdunkiewicz-Jedynak, WSTĘP DO NAUKI O JEZYKU DLA LOGOPEDÓW
W tekstach technicznych, kancelaryjnych obserwuje się np. neologizmy, neosemantyzmy, swoiste konstrukcje składniowe niemieszczące się na poziomie normy wzorcowej, a jednak powszechnie akceptowane w danej grupie środowiskowej (środowiskowo – zawodowej), np. tonokilometr, zachorowalność, w odpowiedzi na, badania na coś, roboczodzień, formuła (nowa formuła balsamu)....
monika_abramek