Okres gutejski (2200 – 2116 p.n.e.)
- prawdziwe ciemne wieki w historii Sumero-Akadu,
- władzę objęli głównie Gutejczycy i Lulubajowie, zachowując typowo koczowniczy, lub półkoczowniczy tryb życia,
- zadowalali się głównie daninami oraz łupami które zdobywali podczas regularnych najazdów na miasta byłego Sumero-Akadu,
- sumeryjska Lista Królów wspomina o 21 królach barbarzyńskich,
- najszybciej odrodziło się miasto Lagasz, dzięki swemu trudno dostępnemu położeniu,
- prawdopodobnie nigdy nie zaznało obecności Gutejczyków na swym terytorium,
- w połowie XXII w. p.n.e. do władzy doszła tam lokalna II dynastia której najwspanialszym przedstawicielem był niejaki Gudea (2144-2124 r. p.n.e.),
- uznał on zwierzchnictwo Gutejczyków i za ich zgodą zjednoczył południowy Sumer w tym Uruk, Ur, Eridu, Larsę i Zabalam,
- doprowadził do rozkwitu gospodarczego podległych mu terytoriów,
- jego panowanie było pierwszym przejawem "renesansu sumeryjskiego",
- jednak to nie on ostatecznie wypędził wrogie ludy; zrobił to Utuhengal, król uniezależnionego Uruk, założyciel i jedyny przedstawiciel IV dynastii,
Gudea ("Powołany") – sumeryjski władca miasta-państwa Lagasz panujący w latach ok. 2141-2122 lub też według innej chronologii (Albrighta-Corneliusa) ok. 2050-2000 p.n.e.
Jego władza rozciągała się na południe do miasta Ur i Eridu oraz w kierunku północno-wschodnim i obejmowała najprawdopodobniej zachodni Elam. Za panowania Gudei państwo Lagasz doszło do znacznego rozkwitu m.in. dzięki licznym kontaktom handlowym np. z państwem Mari, a nawet z miastami syryjskimi.
Dużą wagę Gudea poświęcał rozwojowi rolnictwa, o czym informują liczne inskrypcje oraz teksty na tabliczkach odnoszące się do spraw gospodarczych (sprawozdania dotyczące rozbudowy kanałów nawadniających, zasiewów pól i zakładania sadów). Za jego panowania wprowadzono uprawę winorośli. Inne tabliczki informują nas o znacznym rozkwicie rzemiosła.
Wzrost gospodarczy państwa Gudei pozwolił władcy skoncentrować się na zakrojonch na dużą skalę pracach budowlanych. Wznosił on liczne świątynie, z których najbardziej jest znana tzw. Eninnu, czyli "dom pięćdziesięciu bogów", poświęcona bogu Ningirsu i jego świcie. O losach budowy tejże świątyni wiadomo z inskrypcji wyrytej na dwóch glinianych walcach o wysokości 1 m każdy. Jest to poetyckie sprawozdanie z budowy Eninnu i jednocześnie utwór wielbiący boga Ningirsu. Są to jednocześnie najwcześniejsze znane tak obszerne teksty sumeryjskie.
Z inskrypcji z czasów panowania Gudei kształtuje się obraz władcy sprawiedliwego i dbającego o poddanych, potrafiącego zapewnić im dobrobyt i życie w pokoju oraz unikającego walk zbrojnych, czyli władcy określanego w jednej z inskrypcji mianem "dobrego pasterza".
Gudea to jedna postaci tego okresu, o których więcej wiadomo dzięki zachowanym zabytkom mezopotamskim z III tysiąclecia p.n.e. Do naszych czasów przetrwały liczne posągi Gudei, zdobiące zbiory muzeów europejskich (zwłaszcza Luwr), jak również dużo inskrypcji, często długich i poetyckich.
Okres neosumeryjski ( Państwo III dynastii z Ur; synteza cywilizacji Sumeru i Akadu, ok. 2110 – 2000 p.n.e.)
- Utuhengal został obalony przez swojego gubernatora z Ur, niejakiego Urnammu, który następnie, głównie drogą dyplomatyczną, podporządkował sobie cały Sumero – Akad,
- niewiele wiemy o podbojach Ur-Nammu; pewne jest że pokonał Utuhengala oraz głównego rywala jakim był Nam-hani z Lagasz; podporządkował sobie cały Sumero-Akad oraz przejął wpływy i kontakty handlowe po następcach Gudei,
- Akadyjczycy zdegradowali samodzielnych ensi do pozycji zależnych wasali,
- król jest „bogiem swojego kraju”,
- Urnammu wprowadził tytuł „króla Sumeru i Akadu”,
- tron był dziedziczny, monarcha był jedynowładcą, który podejmował decyzje o wojnie i pokoju, był najwyższym sędzią i głową wszystkich gałęzi administracji, mianował ensich,
- twórcą potęgi III dynastii z Ur był Szulgi (2095-2048 r. p.n.e.). Podbił on całą Mezopotamię oraz Elam. Dotarł nawet do Zatoki Perskiej. Doprowadził do perfekcji system zarządzania prowincjami i ziemią. Rdzeniem państwa był Sumer-Akad, a na terenach prowincji rządzili namiestnicy (ensi) w imieniu króla. Armią dowodzili dostojnicy wojskowi (szagina),
- za panowania Ur-Nammu państwo urosło do roli wielkiego imperium, jednak już jego następcy borykali się z wielkimi problemami takimi jak rozwiązłość i kosztowność systemu administracyjnego; do tego ogromnym problemem stało się utrzymanie odległych prowincji, w których lokalni namiestnicy uzurpowali sobie władzę starając się odłączyć od rdzenia państwa,
- prawdziwym problemem jednak były koczownicze ludy Amorytów, Hurytów i Elamitów regularnie atakujących prowincje imperium,
- Szusin – król Ur z trzeciej dynastii z Ur, panujący w latach 2036-2028 p.n.e., syn Szulgiego i brat Amarsuena. Za czasów jego panowania kontynuowano odbudowę swiątyn. Szusin zorganizował również kilka wypraw wojennych na wschód i północ kraju. Jenców umieszczano w specjalnym obozie (najstarsze znane swiadectwo budowy obozów internowania). Ze wzgledu na zagrożenie ze strony ludów Martu zbudował około 300 kilometrowe umocnienia graniczne.
- ostatnim władcą III dynastii z Ur był Ibbisin,
- początkowo nic nie zapowiadało końca imperium z Ur; pierwszym symptomem był narastający partykularyzm, usamodzielniają się: Esznuna, Suza, Aszur, Lagasz, Nippur,
- samowola i kierowanie się własnym interesem przedstawicieli amoryckich osadników, piastujących wysokie stanowiska przy dworze królewskim; jeden z nich Naplanum, już w 2025r., założył własną dynastię w Larsie, inny – Iszbierra, usamodzielnił się w Isin,
- Iszbierra przyjął tytuł „króla czterech stron świata” jeszcze za życia Ibbisina,
- pod jego kontrolą znalazły się środkowa Babilonia z Nippur,
-w 2003 władca Elamu niszczy Ur, następnie Ur podbija Iszbierra stając się panem centralnej i południowej Babilonii,
Babilonia
- Królestwo Babilonii powstało ok. 1894 p.n.e., kiedy szejk jednego z plemion amoryckich, Sumu-abum, przejął kontrolę nad miastem Babilon. Około 1880 p.n.e. tron objął następca Sumu-abuma, Samu-la-el, który rozpoczął ekspansję terytorialną zajmując miasto Kisz, dawną stolicę hegemonów Sumeru,
- w XIXw. Babilon stał z dala od rozgrywek politycznych, starając się utrzymać swoją pozycję za pomocą sojuszy,
-w XVIIIw. Władzę obejmuje Hammurabi (1792 – 1750),
-po objęciu rządów prowadzi zręczną politykę przymierzy,
- dwa zasadnicze etapy strategii:
1. konsolidacja wewnętrzna przy szerokim zastosowaniu tradycyjnej polityki przymierzy, czego przejawem były: budowa fortyfikacji w różnych miastach płn Babilonii, czynne wystąpienie przeciwko koalicji Elamu, Subartu, Esznuny i innych,
2. drugi okres, w którym Hammurabi powziął myśl o zdobyciu władzy nad całą Babilonią,
- wykorzystywał w tym celu antagonizmy między pozostałymi państwami, np. występuje z Esznuną przeciwko Rimsinowi z Larsy, podbija Larsę, południe Mezpotamii i część Elamu – Emutbal, następnie występuje przeciwko Zimrilimowi z Mari; zdobywa Mari, a Zimrilim zostaje jego wasalem; Mari zostaje wcielone do państwa babilońskiego,
· 1787 p.n.e. - zdobycie miast Isin, Uruk i Ur[2]
· 1783 p.n.e. - zdobycie miasta Rapikum, leżące na zachód od Babilonu nad Eufratem.[2]
· 1763 p.n.e. - wojska Hammurabiego wspierane przez Mari i Esznuny zdobywają miasto Larsa[2]
· 1757 p.n.e. - zdobył miasto Mari i spalił słynny pałac tamtejszych królów. Usunąwszy Zimrilima zapanował nad Górną Mezopotamią i zjednoczył całe Dwurzecze pod swoją władzą. Tym samym odnowił jedność polityczną regionu, rozbitą po upadku III dynastii z Ur.
- po raz pierwszy od 300 lat cała Mezopotamia zostaje zjednoczona w jednym państwie rozciągającym się od Zat. Perskiej po pustynię syryjską,
- wyrazem zmiany politycznej było wysunięcie się na plan pierwszy nowej stolicy – Babilonu, którego patronem był semicki bóg Marduk,
- społeczeństwo było rozbite na klasy wolnych, pośrednich (muszkenu) i niewolników; znaczny rozwój niewolnictwa; praktykowana niewola za długi,
- oprócz wielkiej własności ziemskiej istniała własność królewska, tzw. pałacowa; z niej drobne parcele, tzw. pola żywienia, przeznaczone były dla różnych kategorii pracowników administracji, służby pałacowej, część ziemi pałacowej oddawano w dzierżawę chłopom obowiązanym do płacenia daniny,
- Hammurabi stosował też kolonizację wojskową, obdzielając ziemią bezrolnych z obowiązkiem służby wojskowej,
- po śmierci Hammurabiego jego następcy: Samsuiluna, Abieszuch, nie byli w stanie utrzymać całości imperium,
- dynastia Hammurabiego utraciła płd Babilonię już w poł. XVIIIw.,
- państwo zaczęło mieć coraz więcej kłopotów z licznymi najeźdźcami i za panowania jego następców padło pod ciosami Hetytów i Kasytów z gór Zagros w Iranie (1595r. p.n.e.),
- hetycki władca Mursilis I najechał Mezopotamię, zniszczył Mari, w 1594r. dotarł do Babilonu i spalił miasto,
- Hammurabi był twórcą zbioru praw :
Kodeks Hammurabiego to trzeci najstarszy kodeks świata i najstarszy znany współcześnie w zasadzie w całości. Powstał około 1792-1750 r. p.n.e., czyli za panowania babilońskiego króla Hammurabiego. Na Kodeks składały się 282 artykuły, prolog i epilog.
Kodeks miał na celu unifikację i systematyzację obowiązującego prawa. Zawierał przepisy prawa karnego, prywatnego (gł. rzeczowego i małżeńskiego) oraz procesowego. Miał charakter kazuistyczny (kazuistyczny - metoda formułowania przepisów, oparta bardziej na przewidywaniu szczegółowych wypadków niż na wytyczaniu ogólnych zasad). System kar był oparty na zasadzie talionu oraz na prawie mutylacji (czym uczyniles to Ci odetniemy. Np. jeśli syn uderzył ojca to ucinano mu rękę. ).
Kodeks znamy z tekstu wyrytego na tzw. steli Hammurabiego, odnalezionej przez francuską misję archeologiczną na przełomie lat 1901/1902 w Suzie.
Główne hasło kodeksu to: oko za oko, ząb za ząb[1]. Wydawałoby się, że każdy człowiek podlega jednakowemu prawu. W praktyce jednak było inaczej. O wielkości kary decydowała przynależność do stanu (społeczeństwo było podzielone na trzy grupy - możnych, lud i niewolników). Jeśli np. niewolnik wydłubał oko komuś "wyżej postawionemu" – jemu także wydłubano oko[2]. Natomiast jeśli ktoś "wyżej postawiony" wydłubał oko niewolnikowi musiał tylko zapłacić grzywnę[3].
Połowa spisanych w Kodeksie praw dotyczyła kwestii majątkowych i ich ochrony oraz spraw rodzinnych (np. dziedziczenia majątku). Zawierał także podstawowe ceny towarów i usług. Hammurabi kazał wypisać swe prawa na wysokim, ponad dwumetrowym, kamiennym słupie (stela) i ustawić go w największej świątyni w mieście Babilonie. U szczytu słupa wyrzeźbiono postać króla, stojącego przed jednym z bogów czczonych w całej Mezopotamii - Szamasza, który wręcza mu insygnia władzy. W ten sposób Hammurabi przypomniał wszystkim, ze prawa przez niego ułożone pochodzą od boga i nie wolno ich naruszać, gdyż obrażony bóg ukarze osobiście winowajcę. Tego prawa używali Sumerowie.
Obecnie kamień z Kodeksem znajduje się w Luwrze.
- w IX w. p.n.e. Babilonia popadła w zależność od Asyrii,
- dzieje wszystkich państw w okresie drugiej połowy II tys. p.n.e. są ze sobą ściśle związane, a inicjatywę przejmują społeczeństwa Mezopotamii płn,
- na północy Mezopotamii i w Syrii powstaje szereg państewek amoryckich, np. Jamchad, Karkemisz, Ugarit, Katna, prowadzących ożywioną działalność polityczno – dyplomatyczną,
- powstają huryckie państwa Urszu i Chaszum, związki plemion hetyckich, w pasie oddzielającym płn Mezopotamię od Babilonii osiadają plemiona kasyckie,
- do hegemonii dochodzi huryckie państwo Mitanni, którego powstaniu sprzyjała sytuacja polityczna; państwo syryjskie było zniszczone, Kasyci zajęli się Babilonią, od wschodu Mitanni graniczyło z Asyrią, która w tamtym okresie nie miała żadnego znaczenia politycznego,
- warstwą panującą w Mitanni byli Asyryjczycy; władcy przybierali asyryjskie imiona, czczono Teszupa – boga burzy, Mitrę, Warunę i Indrę,
- największy rozkwit państwa przypada na panowanie Szauszatara (poł. XVw.), który uzależnił od siebie wszystkie ważniejsze miasta wzdłuż szlaków handlowych, od Aszur i Arrapchy do Karkemisz i Kadesz i Alalach,
- jednak już w Tutmozis III, w latacg 1466 – 1448 wyprawia się do Syrii, zdobywa Katnę i Karkemisz i podporządkowuje wpływom egipskim tereny aż do Eufratu,
- zdobycie Syrii przez Egipt zapoczątkowało trwający 200 lat okres, którego charakterystyczną cechą była walka 4 mocarstw: Egiptu, Mitanni, Chatii i Asyrii,
- w XVw. Do tej walki zostaje wciągnięta Babilonia, która pokonawszy dynastię Kraju Nadmorskiego rozciągnęła swą władzę na całą płd Mezopotamię,
- ekspansja Hetytów; odrodzone państwo hetyckie wkracza na arenę międzynarodową w 1400r.; król Szupiliuliuma zajmuje Syrię i niszczy Karkemisz i Waszuganni – stolicę państwa Mitanni, umieścił na tronie w Waszukanni powolnego sobie króla – Szattiwaza,
- Echnaton, uwikłany w spory wewnętrzne nie potrafił przeciwstawić się Hetytom w Syrii, ani pomóc Mitanni,
- sytuację wykorzystała Asyria, by uwolnić się od zwierzchnictwa Mitanni,
- Aszuruballit I, władca Aszur nie tylko się uniezależnił, ale również zajął część terytorium Mitanni, graniczącego z Asyrią od północnego – zachodu, nawiązał stosunki dyplomatyczne z Egiptem,
- narasta konflikt pomiędzy Asyrią i Babilonią rządzoną przez Kasytów,
- władzę w Asyrii przejmuje Adadnirari I (ok. 1370 – 1275 p.n.e.), który natychmiast wyprawia się do kraju Chanigalbat i podbija go,
- od Salmanasara I Chanigalbat zostaje prowincją Asyrii,
- największy rozkwit osiąga Asyria za czasów Tikultininurty I, zakończył on konflikt asyro – babiloński,
- mury Babilonu zostały zburzone, posąg Marduka wywieziono do Aszur, a kraj oddano pod bezpośrednie zwierzchnictwo Asyrii,
- Tikultininurta zostaje zabity w przewrocie pałacowym i na krótki okres do władzy znów dochodzi Babilonia, w której upada władza Kasytów na rzecz II dynastii z Isin i władcy Nabuchodonozora I,
- w Asyrii władzę przejmuje Tiglatpilesar I (ok. 1117 – 1077), który ponownie zajął Babilonię i Babilon,
- państwo średnioasyryjskie zostało zniszczone około roku 1080 p.n.e. przez Aramejczyków, którzy przybyli z Pustyni Syryjskiej,
W X w. p.n.e. powstało państwo nowoasyryjskie. Szybki wzrost jego potęgi zaczął się w roku 884 p.n.e. za panowania Aszurnasirapli II. Jego syn Salmanasar III został królem Babilonu i nałożył haracz na kraje Lewantu i Izrael. Po pewnym okresie zastoju do energiczniejszych podbojów przystąpił Tiglatpilesar III (od połowy VIII w. p.n.e.). Podboje jego i...
olamiz