SEMIOLOGIA

1.       Podaj i wyjaśnij semiologiczną definicję znaku.

Oczywiste... J (znak, jaki jest, każdy użytkownik systemu widzi).

Znak (gr. semaion) najogólniej: coś, co przedstawia lub zastępuje coś innego. Według Peirce’a coś, co pod jakimś względem lub w jakiejś roli reprezentuje wobec kogoś coś innego, lub mediacja między interpretantem (pojęciem) a jego przedmiotem. Według F. de Saussere’a rezultat arbitralnie ustanowionego połączenia między znaczącym (signifiant) – obrazem akustycznym a znaczonym (signifie) – pojęciem.

De Saussure wyróżnia trzy podstawowe cechy znaku językowego. Dwudzielność, linearność i arbitralność. Arbitralność znaku oznacza jego dowolność, możemy użyć dowolnego signifiant w stosunku do danego signifié. Linearność signifiant odnosi się do jego rozwijania się w czasie. Dwudzielność znaku najłatwiej przedstawić za pomocą matematycznego równania: 

De Saussure w swych wykładach podał jeszcze dwie cechy znaku, pozornie wykluczające się: niezmienność i zmienność. Język jest niezmienny, ponieważ signifiant danego języka nie można zastąpić innym, nikt nie ma kompetencji do takich zmian. Najmniejsza próba innowacji byłaby zniweczona poprzez opór zbiorowości, ponieważ „język w każdej chwili obchodzi wszystkich”. Zmienność znaku odnosi się do przekształceń w języku, przesunięcia związków między signifiant i signifié. Niezmienność i zmienność nie wykluczają się. Język podlega czasowi, zmienia się, lecz mówiący nie są w stanie tego wywołać. Język jest nietykalny, lecz nie niezmienny.

Znak de Saussere’a – hermetyczny, zamknięty na fluktuację, odcinając się od rzeczywistosci pozaznakowej na rzecz własnej autonomii doprowadza do tego, że poprzez wertykalny ruch znaczenia w diadycznym znaku tworzy symulakrum odniesienia znaku, jest wyabstrahowany z rzeczywistości.

Bliższy ciągłości interpretacyjnej, otwarcia na potencjał przedmiotów semiotycznych do bycia interpretowanymi, nawiązania do intertekstualnej wymiany znaczeń i wchodzący w skład nieograniczonej semiozy jest znak triadyczny w ujęciu semiotyki Peirce’a.

2.       Podaj i wyjaśnij definicje komunikatu estetycznego i znaku ikonicznego w ujęciu U. Eco.

Komunikat estetyczny – komunikat przedstawiający się tak, jakby był zbudowany w sposób niejasny niejasny i jak gdyby był samozwrotny, tzn. ma zwracać uwagę adresata przede wszystkim na swą właściwą formę – funkcja autoteliczna lub egotyczna – komunikat niejasny jest wysoce informatywny, ponieważ skłania do licznych wyborów interpretacyjnych; graniczy z szumem, całkowitym nieładem – jednak może zawierać niejasność płodną, znaczy taką, która pobudza uwagę i zmusza do wysiłku interpretacyjnego pozwalając jednocześnie na odnalezienie wskazówek dotyczących dekodowania; w pozornym nieładzie odnaleźć można porządek o wiele doskonalszy niż ten, którym cechują się komunikaty o elementach redundantnych; Eco porównuje działanie komunikatu estetycznego do wątku tragicznego w poetyce Arystotelesa – wydarzenia powinny zaskakiwać widza (para ten doxan), a jednocześnie być wiarygodne, wykazywać podobieństwo (kata to eikos); w komunikacie estetycznym następuje napięcie informacyjne i naprężenie wątku narracyjnego – aby informacja mogła występować z całą siłą, musi opierać się na pasmach redundantnych; komunikat estetyczny trzyma w zawieszeniu między informacją a redundancją; komunikat estetyczny każe odbiorcy zauważyć, jak jest ułożony (skupia uwagę na konstrukcji, a nie tylko na referencyjnych denotatach); cechy główne komunikaty estetycznego to niejasność i zwrotność:

■     oznaczniki nabierają stosownych znaczeń dopiero pod wpływem wzajemnego oddziaływania kontekstowego – w świetle kontekstu zabarwiają się kolejno wciąż nową jasnością i niejasnością, wskazują na określone znaczenie, ale sa też brzemienne w inne wybory; jeśli zmienimy któryś z elementów kontekstu, pozostałe też zmienią znaczenie

■     substancja, z której wytworzone są oznaczniki nie jest obojętna dla ich znaczeń i związków kontekstowych; pokrewieństwo znaczeniowe między dwoma wyrazami zostaje wzmocnione pokrewieństwem dźwiękowym, rymem; fizyczny zespół oznaczników w określonej kolejności i związku stwarza pewien rytm (słuchowy lub wzrokowy) nieobojętny dla znaczeń

■     przekaz może angażować różne poziomy rzeczywistości: techniczny, fizyczny poziom substancji, z której wytworzone są oznaczniki; poziom dyferencjalnej natury oznaczników; poziom znaczeń denotowanych; poziom różnych znaczeń konotowanych; poziom systemów oczekiwań – psychologicznych, logicznych, naukowych – do jakich odsyłają nas znaki; i na wszystkich tych poziomach kształtuje się niejako system odpowiadających sobie związków strukturalnych, tak jak gdyby wszystkie poziomy można było opisać na zasadzie jednego ogólnego kodu, który kształtuje ich strukturę

Przykłady przytaczane przez Eco: I like Ike; a rose is a rose is a rose is a rose (G. Stein)

Znak ikoniczny – przez Peirce’a definiowany jako znaki wykazujące pewne naturalne podobieństwo do przedmiotu, którego dotyczą. Definicja została rozpowszechniona przez Morrisa – jedna z najpraktyczniejszych prób semantycznej definicji obrazu – znak, który ma pewne cechy przedstawianego przedmiotu, „ma właściwości swoich denotatów”. Okazuje się jednak, że portret królowej Elżbiety nie może mieć właściwości żywej osoby. Zakłada się więc, że znak ikoniczny jest do pewnego stopnia tożsamy z przedmiotem denotowanym. (Pełnym, prawdziwym znakiem ikonicznym królowej Elżbiety jest królowa Elżbieta J).

Przykład: dlaczego widząc drukowaną reklamę piwa z obrazem kufla z przelewającą się pianą odbiorca postrzega piwo, szkło i chłód, choć nie może ich odczuć?

Bodźce wzrokowo-empiryczne porządkowane są w pewną strukturę postrzegania na podstawie wcześniejszych doświadczeń, systemu oczekiwań i przypuszczeń, a więc pewnych wyuczonych technik, czyli na podstawie kodów. Mechanizm postrzegania w skrajnym przypadku można uznać za fakt komunikacji.

Wniosek: Znaki ikoniczne nie mają właściwości przedstawianego przedmiotu, lecz odtwarzają pewne składniki jego postrzegania, a czynią to na podstawie normalnych kodów postrzegawczych, eliminując jedne bodźce, a wybierając drugie – te co pozwalają utworzyć  strukturę postrzeganą mającą (na mocy kodów nabytego doświadczenia) to samo znaczenie rzeczywistego przeżycia, które jest denotowane przez znak ikoniczny.

Rzeczywistość jest samorzutna w swym działaniu znaczącym, jednak komunikacja za pomocą znaków figuratywnych jest przedmiotem namysłu psychologii i semiologii.

3.       Wymień i scharakteryzuj sześć funkcji komunikatu według R. Jakobsona i U. Eco.

Funkcje komunikatu według Romana Jakobsona (W poszukiwaniu istoty języka):

a.        emotywna (termin Antona Marty, inaczej: ekspresywna) - gdy komunikat skupiony jest na nadawcy, ujawnia lub wywołuje reakcję emocjonalną

b.       poznawcza (inaczej: oznaczająca bądź denotatywna, referencyjna – komunikat skupiony jest na kontekście (wspólnym świecie nadawcy i odbiorcy); denotuje rzeczywiste obiekty oraz realia kulturowe („to jest stół”, bądź „istnienie Boga jest według Kanta postulatem  rozumu praktycznego”); przesuwa ośrodek uwagi na kontekstowe znaczenie wyrazów, a dalej na przedmiot odniesienia

c.        fatyczna (termin Bronisława Malinowskiego), kontaktywna – gdy skupiony jest na kontakcie, potwierdza kontakt między obu rozmówcami, formuły grzecznościowe

d.       metajęzykowa (termin Alfreda Tarskiego) – gdy komunikat skupiony jest na kodzie, ma za przedmiot inny komunikat „Wyrażenie <<jak się masz>> jest komunikatem o funkcji fatycznej”

e.        konatywna, imperatywna – komunikat skupia się na odbiorcy, jest rozkazem

f.        estetyczna (poetycka) – komunikat przedstawia się tak, jakby był zbudowany w sposób niejasny i jak gdyby był samozwrotny, tzn. ma zwracać uwagę adresata przede wszystkim na swą właściwą formę – funkcja autoteliczna lub egotyczna

4.       Wyjaśnij pojęcie związków syntagmatycznych i paradygmatycznych.

Rozwijająca się po de Sausserze semiologia w ramach badania struktur językowych wyróżniła układ dwóch osi organizujących system językowy. Teorię tę rozwinął, również w odniesieniu do funkcji poetyckiej, najwybitniejszy przedstawiciel Praskiej Szkoły Strukturalnej, Roman Jakobson. Oś paradygmatyczna, zwana też osią selekcji odpowiada kodowi języka, czyli powiązaniu wypowiadanego słowa z pewną rodziną słów za pomocą kodu językowego. Umberto Eco utożsamia oś selekcji z poziomem elementów dyferencjalnych będącym poziomem informacji w komunikacie estetycznym. Zalicza do niego: fonemy, tożsamości i różnice, rytmy, długości metryczne, stosunki pozycyjne, formy opisywalne językiem typologii itd. Oś syntagmatyczna, inaczej oś kombinacji odpowiada sekwencyjnemu aspektowi języka, łączeniu wyrazu w ciągi syntaktyczne, przylegające do siebie i wymuszające na sobie poprawność gramatyczną (gramatyki, stosunki proporcjonalne, perspektywy, skale, interwały muzyczne w przekazie estetycznym).  Roman Jakobson funkcję poetycką definiował jako projekcję zasady ekwiwalencji z osi wyboru [paradygmatycznej] na oś kombinacji [syntagmatyczną].

Rozumienie intertekstualności w malarstwie jako iteracja znaków wizualnych na osi paradygmatycznej – możliwość zastosowania Derridiańskiej gramatologii.

5.       Wyjaśnij pojęcia denotacji i konotacji.

Denotacja stanowi jeden z ważniejszych terminów w semiologii, który rozwijany był początkowo w szkole tartuskiej przez Jurija Łotmana wraz z koncepcją modelowania artystycznego. Denotacja – elementarny zakres znaczeniowy danego znaku. Denotat – podstawowa definicja słownikowa, na która da się przełożyć znak lub jego pojęciowy odpowiednik (na przykład malec – bardzo małe dziecko). Sam Łotman nie rozwijał pojęcia konotacji, natomiast w kwestii przekazu artystycznego uznawał za jego konstytutywną właściwość  budowanie własnego systemu denotatów, będącego nie kopią, lecz modelem świata denotatów w ujęciu ogólnojęzykowym.

W ujęciu Umberto Eco:

Na zasadzie danego kodu pewien oznacznik (signifiant) denotuje pewne znaczenie. Stosunek denotacji jest bezpośredni i jednoznaczny – warunkowany przez kod. Stosunek konotacji powstaje natomiast wtedy, gdy para złożona z oznacznika i z denotowanego znaczenia staje się w całości oznacznikiem jakiegoś znaczenia dodatkowego. Np. (analogicznie do przywołanego przez Eco poziomu w zbiorniku wodnym kojarzonego z niebezpieczeństwem). Na termometrze wskaźnik denotuje 350C, a konotuje przeczucie upału.

Włoski wyraz cane ma konotacje „złego śpiewaka”. Skojarzenie to nie odnosi się do akustycznego pojęcia cane, lecz do jego znaczenia – stąd konotacja ma za podstawę zarówno oznacznik, jak i znaczenie, signifiant i signifie.

Wszyscy użytkownicy k...