IV. Zasady kształcenia dorosłych

              Specyfikę uczenia się dorosłych określają reguły rządzące zachowaniem dorosłych w sytuacji uczenia się, a efektywne zrealizowanie procesu kształcenie zależy od respektowania owych indywidualnych właściwości i odnajdywania dla nich miejsca w poszczególnych ogniwach procesu dydaktycznego. Zaakceptowanie tej logiki to początek budowy własnej metodyki pracy edukacyjnej z dorosłymi, która w harmonii z wybranym modelem kształcenia gwarantuje osiągnięcie zamierzonego wyniku[1].

Podstawą metodyki nauczania są zasady dydaktyczne: „Zasady w pedagogice oznaczają zarówno normy postępowania uznane za właściwe w celu osiągnięcia założonych celów pedagogicznego postępowania, jak też formułują podstawy, na których opiera się postępowanie właściwe dla procesu wychowania lub nauczania”[2].

              W niniejszym rozdziale prezentuję zasady dydaktyczne pracy z dorosłymi opracowane przez autorytety andragogiki polskiej, amerykańskiej i niemieckiej w odniesieniu do modelu technologicznego (Józef Półturzycki), humanistycznego (Malcolm Knowels) i krytycznego (Horst Siebert) edukacji dorosłych. Przegląd tych zasad prezentuje poniższa tabela oraz tabela na stronie.......

Tab. nr.... Zasady kształcenia dorosłych w modelu technologicznym i krytycznym

W praktyce oświatowej wszystkie zasady mogą być twórczo i wymiennie wykorzystywane w różnych modelach pracy edukacyjnej z dorosłymi. Zachęcam czytelników do ich krytycznej oceny w kontekście własnej pracy zawodowej.

1. Zasady kształcenia dorosłych w modelu technologicznym

Józef Półturzycki w pracy „Dydaktyka dorosłych” dokonał przeglądu zasad dydaktycznych w ujęciu różnych autorów i na tej podstawie przedstawił układ zasad dydaktycznych, które prezentuje tab. nr...... W tym miejscu przejdźmy do ich omówienia.

Zasada poglądowości

Zasada ta wskazuje na konieczność zdobywania wiedzy o rzeczywistości przez bezpośrednie poznawanie rzeczy i zjawisk, wydarzeń i procesów lub przez zetknięcie ich z „zastępnikami”, czyli pomocami naukowymi, takimi jak: obrazy, modele, słowa, wykresy, tabele. W drugim przypadku możemy mówić o wizualizacji procesu kształcenia. Zasada poglądowości obowiązuje w podających i poszukujących metodach kształcenia, powinna uwzględniać właściwości psychiczne uczestników, zasób ich doświadczeń, umiejętność obserwacji itd.

Zasada ta ułatwia realizowanie następujących zadań:

-          wprowadzenie do świadomości odpowiedniej znajomości faktów,

-          kształtowania pojęć,

-          zrozumienia i zapamiętania myśli, uogólnień i praw naukowych,

-          zrozumienia istoty i sposobu wykonywania danych czynności.

Zasada przystępności

Zasada ta polega na stopniowaniu trudności, wyraża konieczność dostosowania treści i metody nauczania do rozwoju i możliwości uczniów. Z zasady tej wynika, że w nauczaniu należy:

-          przechodzić od tego, co jest bliższe, do tego co dalsze,

-          przechodzić od tego, co jest dla uczniów łatwiejsze, do tego co trudniejsze,

-          przechodzić od tego, co jest uczniom znane, do tego co nowe i nieznane,

-          uwzględniać różnice w tempie pracy i stopniu zaawansowania w nauce poszczególnych uczniów.

Znajomość uczestników procesu kształcenia (ich możliwości mentalnych, zasobu doświadczeń, umiejętności uczenia się) jest najważniejszym warunkiem powodzenia pracy dydaktycznej. W pracy wykładowcy należy pamiętać o wyjaśnianiu trudnych i rzadko stosowanych terminów i pojęć. Poza tym stawianie zbyt wysokich wymagań zniechęca do dalszej pracy, niszcząc najważniejszą pozytywną motywację do uczenia się, ale wymagania zbyt niskie, także wpływają demobilizująco.

Zasada systematyczności

Zasada ta powinna być stosowana tak przez uczniów w procesie uczenia się, jak i nauczycieli podczas kierowania tym procesem. Uczeń powinien systematycznie przyswajać wiadomości i umiejętności oraz systematycznie je utrwalać. Nauczyciel powinien w swojej pracy uwzględniać następujące reguły:

-          ujmować materiał nauczania we właściwej kolejności,

-          stale nawiązywać do materiału opanowanego,

-          podzielić materiał na określone części,

-          wiązać poszczególne porcje w całość,

-          podkreślać sprawy i tematy główne, zasadnicze,

-          dbać o systematyczne opanowanie wiedzy i umiejętności przez uczniów.

Zasada świadomego i aktywnego uczestnictwa

Zasada ta realizowana jest w oparciu o metody nauczania, w których uczeń musi podejmować próby określenia problemu, wyszukiwania potrzebnego materiału i analizowania go w celu odróżnienia tego, co istotne i ważne, od tego, co drugorzędne. Nauczyciel powinien w celu realizacji zasady świadomego i aktywnego uczestnictwa:

-          starać się poznać indywidualne zainteresowania uczniów,

-          stawiać uczniów w sytuacjach wymagających od nich dostrzegania i wyjaśniania niezgodności między obserwowanymi faktami a posiadaną wiedzą,

-          stwarzać warunki sprzyjające wdrażaniu uczniów do zespołowych form pracy.

Zasada  kształtowania umiejętności uczenia się

Zasada ta wynika z założeń edukacji ustawicznej, w której szczególny nacisk kładzie się na rozwijanie umiejętności pracy umysłowej i przygotowanie do samokształcenia. Polega na przygotowaniu do świadomego i samodzielnego planowania oraz organizowania pracy umysłowej, jak i na doskonaleniu podstawowych metod nabywania informacji i rozwijania umiejętności, takich jak:  obserwacja, korzystanie z komunikatów, wypowiedzi nauczyciela i współuczestników procesu oświatowego, korzystanie z podręczników i innych materiałów dydaktycznych oraz środków kształcenia, nowoczesnych przekazów informacji słownej, obrazu, czynności lub ruchu na ekranie. Inną grupę umiejętności stanowią sposoby rejestrowania informacji w formie notatek, schematów, rysunków, zapisu multimedialnego. Niezmiernie istotne jest także prawidłowe rozumienie poznawanych informacji czy umiejętności z racjonalną selekcją, syntezą i własnym ujęciem opanowywanych zasad. Równolegle należy kształtować sposoby wykorzystania nabytej wiedzy, np. w dyskusji, referacie, w trakcie egzaminu. Zasada ta stanowi podstawę wdrażania do samokształcenia.

Zasada łączenia teorii z praktyką

Zasada ta służy przygotowaniu do racjonalnego posługiwania się wiedzą w rozmaitych sytuacjach praktycznych, do przekształcania otaczającej rzeczywistości. Dorośli ze swoimi pragmatyzmem, wiedzę oderwaną od praktyki często uznają za bezużyteczną, co ma związek ze stylem ich myślenia. Dorośli uczą się przez przyłączenie nowych wiadomości do posiadanej już struktury kognitywnej. Uczą się łatwiej, kiedy widzą podobieństwo i związek między już posiadanymi i zdobywanymi informacjami oraz wtedy, kiedy mogą to praktycznie wykorzystać. W duchu omawianej zasady ważne jest, aby:

-          łączyć myślenie i poznawanie treści o charakterze praktycznym z myśleniem i treściami o charakterze teoretycznym,

-          łączenie procesu opanowania wiadomości z jednoczesnym ich stosowaniem (np. poprzez rozwiązywanie zadań praktycznych),

-          łączenie nauki z techniką, wyjaśnianie działania mechanizmów za pomocą teorii i praw naukowych.

Zbytnie abstrahowanie nie sprzyja rozumieniu i opanowaniu treści, ale nawiązywania do praktyki, do bezpośredniego doświadczenia ułatwia naukę, przyspiesza zrozumienie i opanowanie treści.

Zasada wykorzystywania doświadczeń osób dorosłych

Jest to dodatkowa zasada kształcenia w porównaniu z nauczaniem dzieci i młodzieży, ponieważ doświadczenia dorosłych są bogate i różnorodne. Nawiązywanie do nich ma już duże znaczenie przy realizacji zasady łączenia teorii z praktyką. W tym przypadku podkreśla się charakter posiadanych doświadczeń (pozytywne i negatywne) oraz ich wpływ na proces nauczania – uczenia się. Doświadczenia pozytywne wyniesione z poprzednich etapów kształcenia lub związane z aktywnością zawodową, kulturalno-oświatową, zwłaszcza samokształceniową, pomagają lepiej zrozumieć zagadnienia programowe, szybciej je opanować i trwalej zapamiętać. Z kolei doświadczenia negatywne, jakie zdobył dorosły we wcześniejszej edukacji, stanowią najpoważniejszą barierę w podjęciu decyzji o dalszym kształceniu. W trakcie procesu kształcenia złe nawyki edukacyjne i/ lub brak umiejętności uczenia się znaczenie utrudniają jego realizację. W tej sytuacji nauczyciel musi wyjaśnić złe lub błędne doświadczenia oraz podjąć stosowne kroki w celu ich korekty.

Zasada indywidualizacji i zespołowości

Środowisko osób dorosłych jest bardziej zróżnicowane niż grupy młodzieżowe pod wieloma względami, przede wszystkim: wieku, doświadczeń, celów kształcenia. W związku z tym proces kształcenia musi być w ich przypadku bardziej zindywidualizowany, by właściwie reagować na potrzeby i możliwości uczących się. Jednocześnie należy wspierać zasadę zespołowości kształcenia, która pozwala na zdobywanie oprócz kwalifikacji twardych, także kwalifikacje miękkie, takie jak: umiejętność współdziałania, odpowiedzialność za wykonanie przydzielonego zadania, zdolności negocjacyjne, rozwiązywanie nieprzewidzianych problemów, wzajemne uczenie się. Praca zespołowa łączy się ściśle z indywidualizacją, kiedy dobieramy wykonawców do określonych zadań.

W procesie kształcenia dorosłych w znacznie większym stopniu niż w środowisku młodzieży występuje potrzeba poradnictwa, konsultacji, zajęć uzupełniająco-korekcyjnych lub innych form wspomagających skuteczność nauczania.

Zasada trwałości wiedzy

Zasada ta wskazuje na konieczność podejmowania i stosowania przez nauczyciela licznych zabiegów dydaktycznych, aby uczniowi ułatwić trwałe zapamiętywanie poznanych treści i umiejętności. W tym miejscu warto odwołać się do zaleceń wynikających z badań nad zapamiętywaniem:

-          prosta struktura myśli, tj. trzymanie się przewodniej myśli i jej rozwijanie w różnych kierunkach,

-          przejrzystość i konkretność treści,

-          odwoływanie się do doświadczeń i praktycznej działalności,

-          wielokrotne powracanie do głównych tez zajęć.

Z punktu widzenia dydaktyki efekty kształcenia wzmacniają następujące zabiegi: wzbudzenie zainteresowania uczniów, ich aktywny udział, ćwiczenia utrwalające, częstotliwość powtórzeń zgodna z krzywą uczenia się, łączenie treści w logiczną całość, wdrażanie do weryfikacji poznanych  praw, zasad, reguł, systematyczna kontrola.

Zasada ustawiczności kształcenia

Zasada ta wskazuje na całożyciowy charakter edukacji – od dzieciństwa po starość, co oznacza, że obejmuje ona także cały system oświaty. Taka edukacja służy aktualizacji wiedzy, podnoszeniu kwalifikacji, nadążaniu za rozwojem nauki i techniki, a przede wszystkim zapewnia możliwość stałego rozwoju i wzbogacania osobowości. Oświata realizowana wg tej zasady powinna być: demokratyczna (dostępna dla wszystkich), otwarta (na innowacje), pluralistyczna (różne podmioty organizujące oświatę, formy, programy). Proce kształcenia obok zadań poznawczych powinien realizować także zadania motywacyjne, rozbudzać potrzebę dalszego uczenia się, rozwoju zainteresowań, wdrażać do samokształcenia.

2. Zasady kształcenia dorosłych w modelu humanistycznym

              W humanistycznym modelu głównym zadaniem edukacji jest zaspokajanie potrzeb poznawczych ludzi dorosłych, czemu powinien sprostać andragog, stwarzając właściwe warunki uczenia się. Towarzyszą im określone zasady nauczania, które znajdują swoje szczególne zastosowanie w edukacji pozaformalnej (kursowej).

Tab nr....: Warunki uczenia się i zasady nauczania dorosłych