Marlena Drab

Nauczyciel wychowania fizycznego w Zespole Szkół Ponadgimnazjalnych nr 15 w Łodzi

WYBRANE PROBLEMY WSPOMAGANIA FARMAKOLOGICZNEGO I DOPINGU WE WSPÓŁCZESNYM SPORCIE

Celem sportu wyczynowego jest osiąganie rekordowych wyników poprzez maksymalny rozwój uzdolnień ruchowych poszczególnych zawodników. Przy analizie wyników osiąganych w różnych dyscyplinach sportowych zwraca uwagę nie tylko ich bardzo wysoki poziom, ale również stała, dalsza tendencja rozwojowa.

Na szybki postęp w tej dziedzinie ma wpływ wiele czynników. Należą do nich ulepszenia techniczne sprzętu i urządzeń sportowych, zapewnienie wybitnym zawodnikom odpowiednich warunków treningowych, planowe szkolenie prowadzone przez kwalifikowaną kadrę, posunięcia organizacyjne.

Dążenie do uzyskania w sporcie rekordów, przekraczających wyniki, które zdawało się, sięgały już granic możliwości człowieka, skłania także do poszukiwania środków farmakologicznych, środków zwiększenia zdolności wysiłkowej i warunków, które mogą sprzyjać jej dalszemu rozwojowi.

O konieczności wspomagania żywieniowego i farmakologicznego w sporcie nie trzeba nikogo przekonywać. Zapotrzebowanie na podstawowe składniki żywieniowe takie jak: białko, węglowodany, tłuszcze, witaminy, mikroelementy przekracza niekiedy kilkakrotnie normy zalecane dla „nie sportowców". Olbrzymi wysiłek wykonywany na granicy wytrzymałości organizmu wymaga podawania także innych preparatów, które nie tylko wspomagają efekt treningu, ale jednocześnie przeciwdziałają nadmiernemu przeciążeniu i wyeksploatowaniu organizmu zawodnika. Środki i metody dozwolonego wspomagania są skuteczne w walce z plagą dopingu zabronionego w sporcie.

Stosując współczesne kryteria klasyfikacji, środki stosowane we wspomaganiu możemy podzielić następująco [1]:

1.      Substytuty żywności

2.      Suplementy żywieniowe

3.      Parafarmaceutyki

4.       Leki

Substytuty żywności

Do tego typu środków zaliczamy wszystkie odżywki w postaci proszku lub skondensowanego roztworu. Odżywki są odpowiednio skomponowaną dietą, w której proporcje składników odżywczych zabezpieczają zapotrzebowanie organizmu w szczególnych sytuacjach fizjologicznych lub patologicznych. Są one prostymi zamiennikami podstawowych składników żywieniowych - białek, węglowodanów, tłuszczów, witamin, mikroelementów. Nadużywanie substytutów może być szkodliwe, podobnie jak w przypadku innych normalnych produktów żywnościowych.

Suplementy żywieniowe

Środki te stanowią szczególną formę substytutów żywności. Są to wysublimowane i skoncentrowane substancje fizjologicznie aktywne, występujące powszechnie w naturalnej żywności, którym z reguły nadawana jest farmaceutyczna postać tabletki lub kapsułki. Chodzi tu o tzw. mikroskładniki żywności a więc substancje pełniące różne zadania metaboliczne.

Są to:

-          aminokwasy

-          witaminy

-          mikroelementy

Parafarmaceutyki

Tym mianem określa się preparaty, na ogół pochodzenia roślinnego, nie dające są określić standardami wymaganymi dla klasycznego leku. Nie kumulują objawów ubocznych. W grupie tej klasyfikuje się większość preparatów ziołowych, sterydów roślinnych i w zasadzie leki homeopatyczne.

Preparaty te to m.in.: preparat żeń-szenia, aloesu.

Leki

Są one dokładnie znane i scharakteryzowane chemicznie, o dokładnie poznanym działaniu, przewidywalnym, potwierdzonym rygorystycznymi testami. Jednakże najszersze zastosowanie dla leków znajduje niedozwolony doping farmakologiczny.

Najpowszechniej stosowaną metodą wspomagania wysiłku jest wspomaganie substytucyjne, które polega na pokrywaniu zapotrzebowania organizmu sportowca w podstawowe składniki i mikroskładniki żywności środkami stanowiącymi substytuty. Wspomaganie substytucyjne zawsze powinno polegać na uzupełnianiu poszczególnych składników pokarmowych do optymalnych wartości, zależnych od zapotrzebowania w danym okresie.

W przypadku powikłań zdrowotnych związanych z uprawianiem sportu konieczne jest odpowiednie postępowanie medyczno-sportowe, którym zawsze powinien kierować lekarz.

Obecnie pojęcie wspomagania farmakologicznego jest bardzo szerokie i dotyczy zarówno sportu wyczynowego jak i turystyki oraz rekreacji. Należy również powiedzieć, że środki te nie są toksyczne ( oczywiście przy prawidłowym dawkowaniu), ani też zakazane przez organizacje sportowe. Nie powodują więc dyskwalifikacji zawodnika. Zanim jednak zdecydujemy się na wspomaganie należy pamiętać, aby:

-          nie używać żadnych leków bez porozumienia się z lekarzem ( dotyczy to także witamin)

-          nie brać od nikogo żadnych tabletek w niebezpiecznym, bądź nieoryginalnym opakowaniu

-          należy stosować odżywki i suplementy tylko z pewnego źródła.

Wspomaganie farmakologiczne nie wiąże się z dopingiem, choć często jest z nim mylone zarówno przez zawodników, trenerów jak i działaczy, a przede wszystkim przez zwykłych ludzi, którzy wszelkie wspomaganie w sporcie kojarzą z anabolikami.

Wiemy, że o umiejętnościach zwyciężania i bicia rekordów, oprócz świetnego przygotowania fizycznego, decydują również cechy osobowości, odporność psychiczna, inteligencja, motywacja. Wysiłki sportowe charakteryzują się wysoką intensywnością i dlatego niepodważalnym faktem staje się również konieczność wspomagania farmakologicznego.

Wysiłek sportowy, często doprowadzany do kresu wytrzymałości, powoduje powstawanie zmian biochemicznych, fizjologicznych i innych w ustroju, których ustąpienie wymaga dłuższego czasu i określonych warunków, zanim powróci do skutecznego wykonywania nowych wysiłków.

Organizm sportowca po wysiłku wymaga dodatkowych substancji energetycznych. Zatem dodatkowe podanie substancji wspomagających ma na celu przyspieszenie normalnych procesów biologicznych. Skoro były zastosowane po wysiłku - nie wpływały bezpośrednio na uzyskiwany wynik, a jedynie na odzyskanie wyrównania równowagi biologicznej ustroju, dlatego nie mogą być uważne za środki dopingujące.

Gdzie jednak tkwi granica między wspomaganiem a tak niebezpiecznym dla zdrowia i życia dopingiem?

Dlaczego człowiek dąży do przekraczania granic swoich możliwości stosując niedozwolone środki dopingu do osiągania lepszych wyników bez względu na konsekwencje?

To wychodzenie poza to, co się posiada, czy to co się dotychczas osiągnęło jest charakterystyczną cechą transgresyjnej koncepcji osobowości J. Kozieleckiego. W wymiarze indywidualnym transgresja umożliwia jednostkom aktywność twórczą, ekspansję, samorozwój, czasem jednak może prowadzić do autodestrukcji [2]. Dążenie do przekraczania granic możliwości ludzkiego ciała, z którym stale mamy do czynienia w sporcie wyczynowym, można traktować jako jedną z form transgresji a świadome przyjmowanie zakazanych środków dopingujących jako jedną z jej technik.

Doping stał się śmiertelnym zagrożeniem dla sportu. Co jednak należy rozumieć pod pojęciem dopingu? Specjaliści z zakresu medycyny sportowej używają różnych definicji, zgadzają się one jednak co do dwóch zasadniczych cech środków uznanych za dopingujące.

Uważają mianowicie, że te substancje nie należą do produktów spożywczych i, że sztucznie wpływają na wynik sportowy[3]. Jedna z definicji została uznana przez Międzynarodową Federację Lekarzy Sportowych w 1965 r. i mówi ona, że:

„Dopingiem jest dostarczanie osobnikowi zdrowemu obojętnie w jaki sposób, substancji obcej lub fizjologicznej w ilościach anormalnych albo też drogą niewłaściwą - względnie użycie przez takiego zawodnika takich substancji, a to w celu wywołania sztucznego i nieetycznego wzmożenia zdolności wyczynowej podczas zawodów sportowych". Prościej sformułowaną definicję dopingu przytacza Z. Zajączkowski:

„Doping jest świadomym przyjmowaniem jakiejkolwiek substancji zbędnej dla normalnie funkcjonującego organizmu lub nadmiernej dozy lekarstwa w jednym tylko celu - sztucznego podniesienia siły i wytrzymałości w walce sportowej".

Doping więc - jako zjawisko jest rozpatrywany przede wszystkim pod dwoma aspektami: medycznym i sportowym.

Pod względem medycznym niezwykle trudno jest ustalić granice, gdzie kończy się właściwa opieka lekarska z zastosowaniem odpowiednich leków i dopuszczalnych zabiegów, a gdzie zaczyna się doping[4].

Czy można na przykład uważać za doping stosowanie produktów normalnie przetwarzanych przez ustrój, ale podawanych poza normami pożywienia przypadającego sportowcom? Wśród substancji tego rodzaju znajdują się węglowodany, sole mineralne, aminokwasy ( kwas asparaginowy), witaminy, hormony w dawkach uzasadnionych.

Na podstawie komunikatu Komisji Medycznej MKOL z dnia 5 września 1994 r. opracowano listę klas i grup środków farmakologicznych i metod uznanych za dopingujące[5].

KLASYFIKACJA ŚRODKÓW DOPINGUJĄCYCH I METOD DOPINGU.

1.        Klasy środków dopingujących:

a)      środki pobudzające ( stymulatory )

b)     narkotyczne środki przeciwbólowe ( narkotyczne analgetyki)

c)      środki anaboliczne

d)     środki moczopędne

e)      hormony peptydowe i glikoproteinowe i ich analogi

2.        Metody dopingu:

a)      doping krwią

b)     manipulacje farmakologiczne , chemiczne i fizyczne

3.        Środki, których użycie zabronione jest w szczególnych okolicznościach lub niektórych dyscyplinach sportu:

a)      alkohol

b)     marihuana

c)      środki miejscowo znieczulające

d)     kortykosteroidy

e)      beta - adrenalityki ( beta blokery )

Środki dopingujące są zwykle silnymi lekarstwami, które mogą spowodować wyjątkowo poważne skutki uboczne, szczególnie w przypadku młodych ludzi.

W praktyce środki i metody dopingujące są zwykle stosowane zarówno na zawodach, gdzie służą czasowemu zwiększeniu wydolności fizycznej (np. środki pobudzające, narkotyczne środki przeciwbólowe), lub poza zawodami gdzie są wykorzystywane w celu poprawienia efektów treningu (np. środki anaboliczne, hormony peptydowe).

Próby zwiększenia wydolności fizycznej metodami niefizjologicznymi, a szczególnie przez stosowanie dopingu są postępowaniem ryzykownym dla zdrowia a nawet życia.

W przypadku użycia leków niezgodnych z ich terapeutycznym przeznaczeniem mamy do czynienia ze zjawiskiem "zanieczyszczenia" środowiska wewnętrznego, które może powodować określone skutki patologiczne [6].

I tak np. leki działające na ośrodkowy układ nerwowy pobudzają lub hamują jego czynność. Podstawowym efektem terapeutycznym leków pobudzających jest zwiększenie pobudliwości i aktywności psychicznej z wtórnym wzmożeniem czynności ruchowej.

Istotnym efektem patologicznym oddziaływania tych środków może być ujawnienie się zjawisk psychotoksycznych przejawiających się w takich objawach jak: zaburzenia zachowania i percepcji, halucynacje czy iluzje.

Dodatkowym, patologicznym skutkiem nadużywania środków pobudzających jest stan zmniejszonej samokontroli zachowania. Leki hamujące czynność ośrodkowego układu nerwowego ograniczają aktywność zarówno w sferze psychicznej, jak i fizycznej. Nie zmniejszają one jednak samokontroli oraz nie ograniczają czynności motywacyjnej przy zwolnionym czasie reakcji. Nadużywanie tych środków wywołuje zmiany w zachowaniu i cechach osobowych.

Jednym z najczęściej stosowanych środków dopingujących z grupy leków pobudzających ośrodkowy układ nerwowy jest amfetamina. Typowymi objawami ubocznego, toksycznego działania amfetaminy w warunkach intensywnego wysiłku fizycznego są udar cieplny i obwodowa niewydolność krążenia.

Obwodowo oprócz podwyższenia ciśnienia krwi amfetamina powoduje tachykardię (częstoskurcz), a nawet wywołuje niekiedy zaburzenia rytmu serca, może nawet dojść do ostrej niewydolności serca, co może spowodować zejście śmiertelne. Udowodniono, że spośród wielu przypadków zgonów sportowców będących w bezpośrednim związku z udziałem w zawodach, większość stanowią przypadki, w których sportowcy przyjmowali psychostymulatory, a szczególnie amfetaminę. Bezpośrednią przyczyną zgonów w tych przypadkach były właśnie hipotermia i wstrząs.

Do leków o podobnym działaniu do amfetaminy, stosowanych w dopingu zaliczamy również: -metylofenidan . Działa on psychoanaleptycznie, pobudzając procesy asocjacyjne, znosząc uczucie zmęczenia i senności, działa on także synergiczne z licznymi środkami przeciwbólowymi, co było wykorzystywane niejednokrotnie w dopingu, szczególnie w boksie (zwiększona uwaga i szybkość reakcji przy zmniejszonej zdolności odczuwania ciosów). - efedryna: ma wyraźne działanie pobudzające, może powodować wystąpienie podniecenia psychoruchowego , działa również stymulujące na ośrodek oddechowy i termoregulacyjny , podwyższa ciśnienie tętnicze krwi. Po częstym stosowaniu tego leku występuje zjawisko tachyfilaksji ( zjawisko polegające na coraz słabszym działaniu kolejnych dawek leku) - w przypadku efedryny wstrzykiwanie jej w krótkich odstępach czasu, powoduje coraz mniejsze zwyżki ciśnienia tętniczego, a wreszcie nie wywołują ich wcale.

Do szczególnie niebezpiecznych środków dopingujących należą narkotyki, których działanie ma przede wszystkim polegać na podwyższeniu progu bólowego (np. boks).

Najczęściej stosowanymi narkotykami w dopingu są: morfina i jej pochodne, kokaina, heroina i petydyna (dolantyna). Wszystkie te środki są nader niebezpieczne i prowadzą do narkomanii, a użyte w dużej, jednorazowej dawce są bardzo toksyczne. Kokaina, która często stosowana jest w dopingu, pobudza psychruchowo, wywołuje zniesienie uczucia znużenia, senności, zmęczenia, pobudza ośrodki oddechowe i termoregulacyjne. Wyraźnie jednak należy podkreślić dwa aspekty stosowania tego narkotyku:

·         kokaina po okresie pobudzenia wywołuje wyraźną depresję , która niekiedy może wystąpić w okresie trwania wysiłku

·         powoduje wiele poważnych objawów ubocznych z eufomanią i zwyrodnieniem komórek na czele

Spośród leków używanych w dopingu długotrwałym należy przede wszystkim wymienić sterydy anaboliczne, których stosowanie rozpowszechnione jest w tzw. siłowych dyscyplinach sportowych. Cechą patologiczną ubocznego, toksycznego działania tych hormonów jest efekt androgenny, który polega na obniżeniu libido, zaniku jąder, a w rzadkich przypadkach dołącza się do tych objawów przerost gruczołu krokowego. Niepokojące staje się to w przypadku młodych osobników, u których może także wystąpić przedwczesne zrośnięcie trzonów i nasad kości długich, zatrzymujących ich wzrost. Przypuszcza się również, że mogą one powodować objawy wirylizmu u kobiet. Zaburzenia czynności wątroby są także często obserwowane jako skutek przyjmowania anabolików, zwłaszcza w dużych dawkach.

Wiele zakazanych środków stosowanych w sporcie może przynieść szybkie efekty w poprawieniu szybkości, siły i wytrzymałości, jednakże fakt, że mają one niepożądane skutki uboczne jest równie oczywisty.

Bardzo niebezpiecznym staje się fakt, że obecnie w Polsce pojawia się wiele różnych publikacji, które propagują określone schematy przyjmowania substancji dopingujących. Są to zwykle nielegalne i anonimowe tłumaczenia publikacji zachodnich, często również mało profesjonalnych. Zawarte w nich dane nie podlegają żadnym oceną czy recenzjom. Tłumaczenia często bywają błędne, a tym samym niebezpieczne dla czytelnika (osoby z reguły zainteresowanej stosowaniem nielegalnego dopingu). Niektóre pisma zawierają rzetelne na pierwszy rzut oka artykuły - pisane przez jakoby fachowców - w niektórych prezentuje się zyski wynikające ze stosowania dopingu, jak i ewentualne możliwości wystąpienia powikłań. Ujęcie tematu nie zniechęca jednak do stosowania dopingu, a wnikliwa analiza treści stawia pod znakiem zapytania fachowość autorów.

Ciekawe jest również to, iż redakcje te nigdy nie zwracają się o jakikolwiek komentarz do właściwych specjalistów z określonych dyscyplin medycznych. Inna sprawa, że nie wykazują oni zbyt dużej chęci współpracy, a często w ogóle zainteresowania problemem dopingu z obawy o utratę autorytetu lub "ubrudzenia" się tym tematem.

Prawdziwa tragedia dopingu polega również na tym, iż olbrzymia większość osób tworzy pseudo naukę w tym zakresie. Powstaje ona w oparciu o wspomniane wyżej publikacje, a także ustne przekazy, własne rozumowanie. To ostatnie zadziwia i przeraża zarazem. Spotyka się osoby mające parę klas (szkoły podstawowej) i przeczytane (bez zrozumienia) jakieś artykuły, którzy rozpowszechniają" autorską ". urojeniowa wręcz wiedzę, a przy tym uważają, że są głęboko kompetentne. Zaskakująca jest ich pewność siebie i bezkrytycyzm z jakim poruszają się w tej specjalistycznej problematyce. Podejmują często gorące dyskusje, by przekonać do swoich poglądów słuchaczy. Osoby te są często autorami szalonych modyfikacji farmakologicznych, które stwarzają realne zagrożenie życia. I to najczęściej zabija zawodników, szczególnie niższych kategorii. Dotychczas występujące w Polsce zgony w wyniku stosowania dopingu prowadza, do skrajnego przedawkowania, albo podawania preparatów o wręcz wykluczającym się działaniu, co oczywiście nie nastąpiło z tendencji samobójczych, ale po prostu z braku lub złej informacji w tym zakresie.

Inna sprawa, że kiedy obserwuje się zawodników czy też amatorów trenujących np.: kulturystykę (w siłowniach pełnych luster) i stale obserwujących własne ciała (w których masa jest ciągle za mała i za mała). nieodparcie nasuwa się skojarzenie z zespołem dysmorfofobii jako przyczyną tej aktywności.. [7] Zaburzenie to polega na stałym dostrzeganiu w obrazie swego ciała "wady"- w tych przypadkach za małego rozwoju muskulatury. W innych przypadkach ta patologiczna koncentracja może dotyczyć "nieprawidłowości" w zakresie twarzy, biustu, narządów płciowych nadmiernego owłosienia itp. Każda cześć ciała może być przedmiotem tej szczególnej uwagi. Osoby z dysmorfofobią często przeglądają się w lustrach, szybach, witrynach itd. Zaburzenie to czasem bywa objawem schorzeń psychicznych. Niektórzy autorzy potwierdzają częste występowanie elementów tej patologii właśnie u kulturystów, co oczywiście tłumaczyłoby wiele specyficznych dla tej dyscypliny kwestii, w tym urągające zdrowemu rozsądków nadużywanie środków dopingujących.

Należy zatem zrozumieć problem dopingu i nie szczędzić środków ani wysiłków, aby wziąć go pod kontrolę i podjąć z nim walkę. Bardzo ważna w tym względzie staje się więc praca trenerów, lekarzy, działaczy i zawodników skierowana właśnie na wyplenienie dopingu ze sportu.

Temu ma między innymi służyć program antydopingowy, którego głównym celem nie jest złapanie i ukaranie, ale przede wszystkim ochrona niewinnych i edukacja młodych.

Zagadnienie walki z dopingiem jest bardzo ważne przede wszystkim dla tych wszystkich, którzy dbają o nienaruszalność zasad sportu, o etykę sportu , a zwłaszcza o zdrowie i życie zawodników.

Farmakologiczne środki dopingujące, jako jedna z metod nieuczciwej i szkodliwej dla zdrowia walki o punkty, rekordy, są stosowane już nie tylko dla podniesienia własnej formy sportowej, ale także dla obniżenia sprawności sportowej przeciwnika przez podstępne podanie mu np.: farmakologicznych środków działających depresyjnie.

Środki dopingujące sztucznie stwarzają warunki przewagi nad zawodnikiem - przeciwnikiem i prowadzą do niezasłużonego, nieuczciwego zwycięstwa. Coraz szersze stosowanie środków dopingujących zamienia zawody sportowe, w arenę smutnej, a niekiedy tragicznej rywalizacji różnych firm farmaceutycznych, a zawodnik zostaje zdegradowany do roli jeszcze jednego środka reklamowego.

Ważnym motywem bezwzględnej walki z dopingiem jest sprawa czystości wyniku sportowego. Zainteresowanie sportem utrzyma się dopóty, dopóki zawodnik i widz będą pewni, że wynik nie jest sfałszowany. Prawdą więc stają się słowa Z. Zajączkowskiego: „W sporcie antycznym ideę olimpijską zniszczyło zawodowstwo, w sporcie nowożytnym takim niebezpieczeństwem zagraża doping".

...