21
P R A C A P R Z E G L Ą D O W A
Adres do korespondencji:
ks. prof. dr hab. Czesław M. Cekiera SDS
Katedra Psychoprofilaktyki Społecznej
Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego
Al. Racławickie 14, 20–950 Lublin
tel.: (022) 646 46 68
Suicydologia Tom 1, nr 1, 21–32
Copyright © 2005 Polskie
Towarzystwo Suicydologiczne
ISSN 1895–3786
www.suicydologia.viamedica.pl
Czesław M. Cekiera SDS
Katedra Psychoprofilaktyki Społecznej Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego
Psychologiczne i aksjologiczne
aspekty samobójstw
Psychological and axiological aspects of suicide
Streszczenie
Samobójstwa są poważnym zagrożeniem dla współczesnej cywilizacji. Jest to zjawisko powszechne,
dynamiczne epidemiologicznie, z tendencją do narastania częstości wśród młodzieży i dzieci. Występuje
w miastach i na wsi, we wszystkich przedziałach wiekowych i zawodowych, częściej wśród mężczyzn niż
wśród kobiet. Samobójstwa popełniają wyznawcy różnych religii, chociaż nie z jednakowym nasileniem.
Są one uwarunkowane nie tylko złym stanem zdrowia, popełniają je także ludzie zdrowi, z motywów
altruistycznych i egoistycznych. Ich przyczynami są kryzysy ekonomiczne, wojny, konflikty w rodzinie,
trudności w szkole, niezaspokojone potrzeby miłości, bezpieczeństwa, samorealizacji, brak perspektyw
życiowych. Co 30. człowiek na świecie usiłuje popełnić samobójstwo. Według najnowszych danych samobójstwa
usiłowane są 8–15-krotnie częstsze od samobójstw dokonanych. Polska zajmuje średnią
pozycję pod względem wielkości współczynników samobójstw. Samobójstwo nie jest dziedziczne, chociaż
może być biologicznie uwarunkowane słabszą odpornością psychofizyczną. Alkohol, narkotyki i separacja
od bliskich były przyczyną wielu samobójstw. Samobójstwa są „zjawiskiem zaraźliwym”. Profilaktyka
powinna być interdyscyplinarna i ukierunkowana na zaspokojenie potrzeb psychicznych — miłości,
przynależności, poczucia bezpieczeństwa, samorealizacji — oraz skoncentrowana na wartościach humanistycznych,
metafizycznych związanych z systemem wartości i poczuciem sensu życia, które ma
zawsze jakiś sens! Telefony Zaufania i inne ośrodki pomocy oraz interwencji kryzysowej powinny być
bardziej upowszechnione i nieść pomoc osobom ze skłonnościami samobójczymi.
słowa kluczowe: samobójstwo, psychologiczne uwarunkowania, wartości, sens życia
Abstract
Suicides are a great threat for modern civilization. It is a common phenomenon, very dynamic epidemiologically
with a tendency to increase in teenagers and children. It concerns people in all age ranges,
living in cities and in villages, it is more frequent in men than in women. It is observed in all religions,
although the frequency of suicides varies in different religions. Health condition has not been the only
cause of suicides, they have been committed by both healthy and ill. The other reasons for suicides have
been altruistic or egoistic motives, economical crisis’s, wars, family conflicts, school problems, unfulfilled
need of love, safety, self-realization, lack of perspectives in life. Every thirtieth man in the world attempts
to commit suicide. Suicidal attempts are 8 to 15 times more frequent than committed suicides. Poland is
in middle position on the suicide rates ranking of countries. Suicide is not hereditary, although it may have
some biological conditioning in predispositions to lower moral support. Alcohol, drugs and separation
from the loved ones have been cause of many suicides. Suicide is a contagious phenomenon. Preventive
actions should be interdisciplinary and oriented on fulfilling psychological needs – love, affiliation, feeling
of safety, self-realization and concentration on metaphysical and humanistic values, connected with hav22
SUICYDOLOGIA 2005, tom 1, nr 1
Wstęp
Badania socjologiczno-psychologiczne i kliniczne nad
samobójstwami prowadzone w ostatnich dekadach [1–11]
wskazują na to, że tendencje samobójcze w wielu krajach
stały się poważnym problemem społecznym, psychologicznym
i klinicznym. Zjawisko samobójstw rozpowszechnia
się szczególnie wśród młodzieży, dzieci
i kobiet. W różnych krajach coraz częściej przeprowadza
się badania naukowe, powstaje wiele nowych teorii
na temat samobójstw, powoływane są nowe organizacje,
rządowe i pozarządowe zajmujące się samobójstwami
i osobami pozostającymi w sytuacjach kryzysowych
lub w środowisku wysokiego ryzyka zagrożenia i popełnienia
samobójstwa. Powstają liczne towarzystwa zajmujące
się problemami samobójstw i osobami z poczuciem
bezsensu życia. Liczne statystyki w wielu krajach
odnotowują wzrost samobójstw usiłowanych i dokonanych.
Coraz więcej ludzi przejawia ambiwalentne postawy
wobec życia oraz poczucie bezsensu i wyraża tendencje
samobójcze. Wskazują na to liczne obserwacje
pracowników służby zdrowia w poradniach i klinikach.
W środkach społecznego przekazu coraz częściej porusza
się tematykę samobójstw i ukazuje się coraz więcej
publikacji na ten temat [12, 13].
Problem samobójstw w świecie i w Polsce stał się tematem
wielu konferencji naukowych oraz sympozjów i kongresów
międzynarodowych organizowanych przez krajowe
i międzynarodowe towarzystwa suicydologiczne,
na przykład w 1980 roku odbył się 13. doroczny zjazd
Amerykańskiego Towarzystwa Suicydologicznego
w Nashville TN w Stanach Zjednoczonych, a w Polsce
w Krakowie w 1983 roku Komisja Suicydologiczna przy
Polskim Towarzystwie Psychiatrycznym zorganizowała
4. Konferencję Naukową [14]. W kontekście tej aktywnej
działalności stale aktualne i ważne jest pytanie: dlaczego
samobójstwo? Co jest przyczyną podejmowania
decyzji popełnienia samobójstwa? Jakie są motywy czy
motywacje samobójstw? Dlaczego samobójstwo popełniają
dzieci? Czy to tylko domena wybranych grup?
Określonych osób? Zawodów? Odpowiedzi na te pytania
będą udzielone na podstawie analizy danych z obserwacji
i badań przeprowadzonych w wielu krajach1.
Pojęcie i podział samobójstw
Na temat samobójstw powstało już wiele książek i artykułów.
Nadal jednak pozostaje wiele pytań na ten
temat; nie uzyskano ostatecznej i wyczerpującej odpowiedzi
oraz definicji na pytanie, czym jest samobójstwo
i co kryje się za sprawozdaniami i liczbami statystycznymi
dotyczącymi samobójstw. Trwają nadal dyskusje
na temat samego pojęcia „samobójstwa”, kryteriów
aktu samobójczego, zamachów samobójczych, etiologii
i motywacji samobójstwa oraz różnych form popełnienia
samobójstwa (głodówka, samookaleczenia, toksykomania,
podcięcie, powieszenie, otrucie, postrzelenie
się, skok z wysokości, rzekome wypadki itp.). Problem
wydaje się nadal otwarty do dyskusji i dalszych
badań. Jak wykazują dotychczasowe badania nad etiologią
i motywacją samobójstw — motywy i przyczyny
samobójstwa niejednokrotnie się zmieniały w zależności
od poglądów filozoficznych, politycznych, od postaw
religijnych, a także od wpływów i przemian ekonomicznych
danego kraju. Na uwarunkowania samobójstw
miały wpływ wojny, kryzysy ekonomiczne, dobrobyt
i nędza, sytuacje kryzysowe w rodzinie i w życiu
osobistym osób podejmujących czyn samobójczy. Chociaż
zjawisko samobójstwa jest znane od bardzo dawna
i stale się powtarza, obecnie zmienne są jego etiologia,
ekologia, a także rodzaje motywów. Te uwarunkowania
dookreślają samo pojęcie i rodzaje samobójstwa
oraz jego formy.
1 Literatura przedmiotu dotycząca samobójstw jest bardzo obszerna zarówno pod względem liczby pozycji, jak i różnorodności
podejmowanej problematyki. Bibliografia dotycząca samobójstw wydana przez H. Rosta w 1927 roku [15] obejmowała około
3770 pozycji wraz z ich krótkim omówieniem oraz aneksem: Samobójstwo w sztuce. W tej bibliografii uwzględniono tylko
niektóre polskie prace, zupełnie pomijając omówienie problematyki samobójstw w Polsce.
W nowszej pracy Farberowa i Shneidemana z 1961 roku [16] dołączony spis bibliograficzny za okres 60 lat (1900–1960) obejmuje
1300 pozycji źródłowych. W tym wykazie nowsza literatura suicydologiczna, przeważnie anglosaska, została zestawiona
w 5 grup: prace ogólne, psychologiczne, socjologiczne, medyczno-prawne, filozoficzno-prawne.
Z polskiej literatury przedmiotu autorowi udało się zebrać ponad 300 pozycji. Większość ich stanowią przeważnie artykuły
w różnych czasopismach omawiające zagadnienia samobójstw w aspekcie medycznym, socjologicznym, psychologicznym, prawnym
i religijnym. Z obszerniejszych pozycji ukazały się w języku polskim prace Cekiery, Jarosz, Hołysta, Ślipki, Pileckiej, Płużek.
ing a system of values and a meaning of life. There is always a meaning of life! There should be more help
lines, help centers and crisis intervention centers to bring help to the people with suicidal tendencies.
key words: suicide, psychological determinants, values, sense of life
23
Czesław M. Cekiera, Psychologiczne i aksjologiczne aspekty samobójstw
Wśród specjalistów zajmujących się zjawiskiem samobójstw
nie ma jednolitej zgodności na temat określenia
zjawiska samobójstwa. Obecnie trwają dyskusje na temat
problemu, co należy uważać za akt samobójczy. Czy
jest już nim sama ogólna skłonność do autodestrukcji
(samouszkodzenia, samoniszczenia), czy tylko wyraźny
czyn samobójczy powodujący śmierć; czy wreszcie istota
tkwi wyłącznie w zamiarze — intencji — człowieka
pozbawiającego się życia. Brak zgodności w definicji
samobójstwa wynika najczęściej z różnego punktu widzenia
samobójstwa. Inaczej ujmuje fakt samobójstwa
lekarz, etyk, socjolog, psycholog, pedagog, prawnik.
Samobójstwo jest bowiem zjawiskiem złożonym w zamiarze,
w uwarunkowaniach, w sposobie wykonania,
a przede wszystkim w dynamice i motywacji. Inaczej powinno
być traktowane samobójstwo u osób zdrowych
i chorych, inaczej ocenia się je, gdy jest podejmowane
z motywów egoistycznych, a inaczej z pobudek altruistycznych.
Bywa popełniane pod przymusem psychicznym
lub fizycznym, w ciężkiej depresji lub pod wpływem
zaburzeń psychicznych. Samobójstwo może być analizowane
jako jedna z form nieprzystosowania społecznego,
niedostosowania do otoczenia, do warunków pracy,
zagubienia w życiu czy zatracenia celu w życiu. Najczęściej
jest ono formą agresji zwróconą do siebie (autoagresja).
Najwięcej trudności w pojęciu i ocenie samobójstwa
nasuwa moralna ocena i psychologiczna kwalifikacja
samobójstwa. Kryteria oceny i definicji są różnorodne
w zależności od tego, kto zajmuje się tym zagadnieniem
i jakie aspekty oraz kryteria są uwzględniane
w ocenie samobójstwa.
Pomijając teoretyczne dyskusje nad definicją samobójstwa,
na użytek praktyczny autor przyjmuje za Stenglem
i Cookiem, że każdy czyn samouszkodzenia podjęty
z zamiarem pozbawienia się życia należy uważać za czyn
samobójczy [17]. Zamiar pozbawienia się życia jest czynnikiem
istotnym w pojęciu samobójstwa, przy czym nie
musi on być wyraźnie i aktualnie zamanifestowany.
Wystarczy, że samouszkodzenie było podjęte z myślą
o śmierci i chęcią autodestrukcji (samozniszczenia),
a środki podjęte w tym celu rzeczywiście zagrażały życiu.
Z definicji samobójstwa należy wyeliminować przypadkowe
okaleczenia czy wypadki śmierci, nie należy jednak
wykluczać „rzekomych wypadków śmierci” u osób
ze skłonnościami samobójczymi. W zależności od tego,
czy próba samobójcza powoduje śmierć, czy nie, wyróżnia
się samobójstwa dokonane lub samobójstwa usiłowane.
Stengel [1] w swoich długoletnich badaniach
nad samobójstwami wykazał między innymi, że samobójstwa
usiłowane są 7–8-krotnie częstsze niż samobójstwa
dokonane.
W ujęciu filozoficzno-etycznym zaproponowanym przez
O.T. Ślipkę SJ „wszelkie podjęte przez daną osobę czynności
autodestrukcyjne zalicza się do jednej z kategorii
działań samobójczych, jeżeli tylko podejmująca je osoba
czyni to w celu pozbawienia się życia i skutek ten
osiąga. W przeciwnym razie mówi się o próbie lub zamachu
samobójczym” [18].
Warto tu również wspomnieć, że w jednym z wcześniejszych
badań nad samobójstwami w ujęciu socjologicznym,
przedstawionych przez Dürkheima w książce „Le
suicide”, wyodrębniono 3 rodzaje samobójstw ze względu
na motywy: 1) samobójstwa altruistyczne — odebranie
sobie życia dla dobra społeczeństwa; 2) samobójstwa
egoistyczne — kierowanie się własnymi potrzebami
i odrzucenie norm społecznych; 3) samobójstwa anomiczne
— występują w sytuacji kryzysowej przy zaburzonych
normach społecznych [19].
Dąbrowski dzieli przyczyny samobójstw na pośrednie
i bezpośrednie. Przyczyny pośrednie to te, które stwarzają
jedynie predyspozycje do wystąpienia zachowań
suicydalnych — są to predyspozycje ogólne (uwarunkowania
biologiczne, ekologiczne i socjologiczne) i predyspozycje
indywidualne. Przyczyny bezpośrednie to
takie, które mają podstawowe znaczenie w powstaniu
tendencji samobójczych. Autor tego poglądu dzieli je
na określone i nieokreślone (hipotetyczne). Do czynników
bezpośrednich określonych zalicza: choroby psychiczne,
choroby nieuleczalne, stosowanie używek, konflikty
związane z honorem, polityką i tym podobne.
Wśród czynników bezpośrednich nieokreślonych podkreśla
dominującą rolę poczucia niższości i związanego
z nim zespołu uwarunkowań między jednostką a otoczeniem.
Według Dąbrowskiego dominującą rolę w powstaniu
skłonności samobójczych odgrywa właśnie poczucie
niższości związane z dużą nadwrażliwością i indywidualnością
jednostki [20].
Hołyst, przedstawiając samobójstwo w ujęciu behawioralnym,
wskazuje na to, że każdy akt samobójczy musi
być wcześniej czynem wyobrażonym, pożądanym i usiłowanym.
Zachowania suicydalne według Hołysta to ciąg
reakcji, jakie zostają wywołane w człowieku z chwilą,
gdy w jego świadomości samobójstwo pojawia się jako
antycypowany i pożądany stan rzeczy, a więc jako cel.
W tak określonym zachowaniu wyróżnia on 4 elementy,
a jednocześnie jego rodzaje:
1. samobójstwo wyobrażone, które pojawia się w myślach
człowieka jako możliwość rozwiązania problemów
życiowych;
2. samobójstwo upragnione, będące wynikiem myśli
z poprzedniego etapu, które nabrały charakteru celu;
3. samobójstwo usiłowane, które jest związane z nieudanymi
próbami realizacji poprzednich pragnień;
4. samobójstwo dokonane, będące kończącym się
śmiercią zamachem na własne życie [13].
Hołyst podkreśla, że wiele definicji odnosi się tylko do
samego faktu samobójstwa, a bardzo ważną rolę odgrywają
w nim również myśli i pragnienia prowadzące do
tego czynu, co może mieć duże znaczenie dla profilaktyki
i terapii wobec osoby, która planuje samobójstwo [21].
Współczesna psychiatria w opisie i definiowaniu samobójstw
wyraźnie rozgranicza samobójstwa na dokonane
24
(udane) i na samobójstwa usiłowane (zamachy), które
często są jeszcze utożsamiane ze sobą lub umieszczane
w statystykach pod wspólną nazwą „zamachy samobójcze”.
Z punktu widzenia psychiatrycznego nieudanymi
samobójstwami byłyby tylko te przypadki targnięcia się
na własne życie, których intencją była śmierć, a jedynie
splot nieprzewidzianych przez sprawcę okoliczności lub
nieskuteczność użytych środków doprowadziły do jego
odratowania. Natomiast próby samobójcze to takie czyny
autoagresji, w których sprawca jako główny cel stawia
sobie nawiązanie kontaktu z otoczeniem, na przykład
wymuszenie czegoś na otoczeniu w rozpaczliwy,
demonstracyjny sposób jest reakcją na dziejącą się
„krzywdę” lub brak zainteresowania daną osobą cierpiącą.
Samobójstwo jest wówczas przejawem chęci życia,
zmagania się jednostki o lepszą „jakość” życia. Czasem
samobójstwo ma charakter manipulowania otoczeniem,
może być przejawem szantażu lub paradoksalnie bywa
skierowane przeciwko sobie [21]. W psychologii ten typ
„samobójstwa” określa się jako samobójstwa demonstracyjne
lub „wołanie o pomoc” [7].
...
marzena.z