wprowadzenie do teori regulacji.doc

Zdzisław Szalbierz

Temat wykładu

Wprowadzenie do regulacji działalności gospodarczej

Ekonomiczne funkcje państwa

Zapewnienie równowagi gospodarczej jest szczególnym celem polityki ekonomicznej państwa, koniecznej do prawidłowego, sprawnego funkcjonowania systemu gospodarczego. Rozważając rolę oraz zakres regulacyjnej działalności organów państwowych, należy uwzględnić ekonomiczne funkcje współczesnego państwa według kryterium ich znaczenia dla rozwoju gospodarki. Najczęściej wymieniane funkcje państwa dają się ująć poprzez wyróżnienie:

·           funkcja alokacyjna – celem działań państwa jest tworzenie, poprzez odpowiednią politykę strukturalną, sprzyjających warunków dla optymalnej alokacji zasobów w poszczególnych sektorach gospodarki lub regionach. Działania te obejmują wspieranie działalności badawczej i rozwojowej (B + R) przedsiębiorstw w tych gałęziach gospodarki,, w których koszty innowacji przekraczają ich możliwości finansowe. Innym rodzajem realizacji funkcji alokacyjnej może być całkowite lub częściowe subwencjonowanie określonych sektorów, wspieranie rozwoju infrastruktury w regionach tego wymagających, subsydiowanie inwestycji w tym zakresie. Funkcja alokacyjna przejawia się także w dostarczaniu dóbr które są  wspólne  ponieważ nie są przedmiotem indywidualnej konsumpcji. Odnosi się to do takich dóbr jak prawo i porządek, obrona narodowa itp. Nie ma oczywiście wyraźnego oddzielenie dóbr i usług dostawczych publicznie od dostarczanych prywatnie

·           funkcja stabilizacyjna – celem państwa, poprzez politykę monetarną, również kursów walutowych, i handlu zagranicznego, oraz fiskalną, jest stabilizowanie procesów gospodarczych oraz wpływanie na wzrost zatrudnienia. Należy tu jednak poczynić zastrzeżenie, że realizacja tej funkcji nie oznacza tendencji do stworzenia substytutu mechanizmu rynkowego w postaci działań państwowych, ale jedynie stymulowanie tego mechanizmu lub niezbędne jego modyfikowanie ( np. podejmowanie odpowiednich działań w przypadku występowania takich zjawisk, jak inflacja czy bezrobocie), Wydarzenia na światowy, rynku finansowym i próby wyjścia z klop potów świadczą o wyraźnych trudnościach w sprawnym realizowaniu tej funkcji

·           funkcja redystrybucyjna – efektywność i równość– celem państwa jest niwelowanie nadmiernych nierówności będących skutkiem występowania wewnętrznych czynników rynkowych w obszarze majątkowym i dochodowym, m.in. poprzez działania dotyczące wtórnego podziału dochodów za pomocą podatków, subwencji i świadczeń społecznych. Efektywność produkcji – w klasycznej ekonomi  jest osiągnięta, gdy każdy z czynników produkcji jest opłacany zgodnie z poziomem produktywności krańcowej. Wynikiem tego może być jednak bardzo nierówny poziom dochodu i bogactwa. Równość i sprawiedliwość jest jedna często postrzegana jako warunkiem utrzymania integracji społecznej – warunek spójności i stabilności struktur społecznych. W tym kontekście efektywność i równość mogą być postrzegane jako dychotomiczne stąd może występować zamienność równość – efektywność [1] [3].

·           funkcja legislacyjna – celem państwa jest tworzenie prawnych podstaw prawidłowego funkcjonowania gospodarki rynkowej oraz społeczeństwa poprzez ustalanie norm prawnych oraz instytucji na rzecz ochrony własności oraz praw jednostek, zbiorowości i społeczeństwa jako całości [16],

·           funkcja kreowania podaży (produkcyjna) – celem państwa jest wpływanie na ogólną kondycję gospodarki poprzez pobudzanie aktywności gospodarczej w przedsiębiorstwach i instytucjach sektora publicznego, w szczególności przedsiębiorstwach państwowych, przy czym realizacja tej funkcji zależy od wielkości udziału sektora publicznego, w tym państwowego, w danej gospodarce, co odnosi się zarówno do monopoli państwowych, jak i przedsiębiorstw państwowych, prowadzących działalność gospodarczą na takich samych zasadach co przedsiębiorstwa prywatne.

·           Funkcja kreowania kapitału społecznego – funkcja ta nie jest wymieniana explicite w klasycznej ekonomii. Literatura przedmiotu w ostatnich latach wskazuje na zasadność dodania takiej funkcji. Szczególna role kapitału społecznego omawia A. Matysiak;  dostrzega zasadność dodania jeszcze funkcji stymulowania i organizowania przyrostu zasobu kapitału ludzkiego [13]. Pojęcie kapitału społecznego nie ma jednak ugruntowanej w tym zakresie pozycji – dotyczy to także pojęcia kapitału społecznego. W tym opracowaniu kapitał społeczny oznacza rozbudowywanie gęstych, formalnych i nieformalnych sieci  powiązań między podmiotami życia gospodarczego, społecznego i politycznego nastawianymi na wymianę idei i kooperację w celu realizacji wspólnego dobra [12],[13].

Realizacja przez państwo funkcji polityki ekonomicznej, wymagająca zastosowania odpowiedniego instrumentarium (głównie norm prawnych regulujących działalność ekonomiczną oraz instrumentów pośrednich stosując określone modyfikacje w funkcjonowanie mechanizmów ekonomicznych) poprzez regulacyjne oddziaływania na gospodarkę, stoi w opozycji do postulatu maksymalnej swobody działalności gospodarczej [  ]. W ekonomii klasycznej gwarantem stabilnych procesów gospodarczych - pomimo pojawiających się niekiedy zachwiań równowagi gospodarczej - był rynek z przypisywaną mu immanentną cechą niezawodności. Uznawano jego dominującą rolę w gospodarce, traktowano jako najważniejszą i niezwykle skuteczną instytucję wpływającą regulacyjnie na życie społeczne i gospodarcze, determinującą je nawet w większym stopniu niż państwo [9].

Rynek i jego rola w procesach regulowania
systemu gospodarczego

W ekonomii funkcjonują dwa poglądy na rolę państwa w gospodarce. Jeden zakłada autonomię mechanizmów rynkowych, które najsprawniej funkcjonują zostawione „same sobie”, bez ingerencji państwa [1]. Rynek w tym ujęciu jest obszarem, gdzie wszystkie potrzeby jego uczestników mogą być spełnione, nie zachodzi więc potrzeba ingerowania państwa w gospodarkę. Według drugiego poglądu ingerencja państwa jest istotnym czynnikiem rozwoju gospodarczego [11]. Zagadnienie rynku jako „elementu zawodnego” oraz roli państwa w stymulowaniu procesów gospodarczych rozpatruje J. E. Stiglitz, który podkreśla „aktualne znaczenie podstawowej lekcji Keynesa, według której brak wystarczającego zagregowanego popytu jest z reguły przyczyną spadku koniunktury gospodarczej, zaś w jego stymulowaniu może pomóc polityka państwa. Ta lekcja z Keynesa jest zdaniem Stiglitza nadal aktualna w świetle międzynarodowych doświadczeń lat 90. XX wieku” [18].

Współczesna ekonomia często dowodzi, że  państwowo ma instrumenty i obowiązek korygować zawodność rynku. Doświadczenie ostatniej zdaniem wielu neoliberalnych ekonomistów dowodzi, że rządy także mogą zawodzić. W gruncie rzeczy bowiem jedna z głównych linii podziałów wśród ekonomistów przebiega pomiędzy tymi, którzy obawiają się zawodności rynku a tymi, którzy obawiają się zawodności realizacji przez państwo gospodarczych funkcji. Jednak – prawie w każdym kraju – rządy czyni się odpowiedzialnymi za dobrą kondycje gospodarki jako całości. W okresie wyborów przecież osoby piastujące stanowiska w rządach są oceniane przede wszystkim za ich osiągnięcia gospodarcze.

Regulacja, jak również deregulacja, czyli „wycofanie się państwa z regulowania poszczególnych dziedzin” są związane z zagadnieniem wolności rynkowej. Dla M. Webera wolność rynkowa jest to „zakres autonomii poszczególnych reflektantów wymiany w walce o ceny i w walce konkurencyjnej” [2] regulacja rynkowa, czyli ograniczenie pełnej wolności to stan w którym  obecność na rynku albo też w przypadku możliwych reflektantów wymiany wolność rynkowa, ograniczona jest materialnie przez skutecznie oddziaływające porządki [5]. Definiując regulację rynkową w kontekście ograniczeń wolności rynkowej, wyróżniał cztery ich rodzaje, stanowiące formy czy narzędzia regulacji rynkowej - tradycjonalne, konwencjonalne, prawne oraz woluntarystyczne. Regulacje rynkowe mogą być wprowadzane zarówno w celu ograniczania zawodności rynku jak i w celu promocji i ochrony konkurencji , a zatem z przeciwstawnych sobie powodów.

Cykliczność i zmiany w gospodarkach (światowej oraz poszczególnych krajów) powodują, że ekonomiści, a także politycy sięgają do różnych teorii ekonomicznych, nadając im pierwszoplanowe znaczenie w zależności od aktualnej sytuacji gospodarczej. Keynesizm (mający również przeciwników, m. in. F. von Hayek) proponował interwencjonizm państwowy w systemie gospodarki rynkowej. Wielkiego Kryzys lat 30–tych był inspiracją do na rzecz ochrony wolnego rynku. Ideologia ta, funkcjonująca aż do końca lat 80–tych XX wieku, znalazła pierwszych krytyków na początku kryzysu lat 70–tych XX wieku. Do nich zaliczał się M. Friedman lansujący pogląd, że ingerencja państwowa powoduje stagflację, czyli występowanie wysokiej inflacji przy jednocześnie niskim wzroście gospodarczym. Następne lata to okres realizacji opcji wolnego rynku. Nie ulega wątpliwości, że regulacje uzasadniane są najczęściej koniecznością ochrony ważnych wartości o charakterze publicznym, a potrzeba ta związana jest z nieefektywnością rynku (market failure). Społeczeństwa bowiem w swoich wyborach politycznych opowiadają się w mniejszym lub większym stopniu za zapewnieniem przez rządy określonych dóbr publicznych zapewniających bezpieczeństwo (często socjalne) i lepsze warunki życia. W ten sposób rodzą się regulacje w zakresie ochrony środowiska, bezpieczeństwa, zdrowia, finansów i zmieszenia innych rodzajów ryzyk związanych z działalnością gospodarczą. Dlatego regulacje państwowe są odpowiedzią na pojawiające się zagrożenia i związane z nimi ryzyka.

Obecnie zwiększa się znaczenie czynnika ludzkiego i jego, szeroko rozumianego wpływu na procesy gospodarcze. W klasycznym już dziś opracowaniu F. Fukuyamy „Zaufanie. Kapitał społeczny a droga do dobrobytu” można znaleźć inspirację do interpretowania zagadnienia regulacji w aspekcie czynnika kapitału ludzkiego jako jednej z istotnych determinant efektywności mechanizmów gospodarki rynkowej. Koncepcja kapitału społecznego stanowi odpowiedź na pytanie o powód tak silnych związków między kapitalizmem i demokracją [7]. Zdrowa gospodarka rynkowa może istnieć w społeczeństwie, które posiada wystarczające zasoby kapitału społecznego do tworzenia firm, korporacji, sieci i tym podobnych struktur bez ingerencji państwa. Państwo może wkroczyć w ten samoorganizujący się system w celu promowania kluczowych sektorów, ale rynek działa znacznie wydajniej, jeżeli decyzje takie podejmowane są przez prywatnych przedsiębiorców” [7]...