Domańska E - Badania postkolonialne.pdf - Postrukturalizm i postmodernizm - Syjka

Badania postkolonialne

Europa od wieków hamuje rozwój innych ludów, podporządkowuje je swoim

własnym celom, swojej sławie; od wieków, w imię rzekomej „przygody du-

chowej”, tłumi oddech niemal całej ludzkości ... [N]ajwyższy czas zrozumieć,

że lepiej na zawsze odciąć się od Europy. ... [Z]erwijmy z obsesją dogonienia

Europy. ... [P]rzestańmy naśladować Europę. ... [S]próbujmy odkryć człowieka,

któremu Europa nie potrafiła zapewnić zwycięstwa. ... Trzeci Świat to olbrzym,

a jego celem powinno być rozwiązanie problemów przerastających siły Europy.

... Zadaniem Trzeciego Świata jest napisanie na nowo historii człowieka obej-

mującej wspaniałe wytwory kultury europejskiej myśli i europejskie zbrodnie.

Frantz Fanon, Wyklęty lud ziemi 1

B ill Ashcroft we wprowadzeniu do

klasycznej dla studiów postkolonialnych książce The Empire Writes Back

(1989) przypomina, że „życie ponad trzech czwartych ludzi mieszkających

dzisiaj na świecie kształtowane było przez doświadczenie kolonizacji” 2 .

Kondycja (post)kolonialna, obok identyfikacji gatunkowej, rasowej, klaso-

wej, kastowej i płciowej, może być zatem traktowana jako jeden z podsta-

wowych wyznaczników współczesnego rozumienia jednostkowej i grupo-

wej podmiotowości zarówno ludzkiej, jak i nieludzkiej 3 , a postkolonializm

1 Frantz Fanon, Wyklęty lud ziemi , przeł. Hanna Tygielska. Warszawa: PIW, 1985, s. 213-216.

2 Bill Ashcroft, „Introduction”, w: The Empire Writes Back: Theory and Practice in Post-

-Colonial Literatures , ed. by Bill Ashcroft, Gareth Griffiths, and Helen Tiffin. London: Rout-

ledge, 1989, s. 1.

3 Podkreśla się, że ujmowane w kategoriach inności zwierzęta i rzeczy również podle-

gają różnym formom kolonizacji, dekolonizacji, globalizacji, wykluczania, hybrydyzacji itd.,

157

jako kondycja charakterystyczna dla epoki ponowoczesnej. Wychodzące

z takiego założenia studia postkolonialne są interdyscyplinarnie (czy multi-

dyscyplinarnie) prowadzoną interwencyjną krytyką społeczną (i krytyką

zastanej wiedzy), powstałą w odpowiedzi i jako opór wobec różnych prze-

szłych i współczesnych form kolonizacji, która identyfikuje i analizuje ich

następstwa. Kładąc nacisk na performatywny aspekt studiów postkolonial-

nych, można je też określić jako zbiór teoretycznych i kulturowych praktyk,

przedstawień i performansów związanych z doświadczeniem kolonialnych

spotkań ( colonial encounters ) Zachodu z resztą świata.

Jako zróżnicowana tendencja badawcza, studia postkolonialne obej-

mują szerokie spektrum problematyki dotyczącej głównie relacji kultu-

ra–władza (m.in. badania kultur imperialnych i występujących przeciwko

nim kultur oporu, rozważania na temat związku dominacji–podporząd-

kowania pomiędzy imperium/centrum i peryferiami oraz kondycji kultur

zdekolonizowanych) i czerpią inspiracje z wielorakich nurtów różnych

teorii (marksizm, poststrukturalizm, dekonstrukcja, psychoanaliza). Wielu

postkolonialistów przestrzega przed próbami definiowania studiów post-

kolonialnych i ich przedmiotu i odżegnuje się od określania ich mianem

nowej dyscypliny czy paradygmatu, podkreślając jednak powinowactwo

z innymi, stale mnożącymi się tendencjami istniejącymi w ramach nowej

humanistyki (między innymi badania kulturowe [ cultural studies ], etniczne

i regionalne [ ethnic studies, area studies ], genderowe [ gender studies , gay/

lesbian studies , queer studies ], studia nad wizualnością [ visual studies ], do

których dołączyły ostatnio badania nad ludźmi niepełnosprawnymi [ di-

sability studies ], przestrzenią miejską [ urban studies ], środowiskiem [ envi-

ronmental studies ], zwierzętami [ animal studies ] i rzeczami [ thing studies ]) 4 .

Wobec tak szerokiej i różnorodnej problematyki, bezpieczniej jest zatem

mówić o perspektywie postkolonialnej, która użyteczna jest wszędzie tam,

gdzie istnieją stosunki podporządkowania i dominacji narzucane przez im-

perialne struktury władzy 5 .

a zatem studia postkolonialne ujawniające te procesy stanowią odpowiednie pole badawcze

do analiz tych zjawisk. Zob.: Philip Armstrong, „The Postcolonial Animal”. Society and Animals.

Journal of Human-Animal Studies , vol. 10, nr 4, 2002.

4 Zob.: Peter Hallward, „Postkolonialność absolutna. Między osobliwym i konkretnym”,

przeł. Jakub Maciejczyk. Recykling Idei , nr 10, wiosna/lato 2008, s. 45-46. Por. także dostępne

w języku polskim ogólne omówienia problematyki studiów postkolonialnych: Michał Paweł

Markowski, „Postkolonializm”, w: Anna Burzyńska, Michał Paweł Markowski, Teorie literatury

XX wieku. Podręcznik . Kraków: Znak, 2007; Dariusz Skórczewski, „Postmodernizm, dekoloni-

zacja i europocentryzm. O niektórych problemach teorii postkolonialnej i jej polskich per-

spektywach”. Teksty drugie , nr 1/2, 2008.

5 Nawiązuję tutaj do definicji literatury postkolonialnej, którą sformułowali Vijay Mishra

i Bob Hodge w: „What is Post(-)Colonialism?” Textual Practice , vol. 5, nr 3, 1991, s. 407.

158

Nadrzędnym celem badań postkolonialnych jest, by użyć określenia

kenijskiego pisarza Ngũgĩ wa Thiong’o – „dekolonizacja umysłów” 6 . Owa

dekolonizacja związana jest z powszechną w studiach postkolonialnych,

aczkolwiek różnie prowadzoną i rozumianą, krytyką europocentryzmu

i z (niemożliwym do zrealizowania) projektem „prowincjonalizowania

Europy”, w czym pomaga promowanie (między innymi za pomocą post-

kolonialnej literatury, historii, sztuki, nauki), „postkolonialnych rodzajów

wiedzy” (wiedza oporu), które kontestują europocentryczny sposób pozna-

nia z jego esencjalizmem, metanarracjami, uniwersalizmem, ideą postępu

i celowości oraz myśleniem w kategoriach binarnych opozycji jako ide-

ologię legalizującą imperialną dominację 7 . Szczególną uwagę poświęca się

analizom (stale istniejącego) poczucia nadrzędności Europy wobec skoloni-

zowanych przez jej imperia kultur i terytoriów; efektów, jakie wywarła ko-

lonizacja zarówno na kolonizatorach, jak i skolonizowanych oraz kwestiom

przedstawiania i utrwalenia stereotypowych wyobrażeń „innego”, a także

roli, jaką owe przedstawienia odegrały w kształtowaniu się postkolonialne-

go podmiotu. Takie rozumienie stawia studia postkolonialne w kontekście

buntu przeciwko Zachodowi i cywilizacyjnej walki o dominację w świecie,

którą przenika idea deterioryzacji Europy. Jak bowiem zauważył Samuel

P. Huntington, ludzie spoza zachodniego kręgu cywilizacyjnego dobrze

pamiętają, że „Zachód nie podbił świata dzięki wyższości swoich ideałów,

wartości czy religii ..., lecz dzięki przewadze w stosowaniu zorganizowanej

przemocy” 8 .

Biorąc pod uwagę owe rewanżystowskie tendencje, można powiedzieć,

że studia postkolonialne tworzą społecznie zaangażowaną teorię, która jest

narzędziem walki politycznej. Z założenia badania te miały wspomagać

budowanie świadomości opozycyjnej grup opresjonowanych i tworzenie

polityki emancypacyjnej, co prowadzić miało do konkretnych zmian spo-

łecznych i politycznych. Wielu badaczy postkolonialnych zaangażowanych

było/jest w ruchy narodowowyzwoleńcze oraz walkę z różnymi formami

ucisku rasowego, klasowego, kastowego czy płciowego (Frantz Fanon,

Edward Said, Gayatri Chakravorty Spivak). W latach osiemdziesiątych XX

wieku jednak, wraz ze zwrotem tekstualnym nastąpiło oddzielenie teorii

od praktyki i realiów trwającej walki z kolonializmem i jego następstwami,

przez co – jak zaznaczają niektórzy krytycy – badania te stały się rodzajem

6 Ngũgĩ wa Thiong’o, Decolonising the Mind. The Politics of Language in African Literature.

London: James Currey, 1986.

7 Sanjay Seth, Leela Gandhi, Michael Dutton, „Postcolonial Studies: A Beginning...” Post-

colonial Studies , vol. 1, nr 1, 1998, s. 8-9.

8 Samuel P. Huntington, Zderzenie cywilizacji , przeł. Hanna Jankowska. Warszawa: Muza,

2007, s. 66.

159

pozbawionego sprawczości dyskursu interwencyjnego. Często oskarżani są

o to promotorzy tego zwrotu, między innymi Spivak i Bhabha, którzy – jak

twierdzi Arif Dirlik, z walczącej inteligencji stali się inteligencją globalne-

go kapitalizmu; zostali „przepracowani” przez język i kulturę imperium

i przestali być użyteczni w walce z kolonizacją i jej następstwami toczonej

przez „Trzeci Świat” 9 . Jak pisze Ali Behdad, podczas gdy ojcowie–założyciele

– Fanon, Aimé Césaire, Albert Memmi – stworzyli naukę anty-imperiali-

zmu ( science of anti-imperialism ), to współcześni postkolonialiści wpro-

wadzają nową praktykę filozofii, by upolitycznić dyskusje akademickie na

temat rasy i płci kulturowej. Postkolonializm stanowi jednak według niego

opóźnioną praktykę w akademii i powinien przestać „koncentrować się na

historycznych badaniach dotyczących przejawów imperializmu, a skupić się

na krytyce współczesnych form neoimperialnych relacji władzy” 10 .

Z racji politycznego zaangażowania badań postkolonialnych Robert

Young uważa, że są one bardziej polityką czy ideologią niż teorią i że w isto-

cie „nie ma postkolonialnej teorii jako takiej; istnieją natomiast wspólne

polityczne cele i programy, które wykorzystują do swoich celów szeroki

wachlarz teorii” 11 . Studia postkolonialne same w sobie są bowiem formą

dekolonizacji, manifestem wolności i rodzajem archiwum antykolonialnych

wystąpień. Jako takie mają one zasadniczo lewicowy charakter i opierają się

z jednej strony na różnych nurtach teorii marksistowskiej, a z drugiej na de-

konstrukcji i poststrukturalizmie 12 . Podstaw teoretycznych dostarczają im

koncepcje przede wszystkim Jacques’a Lacana, Michela Foucaulta i Jacqu-

es’a Derridy. Zaś za „wielką trójkę” postkolonialnych teoretyków uznaje się

reprezentantów poststrukturalistycznego zwrotu w tej tendencji badawczej:

Saida, Spivak i Homi K. Bhabhę.

Obserwowany od końca lat dziewięćdziesiątych XX wieku odwrót od

postmodernizmu wyznaczył nowe trajektorie studiów postkolonialnych

i inne problemy badawcze, jak między innymi rekonceptualizację proble-

mu różnych nowoczesności ( modernities ) i ich alternatyw, oraz możliwości

rozszerzenia badań na wewnętrzne kolonializmy. Wraz zaś z widocznym

9 Arif Dirlik, „The Postcolonial Aura: Third World Criticism in the Age of Global Capital-

ism”. Critical Inquiry , vol. 20, nr 2, Winter 1994, s. 333-334 oraz 356.

10 Behdad porównuje postkolonializm do marksizmu i buduje swoje interpretacje na

rozważaniach Louisa Althussera. Zob.: Ali Behdad, „ Une Pratique Sauvage : Postcolonial Be-

latedness and Cultural Politics”, w: The Pre-Occupation of Post-Colonial Studies , ed. by Fawzia

Afzal-Khan and Kalpana Seshadri-Crooks. Durham: Duke University Press, 2000, s. 73; Louis

Althusser, „Lenin i filozofia”, przeł. Jacek Migasiński. Studia Filozoficzne , nr 11 (168), 1979.

11 Robert J.C. Young, „Ideologies of the Postcolonial”. Interventions: International Journal

of Postcolonial Studies , vol. 1, nr 1, 1998, s. 5.

12 Jak udowodniła jednak Ewa Thompson w Trubadurach imperium , można krytykę

postkolonialną uprawiać bez marksizmu.

160

odejściem od tekstualizmu i dyskursywizmu, coraz częściej mówi się obec-

nie o powrocie mocnego, sprawczego podmiotu (oporny podmiot per-

formatywny), który jest w stanie przeciwstawić się wielorakim systemom

represyjnych systemów władzy (i wiedzy), a wszechobecną do niedawna

Foucaultowską wiedzę–władzę zastępuje się pojęciami oporu, sprawczości

i praktykowania (egzekwowania) wolności. Praktyczny (preskrypcyjny

czy performatywny) charakter jest ważnym aspektem studiów postkolo-

nialnych, które w ten sposób włączają się w widoczną od jakiegoś czasu

we wszystkich dziedzinach wiedzy tendencję określaną mianem tworzenia

nauki jako praktyki ( science as practice ).

Jeżeli chodzi o historię pojęcia, to po II wojnie światowej historycy

zaczęli używać słowa „post-kolonializm”, określając w ten sposób kondycję

państw dotkniętych zachodnioeuropejską kolonizacją, które uzyskały nie-

podległość. Wzrost zainteresowania postkolonializmem przypada na lata

pięćdziesiąte i sześćdziesiąte, kiedy nasiliły się ruchy narodowowyzwoleń-

cze (dekolonizacja przebiegała w trzech fazach: 1. lata czterdzieste – państwa

azjatyckie – Filipiny – 1946, Indie – 1947, Indonezja – 1945, Izrael – 1948,

Jordania – 1946, Birma – 1948, Pakistan – 1947, Sri Lanka –1958; 2. przełom

lat pięćdziesiątych i sześćdziesiątych – wyzwolenie kolonii brytyjskich oraz

francuskich, w Afryce powstało wtedy 49 państw; 3. lata siedemdziesiąte

– wyzwolenie kolonii portugalskich). Na fali tych przemian, w 1961 roku

ukazała się gloryfikująca walkę wyzwoleńczą i przemoc z nią związaną,

słynna książka–manifest ideologa algierskiego zrywu antykolonialnego

Frantza Fanona Wyklęty lud ziemi . Punkt zwrotny badań postkolonialnych

znaczy jednak opublikowanie w roku 1978 mniej rewolucyjnego (praktyka)

od pracy Fanona, a bardziej nastawionego na dyskursywną analizę roman-

tycznej i egzotycznej reprezentacji Wschodu, dzieła Saida Orientalizm .

Said ukazywał tam, jak zachodnie techniki przedstawiania z jednej strony

umacniały stereotypowy obraz Orientu i obcego, a z drugiej legitymizowały

imperialną politykę i dominującą pozycję Europy w świecie. Esencjalizująca

Orient i obarczona totalizującą wizją Foucaultowskiej relacji wiedzy–wła-

dzy, książka Saida przez wiele lat stanowiła punkt odniesienia dla inspi-

rowanych jego dyskursywnym podejściem badaczy. Była impulsem dla

rozkwitu badań postkolonialnych w latach osiemdziesiątych, co zawdzięcza

się przede wszystkim literaturoznawcom 13 .

Termin „postkolonializm” i jego rozumienie od początku budził wiele

kontrowersji. Wskazują na to problemy z samym zapisem: podczas gdy jed-

ni używają zwartej formuły ( postcolonialism ), inni konsekwentnie stosują

myślnik ( post-colonialism ), a jeszcze inni używają nawiasu (post)colonialism .

13 Dorota Kołodziejczyk, „Postkolonialny zamach stanu w literaturze”. Literatura na świe-

cie , nr 1-2, 2008.

161

Domańska E - Badania postkolonialne.pdf

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: