L. Krawczyk, A. Kulpa, M. Maicka
„Orientacja zawodowa. Przewodnik nauczyciela gimnazjum i szkoły podstawowej”
Warszawa 1999
Człowiek rozwija się, zmienia i kształtuje w procesie każdej aktywności, głównie zaś w toku pracy, zaspokajając potrzeby właściwie dla danego stadium rozwojowego (dzieciństwo, wiek szkolny, dorastanie, młodość, dorosłość, dojrzałość).
A. Masiow uważa, że wszyscy mamy hierarchiczny układ potrzeb i jeśli praca je zaspokaja, uważamy, że nas satysfakcjonuje. Są to następujące grupy potrzeb:
a) Fizjologiczne - wynikają z funkcjonowania organizmu ludzkiego i sprowadzają się do oddychania, jedzenia, picia, snu, seksu, itp. Są to potrzeby wrodzone, z którymi człowiek przychodzi na świat. Są one najsilniejsze ze wszystkich potrzeb.
b) Bezpieczeństwa - to potrzeba redukcji wszelkich zagrożeń, poczucia zależności, opieki, oparcia, protekcji, wolności od lęku, niepokoju i chaosu.
c) Przynależności i miłości - wywołują działania zmierzające do nawiązania kontaktów międzyludzkich, szukania przyjaźni, oparcia i zrozumienia u innych, przynależności do wybranej grupy społecznej, dążenia do tworzenia grup nieformalnych, przezwyciężania alienacji, osamotnienia i obcości. Niezaspokojenie tej potrzeby hamuje rozwój jej osobowości, jest przyczyną niezadowolenia, nieprzystosowania do otoczenia, a nawet prób samobójczych.
d) Uznania i prestiżu - wiążą się z pragnieniem potęgi, wyczynu, wolności, potrzeby respektu i uznania ze strony innych ludzi, dążenia do dobrego statusu społecznego, sławy, dominacji, zwracania na siebie uwagi. Ta potrzeba jest często powodem bohaterskich wyczynów, niezwykle cennych sukcesów zawodowych, sportowych i in. Zaspokojenie tej potrzeby daje wiarę we własne siły, przekonuje o własnej wartości, wzmacnia poczucie godności osobistej. Natomiast niezaspokojenie tej potrzeby przyczynia się do narastania kompleksów niższości, hałaśliwego demonstrowania własnego ja, chęci górowania za wszelką cenę, itp.
e) Samorealizacji - są warunkiem koniecznym do utrzymania poczucia spokoju i równowagi. Przejawiają się dążeniem do maksymalnego wykorzystania uzdolnień i kwalifikacji, do pełnego rozwinięcia swoich możliwości, zainteresowań.
Gdy zaspokojone zostaną potrzeby znajdujące się niżej w hierarchii (np. fizjologiczne), wówczas do głosu dochodzą następne według stopnia ważności potrzeby (bezpieczeństwa).
Wymienione potrzeby, poza fizjologicznymi i bezpieczeństwa, należą do potrzeb wyższych, właściwych tylko człowiekowi i wyznaczających rozwój jego osobowości, charakteru, umiejętności współżycia z ludźmi.
Jeżeli człowiek nie ma zaspokojonych potrzeb natury fizjologicznej, to stara się je zaspokoić w pierwszym rzędzie i wcale nie jest zainteresowany dążeniem do zaspokojenia potrzeb wyższego rzędu, zdobywaniem prestiżu, szacunku czy doznań estetycznych. Dopiero po zaspokojeniu potrzeb fizjologicznych i bezpieczeństwa ludzie dążą do realizacji potrzeb społecznych i psychologicznych.
W procesie zaspokajania potrzeb istnieje hierarchiczny porządek, poczynając od potrzeb podstawowych, a kończąc na samorealizacji. Idealna satysfakcjonująca człowieka praca zaspokaja potrzeby na wszystkich pięciu poziomach. Teoria Masłowa wyjaśnia dlaczego praca pozwalająca jedynie utrzymać się, odczuwana jest jako frustrująca i stresująca.
Praca może zaspokajać podstawowe potrzeby, nie stwarzać niebezpieczeństw, ale jeżeli nie stymuluje, nie daje perspektyw ani satysfakcji, staje się źródłem stresu i niezadowolenia.
Istotnym problemem życiowym dla każdego człowieka jest zawsze praca i zawód. Praca dlatego, że jest źródłem dochodów, organizacji czasu, płaszczyzną kontaktów społecznych, zadowolenia, samorealizacji, a zawód - ponieważ jest źródłem poczucia tożsamości, poczucia jakości życia, identyfikacji z rolą społeczną.
Praca jako sposób zdobycia środków do życia. Pracę podejmujemy przede wszystkim ze względu na oczekiwany rezultat - za zarobione pieniądze można sobie coś kupić, a w posprzątanym i czystym mieszkaniu przyjemnie nam przebywać. Dzięki pracy uzyskujemy coś, czego w inny sposób nie moglibyśmy uzyskać i bez czego trudno byłoby nam żyć.
Praca jako źródło zadowolenia i satysfakcji. Praca która, będąc źródłem dochodu, może być także źródłem przyjemności i okazją do ćwiczenia zdolności oraz umiejętności. Ludzie wykonują określony zawód nie tylko ze względu na korzyści materialne związane z wykonywaniem tych zawodów, ale również dlatego, że są one dla nich w jakiś sposób fascynujące.
Dla człowieka, który swe powołanie widzi w twórczości, w sztuce, w badaniach czy w dobrowolnej pracy społecznej, powstaje wewnętrzna sytuacja przymusowa wymagająca trudu, jak dla tego, kto pracą musi utrzymać rodzinę albo zabiegać o pozycję społeczną pod naciskiem wysokich ambicji. Satysfakcja z pracy, że nie można od niej odstąpić, nawet jeśli nic i nikt z zewnątrz do niej nie przymusza.
Praca jako możliwość samorealizacji. Jedną z bardzo istotnych, przyczyn skłaniających nas do podjęcia jakiejś pracy jest przekonanie, że właśnie w niej możemy się najpełniej zrealizować, wykorzystać swoje zdolności i umiejętności oraz predyspozycje.
Względy społeczne pracy. Presję społeczna - ludzie, którzy nie chodzą do pracy, w sposób niezauważalny, ale skuteczny, zostają z czasem odsunięci na margines, tracą swoje prawa i przywileje wynikające z uczestnictwa w życiu społecznym, mają ograniczone możliwości nawiązywania kontaktów, a w rezultacie często popadają w marazm, stagnację, pasywność i depresję.
Przyczyny, dla których ludzie pracują, zmieniają się, w zależności od ich potrzeb, które nie są stałe, lecz podlegają różnym przeobrażeniom. Maslow wyróżnia 2 grupy potrzeb:
ü potrzeby wynikające z niedostatku - zaspokojenia potrzeba powoduje jej wygaszenie; zaspokojenie ich zapobiega niedoborowi, chorobie
ü potrzeby rozwoju – zaspokojenie potrzeby wzmacnia ją zamiast ugasić, a odczuwanie samej potrzeby jest przyjemne, zaspokojenie ich daje zdrowie oraz radość działania i twórczości. Potrzeby rozwoju nie są nigdy zaspokojone, najważniejszymi motywami podjęcia pracy powinny być te, które powodują samorealizację, integrację osobowości, zapewniają zdrowie psychiczne, indywidualizację, autonomię, pobudzają twórczość, samodzielność, produktywność, ułatwiają realizację możliwości człowieka.
G.H. Hofstede przedstawił hierarchię motywów pracy: najważniejszym motywem jest treść pracy: angażująca praca, szkolenia, samodzielność, nadążanie za aktualnościami, wykorzystanie własnych umiejętności, zgodność pracy z zamiłowaniami, zdolnościami i wiadomościami; nagrody za pracę - awanse, uznanie, premie; motyw relacji interpersonalnych: współpraca, przyjazna atmosfera w pracy, sprawne funkcjonowanie, cele rodzinne: godziny pracy, czas wolny, dogodne miejsce zamieszkania; motywy środowiskowe i dodatkowe korzyści z pracy: warunki fizyczne, wentylacja, oświetlenie, przestrzeń, bezpieczeństwo pracy, stałość pracy itp.
J.F. Lisa – hierarchia motywów pracy u polskich pracowników:
q płace (zarobki),
q przyjemna atmosfera społeczna
q zgodność wykonywanej pracy z zamiłowaniem, zdolnościami,
q możliwość awansu,
q zdobywanie nowych wiadomości i umiejętności,
q uznanie z racji wykonywanej pracy,
q możliwość wykazania się umiejętnościami i wiadomościami,
q poczucie bezpieczeństwa pracy,
q odpowiednie warunki pracy, tj. pomieszczenie, oświetlenie, temperatura, wentylacja,
q wypełnianie nadmiaru wolnego czasu przez pracę.
Lis dodaje, że zarobki stają się motywem najważniejszym wtedy, gdy pracownik ma, słabe warunki materialne i/lub ma dużo zastrzeżeń do warunków pracy.
Żeby pracować, należy zdobyć zawód. Trafnie wybrany zawód przynosi osobiste zadowolenie i sukcesy Zawód wybrany nietrafnie prowadzi do zniechęcenia i niezadowolenia, a praca w nim staje się udręką. Decyzję o wyborze zawodu musi się podjąć samodzielnie.
R. Hoppock określił zależności między zawodem a potrzebami:
1) Zawody są wybierane dla realizacji określonych potrzeb człowieka.
2) Wybierając zawód, człowiek wierzy, że dzięki niemu zaspokoi swoje podstawowe potrzeby.
3) Potrzeby mogą być intelektualnie uświadomione lub też mogą być tylko, niewyraźne odczuwane jako pociągająca w określonym kierunku atrakcja. Każda z obu tendencji ma wpływ na wybór zawodu.
4) Rozwój kariery zawodowej zaczyna się wtedy, gdy uświadomimy sobie po raz pierwszy, że wybrany zawód może spełnić nasze potrzeby.
5) Wybór zawodu jest tym trafniejszy, im lepiej potrafi się ocenić, w jakim stopniu zaspokaja nasze potrzeby, a to zależy od naszej wiedzy o sobie, wiedzy o zawodach i umiejętności jasnego myślenia.
6) Poznanie samego siebie pomaga uświadomić sobie, czego się chce i co się ma do zaoferowania.
7) Wiedza o różnych zawodach pokazuje, które zawody mogą spełnić nasze potrzeby, co nam oferują i jakie mają wymagania.
8) Satysfakcja z pracy zależy od tego, czy zaspokaja ona w naszym odczuciu potrzeby. Stopień zadowolenia jest określony stosunkiem tego, co się ma, do tego, czego się pragnie.
9) Satysfakcja może być wynikiem pracy która zaspokaja nasze aktualne potrzeby lub też pracy, która będzie je zaspokajała.
10) Można zmienić zawód, jeśli wierzy się, że jego zmiana wpłynie na lepsze zaspokojenie naszych potrzeb.
Podsumowując: wśród sil napędowych życia i motywów działania człowieka na plan pierwszy wysuwa się praca. Coraz częściej przekształca się ona ze środka zarobkowania w działalność osobistą, stanowiącą wyraz zainteresowań i potrzeb człowieka. Praca daje szansę rozwijania twórczych postaw ludzi i wydaje się być kluczem do rozwoju kariery zawodowej.
Zainteresowanie jest to względnie trwała obserwowalna dążność do poznawania otaczającego świata przybierająca postać ukierunkowanej aktywności poznawczej o określonym nasileniu, przejawiająca się w selektywnym stosunku do otaczających zjawisk, to znaczy:
1) w dostrzeganiu określonych cech przedmiotów oraz związków, zależności między nimi, a także wybranych problemów;
2) w dążeniu do ich zbadania, poznania, rozwiązania;
3) oraz w przeżywaniu różnorodnych uczuć (pozytywnych i negatywnych) związanych nabywaniem i posiadaniem wiedzy.
Zainteresowanie ujmowane jako proces zakłada określony stosunek do przedmiotów lub osób. Stosunek ten cechuje tendencja do mobilizacji uwagi i trwałego jej skupiania na przedmiocie, dążenie do zajmowania się nim i pozytywne nastawienie uczuciowe. Stosunek ten ma charakter poznawczy: przedmiot budzi zaciekawienie, a jego poznawanie wiąże się z przyjemnością.
Zainteresowania są to specyficzne nastawienia poznawcze i emocjonalne na przedmioty i zjawiska otaczającego świata. O prawdziwym zainteresowaniu świadczy działanie, skłonność wykonywania w tej dziedzinie jakichś czynności. Ktoś kto przejawia jakieś zainteresowani wykonuje cały szereg czynności zmierzających do pogłębienia wiedzy z zakresu interesującej go problematyki, np. czyta.
Zainteresowania związane są z potrzebami człowieka. Gdy nie są zaspokojone podstawowe potrzeby biologiczne, wówczas zainteresowania kierują się przede wszystkim na przedmioty, które mogą zaspokoić tę potrzebę.
Ludzie różnią się między sobą siłą zainteresowań i ich kierunkiem. Są osoby o silnych zainteresowaniach społecznych, intelektualnych lub estetycznych czy ogrodniczych i są takie, których zainteresowania są słabe. Pierwsi angażują się w działalność zmierzającą do zaspokojenia zainteresowań. Samo poznanie niezależnie od tego, czy daje jakiekolwiek korzyści praktyczne, ma dla nich znaczenie podstawowe. Niekiedy z ogromnym wysiłkiem, kosztem różnorodnych wyrzeczeń, zdobywają wiedzę, znajdując w tym największą satysfakcję i zadowolenie, np. czytelnicy książek potrafią czytać całą noc, jeśli mają jakąś pasjonującą książkę, mimo zmęczenia i mimo świadomości, że nazajutrz nie będą zdolni do pracy.
Inne osoby pozostają obojętne wobec odległych wydarzeń, niezbyt interesują się tym, co się wokół nich dzieje, jeśli tylko poczucie bezpieczeństwa ich bądź osób im bliskich nie zostaje zagrożone. Samo poznanie, wiedza, nie ma dla nich wartości, chyba że staje się środkiem do zaspokojenia jakichś innych potrzeb.
O sile zainteresowań świadczą działania jakie człowiek podejmuje czy jest zdolny podjąć w celu ich zaspokojenia. Wskaźnikiem może być wielkość jednokierunkowego wysiłku, czas jego trwania i pokonywania przeszkód, różnorodność podejmowanych działań. Należy nadać im charakter aktywny, aby stały się motorem aktywności osoby.
Przejawy zainteresowań są różnorodne.
Zainteresowania bywają bardziej lub mniej trwałe.
Zdarza się, że zainteresowania człowieka nie pokrywają się z jego zdolnościami.
Nie wszyscy ludzie mają jednakowe zainteresowania.
Zdarza się, że jedna osoba może mieć wiele zainteresowań.
Osoba, która rozwija jakieś jedno bardzo wąskie zainteresowanie, wzbogaca swoje doświadczenie poznawcze, może też osiągnąć sukcesy w określonej dziedzinie, ale jednocześnie inne dziedziny życia są jej stosunkowo mało znane. Dlatego też korzystne jest rozwijanie zainteresowań wielostronnych.
Brak znajomości swoich zainteresowań może prowadzić do błędnych i trudnych do naprawienia decyzji o wyborze kierunku dalszego kształcenia i właściwego wyboru zawodu.
Im głębsze i bardziej wielostronne są zainteresowania człowieka, tym bardziej, wzbogaca się jego życie psychiczne i rozwija osobowość. Wybór szkoły i zawodu powinien być podyktowany między innymi już istniejącymi zainteresowaniami. Człowiek zainteresowany tym co robi, pracuje znacznie wydajniej, szuka nowych rozwiązań. Praca przynosi mu zadowolenie, a osiągane sukcesy mobilizują do dalszego rozwoju zainteresowań zawodowych.
Termin zdolności odnoszony jest najczęściej do zdolności ogólnych; uzdolnienia odpowiadają zdolnościom specjalnym (kierunkowym).
Borys T. Tiepłow określił zdolności jako dyspozycje psychiczne pozwalające na rozwój pomyślnej działalności człowieka, a W. Szewczuk stwierdził, że tam gdzie stopień sprawności wykonywania jakiegoś działania jest wyższy od średniego, mówimy o zdolności.
Człowiek zdolniejszy to ten, który uczy się szybciej i dochodzi do lepszych ilościowo i jakościowo efektów. Zdolności nie należy utożsamiać z wiedzą i umiejętnościami. Jeśli dwóch uczniów w tej samej klasie posiada jednakową wiedzę i umiejętności, np. z matematyki, to w przypadku pierwszego są one rezultatem ogromnej pilności i pracy, natomiast drugi w wyniku posiadanych zdolności osiągnął je szybko i bez większego wysiłku.
Wyróżnić można: zdolności ogólne – inteligencja, spostrzegawczość, wyuczalność, wyobraźnię, zręczność (sprawność ruchową) oraz zdolności specjalne, np.: matematyczne, językowe, plastyczne, muzyczne, techniczne, sportowe czy organizacyjne.
Zdolności wybitne nazywa się talentem, a człowieka przerastającego ludzi utalentowanych - geniuszem. Geniusz przypisujemy tylko tym nadzwyczaj uzdolnionym ludziom, którzy zapoczątkowali lub stworzyli w swej dziedzinie nową epokę, przekroczyli ramy twórczości wtórnej, doskonalącej jedynie konwenanse, prądy. Genialność oznacza wyjątkowe zdolności twórcze.
Geniuszami byli tacy ludzie, jak: Arystoteles, Leonardo da Vinci, Kartezjusz, Isaac Newton, Jan Sebastian Bach, Fryderyk Chopin, Jan Matejko. Uzdolnienia geniusza tworzą zawsze określony profil. Pewne zdolności mogą być wysoko rozwinięte, podczas gdy inne wykształcają się tylko w słabym stopniu.
Uświadomienie sobie własnych uzdolnień przed podjęciem decyzji o wyborze zawodu jest niezwykle istotne, ponieważ różne zawody wymagają różnych, uzdolnień.
Przy wyborze zawodu ważne jest, aby uzdolnienia pokrywały się z zainteresowaniami.
Zdolności jako czynniki podstawowe przyczyniają się do rozwoju zainteresowań. Jest to prawidłowość bardziej oczywista aniżeli sytuacja odwrotna, w której zainteresowania przyczyniają się do rozwoju uzdolnień.
U podstaw każdej zdolności leżą wrodzone zadatki np. budowa oka.
Wytężoną pracą można nadrobić pewne braki wypływające z niedostatecznej sprawności analizatorów, nigdy jednak do rozwoju zdolności nie wystarczy jedynie posiadanie sprawnie funkcjonujących analizatorów. Konieczna jest własna aktywność, ukierunkowanie na rozwijanie zdolności oraz korzystne wpływy środowiskowe.
Tak więc same uzdolnienia nie gwarantują powodzenia w nauce szkolnej, a późnej w pracy zawodowej. Sukcesy i sława nie przychodzą same, nawet jeżeli jest się wszechstronnie uzdolnionym. Trzeba jeszcze systematycznie pracować, bo wówczas uzdolnienia mogą się rozwijać.
Edison, że geniusz to 2% talentu, a 98% potu.
Praca dla ludzi sukcesu nie jest trudem skazańca, lecz źródłem satysfakcji. Nie odczuwając zadowolenia z samego procesu działania, byłoby bardzo trudno pracować i uczyć się wytrwale całymi latami. Osoby, które nie lubią pracy, znajdują pobudkę do działania jedynie w wizji upragnionego celu końcowego. Lecz nie czerpią zadowolenia z działania.
Zamiłowanie do pracy w określonej dziedzinie może być uznane za wskaźnik zdolności; każdy z nas lubi robić to, co mu się udaje. Trudno oczekiwać, by osoba pozbawiona zdolności w jakiejś dziedzinie znajdowała satysfakcję w jej uprawnianiu. Tak więc zdolności często idą w parze z zamiłowaniem, pracowitością i kompetencją, które przynoszą z czasem wyniki wyzwalające nową energię.
Istnieje związek między postawą człowieka do pracy, a rozwojem jego zdolności. Traktując pracę jako celową działalność człowieka, należy stwierdzić, że twórcza postawa do pracy rozwija zdolności i podnosi je na wyższy poziom. W procesie nauki, zabawy i pracy człowiek odkrywa swoje nowe możliwości, kształtując twórczą postawę do nauki i pracy, co przyczynia się do rozwoju ich różnych specjalnych uzdolnień. Natomiast formalny stosunek do nauki i pracy hamuje rozwój zdolności, podczas gdy postawy twórcze umożliwiają kompensowanie określonych braków, jakie pojawiają się w rozwoju jednostki.
Badania M. Tyszkowej ujawniły różnice w hierarchii wartości młodzieży o wysokim i przeciętnym poziomie zdolności umysłowych. Młodzież zdolna na pierwszych pozycjach w hierarchii stawiała te wartości, które mają znaczenie dla samorealizacji przez własną aktywność, twórczą pracę i związki z innymi ludźmi, widząc w tym szansę własnego rozwoju. U uczniów przeciętnie zdolnych związki z innymi, ludźmi oraz rozwój własnej osobowości przybierały charakter wartości bardziej samoistnych. Była to różnica znamienna, rzutująca na formowanie planów na przyszłość i dokonywanie wyboru celów życiowych oraz dróg ich osiągania.
U uczniów zdolnych zainteresowania częściej wywoływały podejmowanie aktywności zmierzającej do ich zaspokojenia i rozwijania. Aktywność ta stawała się często podstawą krystalizowania się planów dotyczących dalszego kształcenia i przyszłej pracy.
Plany dotyczące własnej przyszłości wyraziła przeważająca większość badanej młodzieży. Jednak u uczniów zdolnych obejmowały one dłuższe okresy i szerszy zakres celów. W obu badanych grupach plany uwzględniały dalszą naukę, choć u uczniów zdolnych częściej były to plany kształcenia w szkole wyższej. Uczniowie zdolni częściej formułowali plany w trybie warunkowym i przewidywali możliwość różnych sposobów ich realizacji, co świadczyło o większej dojrzałości i lepszej orientacji w warunkach społecznych i własnych możliwościach.
Podsumowując: Zdolności spełniają ważną rolę w życiu człowieka. Decydują one o jego powodzeniach bądź niepowodzeniach, o sukcesach i zadowoleniu z wykonywanej pracy, o efektach aktywności ucznia w szkole, o umiejętności organizowania nauki, pracy, wypoczynku. Zdolności decydują o przynależności do takich grup, jak: twórcy, artyści, naukowcy itp. Same zdolności nie zapewniają sukcesów w rozlicznych działaniach ludzkich.
Temperament jest to wrodzona zdolność do silniejszego czy słabszego przeżywania swojego życia, do silniejszej czy słabszej aktywności psychicznej. Temperament stanowi tę część składową naszej osobowości, która najsilniej jest związana z naszą cielesnością, z tzw. konstytucją fizyczną.
Temperament przejawia się w procesach emocjonalnych, intelektualnych i motoryce i zachowaniu się.
Każdego człowieka charakteryzują:
q określona siła procesów nerwowych,
q ich ruchliwość
...
Emerald_Green