Janusz_Kaczmarczyk_-_Bohdan_Chmielnicki.pdf

^ Bohdan Chmielnicki

Pamięci Żony poświęcam

Janusz Kaczmarczyk

Bohdan Chmielnicki

Zakład Narodowy imienia Ossolińskich -Wydawnictwo

Wrocław-Wars2awa-Kraków-Gdańsk-Łódź 1988

Redaktor cyklu Stefania Słowikowa Redaktor tomu Jolanta Michalik Opracowanie

typograficzne Stanisław Słowik Redaktor techniczny Alicja Januszczak

im. Ossolińskich — Wydawnictwo, Wrocław 1988

Pńnted m Poland

ISBN 83-04-02796-8

Wstęp

Kozacy gotowi byli za niego oddać życie. Duchowieństwo prawosławne witając go u

pamiętających czasy świetności Rusi Złotych Wrót widziało w nim od Boga danego

wyzwoliciela. Dla szlacheckiego społeczeństwa Rzeczypospolitej Obojga Narodów był

on uosobieniem zła, istnym Antychrystem, choć byli i tacy, którzy widzieli w nim karzącą

rękę Stwórcy. Doprawdy trudno znaleźć w dziejach postać, która tak jak Bohdan

Zenobiusz Chmielnicki, spotkała się u współczesnych i potomnych z równie skrajnymi

ocenami. Kim więc był ten człowiek czczony przez jednych i przeklinany przez drugich?

Odpowiedzi na to pytanie daremnie szukalibyśmy na stronach historycznych rozpraw

poświęconych jego działalności. A są tych stron tysiące, postać bowiem ostatniego w

dziejach wodza powstania kozackiego zawsze cieszyła się wielkim zainteresowaniem

dziejopisów. Lecz żadnemu z nich nie udało się dotychczas spojrzeć na życie Bohdana

Chmielnickiego z perspektywy chłodnego obserwatora jego poczynań, usiłującego

zrozumieć motywy, jakimi się kierował. Historycy polscy z reguły nie interesowali się

kwestią celów stawianych sobie przez Chmielnickiego. Wynikało to z faktu, że

wzniecone przez niego powstanie traktowali jako typowy bunt poddanych w niczym nie

różniący się od wcześniejszych wystąpień Kosińskiego, Nalewajki czy Pawluka. W tej

sytuacji po stronie Rzeczypospolitej szukano przyczyn, które spowodowały, że Bohdan

Chmielnicki nie podzielił losu swoich poprzedników. Nie bez znaczenia jest w tym

wypadku i to, że prawie wszystkie prace poświęcone powstaniu Chmielnickiego, jakie

wyszły spod piór historyków polskich, powstały w okresie utraty niepodległości, co z

góry narzucało wybór konwencji tak dobrze nam znanej ze stron sienkiewiczowskiej

trylogii. Nie możemy też zapominać o działalności cenzury państw zaborczych i

szczególnym uczuleniu cenzorów rosyjskich na kwestię ukraińską, co stanowi jednak

problem sam w sobie i wymaga podjęcia żmudnych badań historiograficznych.

Historiografia rosyjska i ukraińska tylko w jednym punkcie patrzyły na powstanie

Chmielnickiego oczami jego przywódcy. Chodzi o„czywiście o kwestię przyłączenia

Ukrainy do państwa moskiewskiego. Możemy śmiało zaryzykować twierdzenie, że nad

historiografiami tymi ciążył kompleks Perejasławia, spod którego nie potrafiły się one

wyzwolić.

To ostatnie stwierdzenie w pełni odnosi się również do historiografii radzieckiej.

Niektórzy z jej reprezentantów nie usiłują przyjąć innej cezury końcowej powstania

Chmielnickiego niż styczeń 1654 r. Wielu zakłada natomiast a priori, że celem, jaki

postawił sobie Chmielnicki już w chwili wybuchu powstania, było przyłączenie Ukrainy

do Rosji. Wśród historyków rosyjskich hipoteza ta nie znalazła zwolenników poza jej

twórcą M. Maksymowiczem.

Przyjęcie takiego założenia uwikłało historyków radzieckich w wiele sprzeczności.

Słusznie bowiem podkreślając antyfeu-dalny charakter wydarzeń na Ukrainie z lat

1648—1657 próbowali oni pogodzić ten fakt z chęcią przejścia szerokich mas ludności

Ukrainy pod panowanie rosyjskie. A przecież każdy ruch społeczny o charakterze

antyfeudalnym wypisywał na swych sztandarach hasło zrzucenia wszelkich więzófw

poddaństwa. Chłopi ukraińscy nie zamierzali przechodzić pod czyjekolwiek panowanie,

a już z całą pewnością pod panowanie cara Aleksego Michajłowicza. Dobrze bowiem

wiedzieli, że nie ulżyłoby to ich losowi. Zresztą i sam car doskonale zdawał sobie

sprawę, czym mogło grozić rozszerzenie się wystąpień chłopskich na ziemie

moskiewskie. Wszak rok 1648 był rokiem wielkich niepokojów społecznych, które w

pierwszej kolejności ogarnęły samą Moskwę.

Tak więc w historiografii powstały co najmniej trzy wizerunki Chmielnickiego, lecz choć

wszystkie są rezultatem interpretacji tych samych źródeł, to jednak żaden nie daje

obiektywnego opisu postaci największego z hetmanów kozackich. Dlatego też istnieje

pilna potrzeba prowadzenia dalszych badań, zadawania nowych pytań materiałowi

źródłowemu. Tylko na tej drodze znaleźć możemy odpowiedź na pytanie, kim był i do

czego zmierzał Bohdan Chmielnicki; Tym bardziej że powstanie Chmielnickiego ma do

dzisiaj poza swym historycznym znaczeniem ciągle żywy wymiar polityczny i to on

właśnie zaciążył na poglądach wielu pokoleń historyków, którzy ukazując sylwetkę

Bohdana Chmielnickiego starali się dopasować ją do ram swego światopoglądu.

Podejmując próbę przełamania dotychczasowych stereotypów, staraliśmy się przede

wszystkim zrozumieć motywy, jakimi kierował się Bohdan Chmielnicki w przełomowych

chwilach swego życia, zawsze mając w pamięci słowa wybitnego polskiego historyka

Adama Kerstena, który we wstępie do biografii Stefana Czarnieckiego napisał: „Jeśli

historia ma być nauką,

strzeżmy się prac o tendencjach Rawity-Gawrońskiego, ale nie pochwalajmy też

skrajnie przeciwnych. Skrajność nie prowadzi ani do dobrej przyjaźni, ani do

właściwego rozumienia historii. Historiografia, zarówno polska, rosyjska, jak i ukraińska,

ma tu zbyt wiele grzechów na sumieniu, by dodawać do nich nowe".

I. Polityczna edukacja

Michał Hruszewski, najwybitniejszy historyk ukraiński, wypowiedział słowa, które winny

być przestrogą dla każdego historyka przystępującego do pracy nad życiorysem

Bohdana Chmielnickiego. Stwierdził on mianowicie, że „osobista biografia

Chmielnickiego jest równie uboga w realia i niewątpliwe fakty, jak i niezmiernie bogata

w legendy". Rzeczywiście jest rzeczą wręcz zdumiewającą, jak niewiele wiemy na temat

życia Bohdana Chmielnickiego, zwłaszcza do roku 1648. I, co gorsze, są to w wielu

wypadkach informacje mające znikome oparcie w materiale źródłowym. Budowano

więc hipotezy podpierając je fragmentami zdań zapisanych na marginesach

dokumentów i uzasadniając stwierdzeniami wyczytywany-mi pomiędzy wierszami. Gdy

uzmysłowimy sobie, jak wielką sławę zdobył Chmielnicki w ostatnich latach swego życia

i skonfrontujemy to ze źródłami mówiącymi nam o jego życiu, łatwo zrozumiemy myśl

Hruszewskiego ostrzegającą przed legendami krążącymi po latach i utrwalającymi w

świadomości kolejnych pokoleń daleki od rzeczywistego wizerunek największego

hetmana Kozaczyzny Zaporoskiej. Bohdan Chmielnicki znalazł swego biografa dopiero

po upływie dwóch wieków, kiedy to rozdzielenie ziarna od plew było już rzeczywiście

zadaniem prawie niewykonalnym. Zresztą N. Kostomarow, bo o nim mowa, wcale nie

zamierzał tego czynić i w rezultacie pierwsza biografia Chmielnickiego pisana przez

zawodowego historyka pod względem wartości naukowej niewiele przewyższa Ogniem

i. mieczem Henryka Sienkiewicza. W dodatku kilka mitów w życiorysie Chmielnickiego

zawdzięczamy właśnie Kostomarowowi. Wiele błędnych sądów zostało po latach

zweryfikowanych dzięki pracy kolejnych pokoleń historyków. Lecz jak zawsze, gdy

skazani jesteśmy na hipotezy, balansujemy na krawędzi tworzenia legend. Spróbujemy

nie budować nowych hipotez, a jedynie spokojnie przyjrzeć się tym, które już

funkcjonują w nauce i poprzez odrzucanie skrajności przybliżyć się do ziarna prawdy.

Każda biografia winna zaczynać się od podania daty narodzin i imion rodziców

bohatera. Współcześnie przyzwyczailiśmy się do tego stereotypu, tak w życiu

codziennym, jak i przy czytaniu prac biograficznych. Zaczynając opis kolei życia

Bohdana Chmielnickiego zmuszeni jesteśmy złamać ten stereotyp. Po

prostu biografii Chmielnickiego nie możemy rozpocząć od tych encyklopedycznych

danych, gdyż ich nie znamy. Lecz biograf z czystym sumieniem może odpowiedzieć:

nie wiem, jedynie na pytanie o imię matki Bohdana Chmielnickiego, nie wymienia go

bowiem żadne źródło. Z całą zaś pewnością może stwierdzić, że ojciec późniejszego

hetmana kozackiego nosił imię Michał. Pozostaje więc do rozstrzygnięcia sprawa

najistotniejsza — kiedy i gdzie przyszedł na świat Bohdan Chmielnicki. Odpowiedzi na

te pytania musimy poprzedzić słowem nie lubianym przez historyków: prawdopodobnie.

Bohdan Chmielnicki, urodził się prawdopodobnie w r. 1595 w Czehryniu, przy czym

bardziej wiarygodna jest data niż miejsce urodzenia. W r. 1649 przybył na Ukrainę

poseł wenecki Mikołaj Sagredo. To on właśnie składając raport Signorii stwierdził, że

Bohdan Chmielnicki ma lat 54. Skąd Sagredo wziął owe 54 lata, nie wiemy. Lecz

Republika Wenecka przywiązywała zbyt dużą wagę do wydarzeń na Ukrainie, a jej

służba dyplomatyczna cieszyła się na tyle zasłużoną sławą, że nie mamy powodów nie

ufać słowom Sagreda. Nie potwierdza ich niestety żadne inne źródło, choć praktycznie

wszyscy, którzy zetknęli się z Chmielnickim w początkowej fazie powstania, twierdzili, iż

ma on około pięćdziesięciu lat. Próbując ustalić miejsce narodzin Bohdana zmuszeni

jesteśmy powiedzieć kilka słów o jego ojcu. A nie jest to rzeczą prostą. Na pewno

wiemy jedynie, że w ostatnich latach XVI w. mieszkał on w należącej do hetmana

wielkiego koronnego Żółkwi, i to najprawdopodobniej w samym zamku, gdyż

wymieniany jest wśród sług hetmańskich. Z domem Żółkiewskich był blisko związany

właściciel Oleska Jan Daniłowicz, który w 1605 r. został zięciem hetmana. Nic więc

dziwnego, że właśnie wśród ludzi Żółkiewskiego.szukał Daniłowicz pomocników, którym

mógłby powierzyć dzieło zagospodarowania dopiero co otrzymanego starostwa

korsuńskiego.

Wybór padł na Michała Chmielnickiego i nieistotne jest dla nas w tym miejscu, jak do

tego doszło, lecz kiedy to nastąpiło. A to wiemy z całą pewnością. Starostwo korsuńskie

otrzymał Daniłowicz pomiędzy r. 1592 a 1594, przy czym w r. 1594 był on już starostą

korsuńskim, Michał Chmielnicki zaś sprawował w jego imieniu rządy podstarościńskie w

Czehryniu. Gdy więc przyjmiemy r. 1595 za datę narodzin Bohdana, to ich miejscem

byłby Czehryń. Za Czehryniem przemawia też pozycja, jaką gród ten zdobył sobie w

latach 1648—1657. Był on

wówczas niekwestionowaną stolicą Ukrainy, a przynajmiej tej jej części, nad którą

kontrolę sprawowała administracja hetmańska. To właśnie nad brzeg Taśminy podążały

poselstwa z Wenecji i Stambułu, Sztokholmu i Moskwy oraz oczywiście z Warszawy.

Sentyment, jakim darzył Chmielnicki Czehryń, mógł oczywiście wynikać również z faktu,

że z pobliskim Subotowem związane było całe jego dorosłe życie, czy też z racji

politycznych. Tworząc swe państwo kozackie musiał Chmielnicki znaleźć dla niego gród

stołeczny. Kijów nie nadawał się do tej roli głównie ze względu na pozycję zajmowaną w

nim przez metropolitę Sylwestra Kossowa. Nie bez znaczenia była też praktycznie

ciągła obecność w mieście wojewody Adama Kisiela. Z kolei Tre-chtymirów był

wprawdzie symbolem sukcesów odnoszonych przez Kozaczyznę w walce z

Rzecząpospolitą, lecz wybranie go na stolicę mogłoby być odczytane przez masy

kozackiej „czerni" jako ukłon w stronę Kozaczyzny rejestrowej, a tego hetman z całą

pewnością sobie nie życzył. Pozostawał więc Czehryń — najbliższy sercu hetmana,

może właśnie dlatego, że był jego miastem rodzinnym i w nim spędził beztroskie lata

dzieciństwa. Najpoważniejszą kontrkandydaturę Czehrynia jako miejsca narodzin

Bohdana Chmielnickiego stanowi Żółkiew. Gorącym propagatorem tej hipotezy był

Stanisław Barącz, całą duszą oddany Żółkwi. Badaniom jej dziejów poświęcił

praktycznie całe życie. Barącz usiłował udowodnić, że Michał Chmielnicki przeszedł na

służbę do Daniłowicza dopiero, gdy ten został zięciem hetmańskim. Tak więc do r. 1605

Michał Chmielnicki miałby mieszkać w Żółkwi. Pogląd ten przede wszystkim stoi w

sprzeczności z jednoznacznymi przekazami źródłowymi stwierdzającymi, iż Michał

Chmielnicki najpóźniej w 1594 r. był już podstarościm czehryńskim. Nie mamy też

żadnej wątpliwości co do tego, że matka Bohdana Chmielnickiego wywodziła się z

warstwy kozackiej. Kozackie córki zaś o wiele łatwiej można było spotkać w okolicach

Czehrynia niż w odległej Żółkwi. Idąc tropem kozackiego pochodzenia matki Bohdana

równie logicznie uzasadnionym miejscem jego urodzin mogłyby być Czerkasy czy też

Perejasław. Obie te hipotezy pojawiły się zresztą w pracach historyków. Nie mają one

jednak żadnego oparcia w materiale źródłowym i są rezultatem ekwilibrystycznych

wyczynów ich twórców. Przykładowo M. Piętrowskij, głęboko wierzący, że Bohdan

Chmielnicki przyszedł na świat w Perejasławiu, przekonanie swe opiera

na fakcie, iż pierwsza żona hetmana pochodziła właśnie z Pere-jasławia.

Reasumując wywody na temat daty i miejsca narodzin Bohdana Chmielnickiego

pozostańmy przy Czehryniu i stwierdzeniu, iż w 1595 r. miejscowemu podstarościemu

Michałowi Chmielnic-kiemu urodził się syn, któremu na chrzcie nadano imiona Bohdan

Zenobiusz. Skoro jednak on sam nigdy swym drugim imieniem się nie posługiwał,

potraktujmy tę informację wyłącznie jako ciekawostkę.

Stajemy obecnie przed najważniejszym dylematem w życiorysie Bohdana

Chmielnickiego. Musimy rozstrzygnąć kwestię jego pochodzenia społecznego,

sprowadzającą się do odpowiedzi na pytanie, czy był szlachcicem. Jest to pytanie

wręcz fundamentalne dla realiów wieku, w którym przyszło mu żyć. Nic więc dziwnego,

że właśnie ta sprawa wywołała najzacieklejsze spory wśród historyków.

Koronnym argumentem tych, którzy są przekonani o szlacheckim pochodzeniu

najpotężniejszego hetmana w dziejach Koza-czyzny, jest jego własne zdanie, w którym

stwierdza on: „Widzi Pan Bóg, żem ja, najniższym podnóżkiem będąc Najaśniej-szego

Majestatu WKMci, z dzieciństwa lat moich, urodziwszy się urodzonym Chmielnickim, do

tych sędziwych lat moich nie byłem w żadnej rebelliej przeciwko Majestatowi WKMci,

Panu memu Miłościwemu"1.

Rzeczywiście zwrot „urodziwszy się urodzonym" oznaczał w siedemnastowiecznej

polszczyźnie przyznanie się do faktu urodzenia się szlachcicem. Lecz Bohdan

Chmielnicki napisał tak o sobie tylko raz. W kilkuset znanych nam listach już ani

słowem nie wspomniał o swym pochodzeniu. Ogromne znaczenie ma i to, że cytowany

wyżej list pisany był w gorących chwilach bitwy zborowskiej, a jego adresatem był król

Jan Kazimierz, a więc uznać go musimy za argument przetargowy w rokowaniach,

których ostatecznym rezultatem była ugoda zborowska. W tej sytuacji o wiele

istotniejszy jest końcowy fragment zacytowanego zdania niż jego początek.

Trudno też mieć za złe Chmielnickiemu, że więcej już nie deklarował swego

szlacheckiego pochodzenia. Poza tym w realiach siedemnastowiecznych deklarację

taką w zupełności zastępował odcisk pierścienia herbowego pod listem. Skoro

dysponujemy zachowanymi w oryginale listami hetmana kozackiego, problem winien

przestać istnieć. Wystarczy przecież uważnie przyjrzeć się herbowi widniejącemu na

odciśniętych pod nimi

pieczęciach i odnaleźć go w którymkolwiek z herbarzy. Spróbujmy pójść tym tropem. W

najokazalszej postaci herb Bohdana Chmielnickiego występuje na karcie tytułowej

rejestru Wojska Zaporoskiego będącego wynikiem ugody zborowskiej. Pisane w języku

ruskim słowa: „Na starożytny klejnot Panów Chmielnickich" poprzedzają otoczoną

bogatym ornamentem, stylizowana literę „W" zwieńczony krzyżem. A więc Abdank,

jeden z najstarszych polskich herbów, pamiętający czasy piastowskie i znany nam z

piętnastowiecznych „Roili". Herb ten spotkać również możemy na kilku uniwersałach,

zabezpieczających własność cerkiewną, wydanych przez Chmielnickiego monastyrom.

Podobny charakter ma też doskonale zachowany dokument^ przechowywany w

bibliotece PAN w Krakowie. Pod uniwersałem wydanym w dniu 22 VII 1655 r.

monasterowi Hustyń-skiemu przez żonę Bohdana Chmielnickiego Annę odciśnięty

został herb Abdank. Na próżno jednak szukaliśmy nazwiska Chmielnickiego wśród

szlachty pieczętującej się Abdankiem. Argumenty I. P. Krypjakewycza, że Chmielnicki

był tak drobnym szlachcicem i tak mało znanym, iż nie interesowali się nim heraldycy,

są niepoważne. Do herbarzy nie wchodziło się poprzez liczbę posiadanych wiosek i

zdobyty splendor, lecz przez urodzenie. Najprostszym wnioskiem nasuwającym się po

ustaleniu powyższych faktów jest stwierdzenie, że Bohdan Chmielnicki bezprawnie

pieczętował się herbem Abdank. Zwolennicy i przeciwnicy tezy o szlacheckim

pochodzeniu Bohdana Chmielnickiego posługują się w tym miejscu identyczną

argumentacją dla udowodnienia swych przeciwnych tez. Pierwsi zapytują, że skoro

Chmielnicki podszywał się pod cudzy herb, to dlaczego żaden ze „współherbowników"

przeciw temu nie zaprotestował. Drudzy ripostują, że przecież jest rzeczą oczywista, iż

gdyby Chmielnicki był szlachcicem herbu Abdank, to w chwili gdy stał on u szczytu

potęgi, do koligacji z nim przyznałby się niejeden zubożały szlachetka. W całej

Rzeczypospolitej nie znalazł się jednak nikt taki. Jak więc widzimy, na tej drodze nie

znajdziemy rozwiązania nurtującego nas problemu. Przyjrzyjmy się teraz argumentom

tych, którzy są absolutnie przekonani, że Chmielnicki szlachcicem nie był. Pod

względem przytaczanych dowodów w niczym nie ustępują oni swoim adwersarzom.

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: