Bettelheim Bruno - Cudowne i pozyteczne.pdf - Bettelheim Bruno - ssaaggaa

BRUNO BETTELHEIM

CUDOWNE I POŻYTECZNE

O znaczeniach i wartościach baśni

W serii z WAGĄ

ukażą się:

HISTORIA EPIDEMII

Od dżumy do AIDS Jacques Ruffie Jean Charles Sournia

PRZYSZŁOŚĆ MEDYCYNY Jean Bernard

Bruno Bettelheim

CUDOWNE I POŻYTECZNE

O znaczeniach i wartościach baśni

Przełożyła, wprowadzeniem, objaśnieniami i posłowiem opatrzyła Danuta Danek

WARSZAWA 1996

Tytuł oryginału: The Uses of Enchantment. The Meaning and Importance of Fairy

Tales.

Ali rights reserved under International and Pan-American Copyright Conventions.

Published in the United States by Random House, Inc., New York

and simultaneously in Canada by Random House of Canada Limited, Toronto.

Originally published by Alfred A. Knopf, Inc., in 1976.

Projekt okładki i strony tytułowej: Krzysztof Jabłonowski

Ilustracja na okładce: fragment rysunku Petera Backera z Hansel und Gretel

(Altberliner Verlag, Berlin 1988)

Wydanie drugie na podstawie wydania pierwszego: Biblioteka Myśli Współczesnej,

Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 1985, z wprowadzonymi obocznie

nowymi polskimi propozycjami terminologicznymi i dodanymi objaśnieniami

tłumaczki. Tekst "Elementarz człowieczy" poszerzony.

Jacek Santorski & Co and Wydawnictwo W.A.B.

Agencja Wydawnicza Jacek Santorski & Co

Adres do korespondencji: 03-912 Warszawa 33, skrytka pocztowa 54

Biuro: ul. Podwale 11, Warszawa, tel., fax 31 14 64 w. 353

Wydawnictwo W.A.B.

ul. Nowolipie 9/11

00-150 Warszawa

tel., fax 635 15 25

Warszawa 1996

ISBN 83-85386-74-2

ISBN 83-87021-16-4

Wprowadzenie do drugiego wydania przekładu polskiego

Pierwsze wydanie niniejszego przekładu, które ukazało się w 1985 roku, zostało

doszczętnie zaczytane. Miałam możność przekonywać się przy różnych okazjach, że

książka zyskała czytelników w najróżniejszych kręgach, daleko wykraczających poza

krąg osób mających już pewne przygotowanie w dziedzinie psychologii

współczesnej, a zwłaszcza psychoanalizy. Nawet dla nich okazała się w pełni

przystępna, osobiście przejmująca, fascynująca. Pojęcia bowiem, którymi posługuje

się autor, stają się zrozumiałe w toku jego rozważań również wtedy, jeżeli nie miało

się dotychczas okazji, aby zetknąć się bliżej z psychoanalitycznym rozumieniem

człowieka. Ta czarująca -jak zgodnie wyznają czytelnicy - opowieść o baśniach to

poza wszystkim innym, pełen konkretnych treści, a nie abstrakcyjny, żywy, a nie

akademicki, osobiście poruszający elementarz psychoanalityczny dla wszystkich.

Pomagający nam lepiej zrozumieć siebie samych, a przez to też innych, i dzięki temu

- umieć czynić w życiu dobrze.

Z myślą jednak o czytelnikach z kręgów najszerszych, a przede wszystkim o

młodzieży, wprowadziłam w niektórych miejscach niniejszego, drugiego wydania

przekładu polskiego pewne proste wyjaśnienia - aby ułatwić wstępną orientację - gdy

ważne pojęcie psychoanalityczne pojawia się po raz pierwszy, a najbliższy kontekst

nie od razu pozwala uchwycić jego sens.

Uważam za bardzo ważne, aby książka ta mogła być czytana właśnie także przez

młodzież, już tę szkolną młodzież, ze starszych

klas. Bo że jest lekturą młodzieży studenckiej, i to na różnych kierunkach studiów, o

tym, będąc nauczycielem akademickim, mam okazję przekonywać się nieraz.

Ale właśnie starsza młodzież szkolna - ile już ona mogłaby z obcowania z tą książką,

z wejścia w jej świat, skorzystać! Wprowadzono w szkołach przedmiot nauczania

nazwany wychowaniem do życia w rodzinie. Przecież dzieci, młodzież, już żyją w

rodzinach! W większości, bo i rodzina niepełna jest rodziną, a nawet dzieci

wychowujące się w instytucjach opiekuńczych znają zazwyczaj coś z życia

rodzinnego. Przecież rodzina to nie jest coś, do czego młodzież szkolna dopiero

zmierza, co dopiero czekają w przyszłości, o czym ma się dopiero dowiadywać od

osób trzecich, w słowach - to jest realność jej aktualnego życia, realność jej własnego,

tu i teraz, doświadczenia. Pomóc zrozumieć tę realność aktualnego życia, pomóc

zrozumieć własne doświadczenie, pomóc zrozumieć, co i dlaczego dzieje się między

członkami własnej rodziny dobrze - jeżeli dzieje się dobrze, a co i dlaczego dzieje się

między jej członkami źle -jeżeli dzieje się źle: czy jest lepszy sposób przyczynienia

się do tego, aby w tej rodzinie, którą młoda dziewczyna czy młody chłopiec być może

sami stworzą, mogło dziać się równie dobrze albo aby nie działo się równie źle?

Taką właśnie nieocenioną pomoc może przynieść ta książka. Oczywiście, może

pomóc w zrozumieniu siebie i innych każdemu, niezależnie od wieku i momentu

życiowego. Bo nie jest to bynajmniej tylko książka o baśniach i dzieciach, i o

rodzinie.

W niniejszym, drugim wydaniu przekładu polskiego wprowadziłam też inne jeszcze

zmiany. Wiążą się one z tym, czego nauczyłam się od czasu jej pierwszego wydania,

przede wszystkim przy pracy nad tłumaczeniem późniejszej książki Brunona

Bettelheima, Freud i dusza ludzka .

*B. Bettelheim, Freud i dusza ludzka. Przełożyła i przedmową opatrzyła D. Danek.

Biblioteka Myśli Współczesnej, Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 1991,

wydanie drugie Jacek Santorski and Co. Agencja Wydawnicza, Warszawa 1994.

Cytaty podaję według wydania drugiego.

Poświęcił ją autor właśnie sprawom przekładowym. Będąc podobnie jak Freud

wiedeńczykiem, dla którego język niemiecki był językiem ojczystym, a zyskawszy

też gruntowne obycie z językiem angielskim, bo w połowie życia, w czasach

hitlerowskich, zmuszony był emigrować do Stanów Zjednoczonych i odtąd prowadził

pracę psychoterapeutyczną, wykładał i pisał po angielsku, Bettelheim pokazał w tej

książce, jakim zniekształceniom uległa psychoanaliza Freuda - a nawet sam

wizerunek Freuda jako człowieka - w tłumaczeniach jego pism na angielski. Na

wybranych przykładach przedstawił, jak najważniejsze pojęcia psychoanalityczne

wprowadzone przez Freuda brzmią i znaczą w oryginale niemieckim, a jak mylnie,

nawet wbrew sensom i duchowi oryginału, przetłumaczono je na język angielski i

wprowadzono w powszechne użycie w dziedzinie psychoanalizy na obszarze kultury

anglosaskiej. Tu właśnie, w tłumaczeniach angielskich, nastąpiło to, co nie tylko

stworzyło wprowadzający w błąd obraz psychoanalizy, ale nierzadko zniechęca do

niej, i zupełnie słusznie: tłumacze angielscy zrobili z niej sztuczny profesjonalny

żargon, pełen wysilonych terminów, abstrakcyjnych pojęć i dogmatycznych

twierdzeń. Żargon, który przez to nie może też budzić w nikim żadnego oddźwięku

osobistego, nie mówiąc już o głębszym osobistym zaangażowaniu. Żargon dotyczący

zawsze innych - a nie mnie.

Tymczasem prawdziwy obraz psychoanalizy Freudowskiej i stworzone przez Freuda

językowe środki wyrazu, służące ujmowaniu jego odkryć, są inne.

Język ma w dziele Freuda przeogromne znaczenie; jest to najwspanialsze narzędzie

jego kunsztu. Posługuje się on językiem niemieckim w sposób nie tylko mistrzowski,

ale często poetycki; z reguły wyraża swoje myśli zgodnie z prawdziwą sztuką

wymowy. Wiedzą to i uznają powszechnie ci, którzy poznali jego pisma w oryginale.

[...] Myśl Freudowska, odarta z właściwego słowa czy pozbawiona odpowiedniego

ujęcia, zamienia się w grube

uproszczenie, a nawet ulega całkowitemu zniekształceniu.

Jaka zaś była podstawowa zasada językowa tworzonych przez Freuda, nowych

psychoanalitycznych pojęć?

Wszędzie tam, gdzie w przekonaniu Freuda było to tylko możliwe, starał się on

przekazywać swoje nowe idee za pomocą najzwyklejszych słów, z którymi czytelnik

jego obeznany był od dzieciństwa; [...]. Kiedy dla przekazania czegoś zwykle,

codzienne słowa okazywały się niewystarczające, z owych zwykłych słów tworzył

nowe, często przez połączenie dwu takich słów, co jest nagminną praktyką w języku

niemieckim. Jedynie wtedy, kiedy słowa będące w powszechnym użyciu - nawet

wyposażone w nowe znaczenia albo połączone ze sobą czy uszeregowane - nie

przekazywały w odpowiedni sposób tego, co chciał wyrazić, uciekał się do greki lub

łaciny, jak w przypadku terminu "zespół edypalny", który wiąże się z mitem greckim.

Nawet wówczas jednak wybierał określenia, o których wiedział, że nie będą jego

czytelnikowi obce i że dzięki temu czytelnik wyposaży je w te ważne składniki

znaczeniowe, które w zamierzeniu Freuda służyć miały przekazywaniu zarówno

jawnych sensów, jak sensów ukrytych, głębszych. Zakładał, że czytelnicy jego to

osoby wykształcone, ludzie wychowani na klasykach, podobnie jak on sam. (Za

czasów Freuda w Gymnasium greka i łacina były przedmiotami obowiązkowymi.)

Tymczasem podstawową tendencją przekładów angielskich, jak pokazał Bettelheim

jest tendencja dokładnie przeciwna: zastępowanie zwykłych, codziennych słów

oryginału niemieckiego sztucznymi terminami specjalistycznego języka medycznego,

a przede wszystkim - równie sztucznymi zapożyczeniami z greki i łaciny. I to w

czasach, gdy powszechniejsza znajomość obu tych martwych ję-

* Tamże, s. 28-29.

** Tamże, s. 29.

zyków (i związanej z nimi starożytnej kultury europejskiej) jest praktycznie równa

zeru, gdy są to więc języki martwe podwójnie. A psychoanaliza, przeciwnie, dotyczy

żywego życia ludzkiego, życia naszego powszedniego.

Tendencja, o której mowa, doprowadziła do szczególnie dotkliwego zniekształcenia

trzech najważniejszych pojęć Freuda, których mylne odpowiedniki, wprowadzone w

tłumaczeniach angielskich, zostały stamtąd niestety przejęte w powojennych

tłumaczeniach pism Freuda na język polski, i dlatego kwestia ich właściwego

przekładu jest równie ważna, jeśli chodzi o tłumaczenia polskie: dotyczy polskiej

terminologii psychoanalitycznej.

Te trzy terminy to łacińskie nazwy id, ego i superego, które nie są bynajmniej, jak się

u nas powszechnie sądzi, terminami wprowadzonymi w tym brzmieniu przez Freuda,

lecz zostały wykoncypowane przez niefortunnych tłumaczy angielskich. Nie

występują też w tłumaczeniach terminologii Freudowskiej na inne języki, poza

angielskim - i polskim (ale w dawniejszych polskich przekładach było inaczej). W

języku francuskim na przykład stworzono odpowiedniki z najzwyklejszych zaimków

należących do mowy codziennej: le ca, le moi, le surmoi, dokładnie na wzór

Freudowskich terminów niemieckich; podobnie jest w języku włoskim i hiszpańskim.

Trzy najważniejsze pojęcia teoretyczne Freuda oddawane są w przekładach

angielskich nie przez wyrażenia angielskie, ale w języku, którego w naszych czasach

używa się powszechniej już tylko przy wypisywaniu recept lekarskich.

Przedstawiając funkcjonowanie naszej psychiki, Freud posługuje się pojęciami tego,

co świadome, przedświadome i nieświadome. Procesy psychiczne, o jakie mu chodzi,

to procesy wewnętrzne i zindywidualizowane. Szukając odpowiednich nazw na ich

określenie, Freud wybrał słowa, które należą do pierwszych słów, jakich uczy się

każde dziecko mówiące po niemiecku. Na oznaczenie nieznanych, nieświadomych

treści psychicznych wybrał zaimek osobowy es (ang. it, polskie "to, ono"), nadając

mu formę rzeczownikową: das Es. Ale znaczenie tego terminu można

w pełni uchwycić dopiero w zestawieniu z zaimkiem ich (ang. I, polskie ,ja"),

któremu Freud również nadal formę rzeczownikową: das Ich. O jakie treści chodziło

mu w tych terminach, pokazuje on jasno w pracy Das Ich wid das Es, w której po raz

pierwszy wprowadził te przeciwstawne, a zarazem uzupełniające się pojęcia. To, że w

przekładach angielskich stosuje się łacińskie odpowiedniki owych zaimków

osobowych: ego i id, a nie odpowiednie wyrażenia angielskie, sprawia, iż mamy tu do

czynienia z zimną terminologią techniczną, pozbawioną jakichkolwiek skojarzeń

osobistych. W języku niemieckim zaimki, którymi posługuje się Freud, mają

oczywiście głębokie znaczenie emocjonalne, jako że czytelnik niemiecki używa ich

przez cale życie; starannie obmyślony przez Freuda wybór tych słów ułatwia mu

intuicyjne zrozumienie przekazywanych sensów.

Żadne słowo nie ma tak bogatych i tak osobistych konotacji jak zaimek "ja". Jest to

jedno z najczęściej używanych słów w mowie codziennej, a co jeszcze ważniejsze,

jest to słowo najbardziej i n d y w i d u a l i z u j ą c e. Przez niewłaściwe oddanie das

Ich jako ego, stworzono żargon, w którym całkowicie znika osobiste zaangażowanie,

z jakim mówimy "ja" - nie wspominając już o tym, że znika nasza podświadoma

pamięć głębokich przeżyć z czasów, gdy ucząc się mówić ,ja", odkryliśmy siebie

samych. Nie wiem, czy Freud znal powiedzenie Ortegi y Gasseta, że tworzenie pojęć

to zatracanie więzi z rzeczywistością, ale na pewno wiedział o tej prawdzie i starał się

jak mógł uniknąć tego niebezpieczeństwa. Tworząc pojęcie das Ich, powiązał je z

rzeczywistością - przez wybór słowa - tak ściśle, że w praktyce niemożliwością jest

użyć tego terminu w sposób pozbawiający go owej więzi. Kiedy czytamy lub

mówimy ,ja", zmusza nas to do introspekcyjnego spojrzenia na samych siebie. Inaczej

jest natomiast w przypadku, gdy dowiadujemy się, że ego posługuje się w walce z id

określonymi mechanizmami, takimi jak przemieszczenie czy projekcja - wówczas

bowiem mamy do czynienia z czymś, co można badać z zewnątrz, obserwując innych.

Tego rodzaju przekład - niewłaściwy

i błędny, jeśli chodzi o budzony oddźwięk emocjonalny - sprawia, że psychologia o

charakterze introspekcyjnym zostaje przekształcona w psychologię typu

behawioralnego, w której obserwacje dokonywane są z zewnątrz. Rzecz prosta, w taki

właśnie sposób większość ludzi w Ameryce pojmuje i stosuje psychoanalizę.*

Sprawa tych trzech terminów jest tak podstawowa, że z rozważań Bettelheima muszę

przytoczyć przynajmniej jeszcze dwa fragmenty.

Wprowadzając terminy ego i id, stworzono sztuczny język konceptualny, a przecież

psychoanaliza zmierza przede wszystkim do tego, aby pomóc nam w uporaniu się z

najmniej konceptualnymi przejawami naszej psychiki - z tym wszystkim, co w nas

najpierwotniejsze, najbardziej irracjonalne, a co daje się wyrazić (jeżeli jest to w

ogóle możliwe) wyłącznie w języku najprostszym, najmniej wyszukanym.

Rozróżnienie między ja a (o jest dla nas bezpośrednio zrozumiałe i jasne, i nie

wymaga żadnych zgoła psychoanalitycznych wyjaśnień, bo znamy je z naszego

sposobu mówienia o sobie. Gdy na przykład powiadamy: ,ja poszedłem tam", wiemy,

co uczyniliśmy i z jakich powodów. Kiedy natomiast mówimy: "popchnęło mnie to w

tym kierunku", dajemy wyraz poczuciu, że coś w nas - nie wiemy, co - zmusiło nas

do określonego działania. Jeśli osoba cierpiąca na depresje powiada: "znowu mnie to

naszło", daje jasny wyraz poczuciu, że ani jej intelekt, ani świadomość, ani wola nie

mają udziału w tym, co się z nią dzieje - że jest ona w mocy sił będących poza

zasięgiem jej wiedzy i kontroli.**

Bettelheim wyjaśnia także, dlaczego niewłaściwy jest wprowadzony przez tłumaczy

angielskich termin superego:

* Tamże, s. 69-70.

** Tamże, s. 72-73.

W trzecim pojęciu, również wprowadzonym przez Freuda w pracy Das Ich und das

Es - w pojęciu das uber-Ich, które czytelnicy przekładów angielskich znają jako

superego, połączone są dwa słowa należące do potocznej niemczyzny. W złożeniu

tym najważniejsza jest druga część, która uwydatnia, że pojęcie to odnosi się do

czegoś, co stanowi integralną część każdej osoby - do pewnego wewnętrznego

urządzenia kontrolnego (często sprawującego kontrolę nadmierną), które każda osoba

sama w sobie wytwarza pod wpływem potrzeb wewnętrznych i uwewnętrznionego

nacisku świata zewnętrznego. Funkcją przyimka uber ("ponad, nad") jest oddzielenie

Bettelheim Bruno - Cudowne i pozyteczne.pdf

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: