Epistemologia – teoria poznania, nauka o episteme
Platon, Teajtet:
- episteme (επιστημη) – wiedza rzetelna, prawdziwa, ugruntowana,
- doksa (δοξα) – wiedza pozorna, niepełna, mniemanie.
Epistemologia w węższym sensie – filozofia, metodologia, teoria nauk(i).
Epistemologia w szerokim sensie – filozofia (wszelkiego) poznania, niekoniecznie naukowego (bez przesądzania, czy ma ono charakter naukowy, czy nie).
K. Twardowski, Czynności i wytwory:
poznanie – czynność, która zakłada swój podmiot i swój przedmiot,
wiedza – rezultat, wytwór czynności poznania (poznawania), mająca charakter wytworu językowego.
Podstawowe kategorie epistemologiczne:
- poznanie,
- wiedza,
- podmiot poznania (podmiot poznający),
- przedmiot poznania.
Główne zagadnienia epistemologii:
1. Problem wiedzy
2. Problem uzasadniania
Problem Hume’a (kwestia indukcji).
3. Problem prawdy i fałszu
Pytanie o a) definicję, b) kryterium i c) naturę prawdy.
4. Problem źródeł wiedzy – spór aprioryzmu i empiryzmu.
5. Problem granic wiedzy
Stanowiska w sporze: sceptycyzm, idealizm, realizm.
6*. Filozofia umysłu
1. PROBLEM WIEDZY
Klasyczna definicja wiedzy (Platon, Teajtet) – wiedza to prawdziwe, uzasadnione przekonanie.
x wie, że A Û (x jest przekonany, że A Ù A jest prawdziwe Ù x ma uzasadnienie dla A)
gdzie x – podmiot wiedzy, A – przedmiot wiedzy.
1. przekonanie prawdziwe, ale nieuzasadnione nie jest wiedzą – np. zgadywanie, gdyż, o ile jest trafne, jest trafne przez przypadek, opiera się na zbyt słabych podstawach, nie bierze w ogóle pod uwagę świadectw.
2. przekonanie uzasadnione, ale fałszywe nie jest wiedzą – np. w śledztwie, gdzie są bardzo dobrze spreparowane dowody przeciwko komuś. Detektyw sądzi, że wie, i ma mocne podstawy, ale mimo to jest w błędzie, gdyż jego przekonanie nie koresponduje z faktami.
„x jest przekonany, że A” – sąd wyrażający przekonanie, gdzie x – podmiot przekonania, A – przedmiot przekonania.
„(...) jest przekonany, że (...)” – funktor zdaniotwórczy od argumentu nazwowego x i argumentu zdaniowego A.
Podmiotem przekonania jest zawsze osoba.
Spór o przedmiot przekonania:
1. przedmiotem przekonania jest sąd w sensie logicznym (tzn. znaczenie zdania w sensie gramatycznym, ang. proposition), wyrażany przez zdanie A:
a) koncepcja mentalistyczna – sąd w sensie logicznym będący przekonaniem polega na pewnym stanie umysłu,
b) koncepcja behawiorystyczna – sąd w sensie logicznym będący przekonaniem wyraża (ujawnia) się w obserwowalnym zachowaniu podmiotu przekonania.
2. przedmiotem przekonania jest to, do czego odnosi się sąd w sensie logicznym, wyrażany przez zdanie A. Sąd wyraża treść przekonania, którą jest pewien stan rzeczy.
Intensjonalność
Funktor „jest przekonany, że” (podobnie jak funktor „wie, że”) jest funktorem intensjonalnym (ze względu na argument zdaniowy; ze względu na argument nazwowy jest ekstensjonalny), tzn. funktorem tworzącym zdanie, w którym zastąpienie zdania A w kontekście przekonaniowym innym zdaniem A’, równoważnym zdaniu A (o tej samej wartości logicznej) nie gwarantuje zachowania wartości logicznej całego zdania. Funktory „jest przekonany, że” i „wie, że” są intensjonalne w mocnym sensie.
Przykład.
p: „Jan jest przekonany, że Warszawa jest stolicą Polski”
q: „Jan jest przekonany, że każda funkcja różniczkowalna jest ciągła”
Zdania „Ziemia jest okrągła” i „każda funkcja różniczkowalna jest ciągła” są równoważne (oba są prawdziwe), ale zdanie p jest prawdziwe, a zdanie q jest fałszywe, ponieważ Jan nie zna analizy matematycznej.
Intencjonalność przekonań – nakierowanie przekonań (podobnie jak innych zjawisk psychicznych) na pewien przedmiot, niekoniecznie realny – każde przekonanie jest przekonaniem o czymś.
(1) Koherencja (spójność)
Przykładem przekonań niespójnych są przekonania wewnętrznie sprzeczne.
(2) Racjonalność
Racjonalny:
a) antyempiryczny (aprioryczny)
b) antyirracjonalny
· Pogląd antyirracjonalny – pogląd dopuszczający tylko takie przekonania, które są:
- intersubiektywnie komunikowalne,
- intersubiektywnie sprawdzalne (każdy zainteresowany może na własną rękę sprawdzić ich uzasadnienie) i
- dostatecznie uzasadnione (K. Ajdukiewicz).
· Przekonanie jest racjonalne, gdy:
- nie wykracza poza to, co sugerują świadectwa dostępne w danym momencie danej osobie i
- nie przekreśla możliwości, które nie zostały wykluczone przez te świadectwa (A. Morton) – brak odniesienia do wartości logicznej przekonań.
· 4 konieczne i wystarczające warunki racjonalności myślenia, a także działania (K. Szaniawski):
- ścisła artykulacja,
- precyzja myśli,
- konsekwencja logiczna (niesprzeczność),
- uzasadnienie.
Własności (aspekty) przekonań (pożądane):
(A) Wewnętrzne – określają, w jakim stosunku przekonania pozostają do działań jednostki, różnych aspektów jej rozumowania i procesów percepcyjnych.
1. uzasadnienie,
2. koherencja (spójność),
3. racjonalność (rozumność),
4. brak zakwestionowania przez innych.
(B) Zewnętrzne – określają, w jakim stosunku przekonania pozostają do świata, który otacza jednostkę.
1. prawdziwość (zgodność z obiektywnymi warunkami),
2. wiarygodność,
3. podążanie za faktami (podążanie tropem faktów).
Przekonanie jakiejś osoby podąża tropem faktu, gdy:
a) gdyby dany fakt miał miejsce (wystąpił), to dana osoba byłaby przekonana, że wystąpił,
b) gdyby nie miał miejsca, to dana osoba nie miałaby przekonania, że wystąpił.
F. Dretske, R. Nozick – definiowanie wiedzy w kategoriach podążania tropem faktów: przekonanie jakiejś osoby jest uważane za wiedzę, gdy podąża ono tropem faktu, który przesądza o jego prawdziwości.
4. możliwość spożytkowania przez innych.
Czy wiedza jest kwestią wewnętrznych, czy raczej zewnętrznych własności przekonań? Co ma zasadnicze znaczenie?
Internalizm – kładzenie nacisku na wewnętrzne własności przekonań. Według internalizmu przekonania mogą uchodzić za wiedzę, gdy zdolność do rozumowania, przetwarzania informacji działa w sposób właściwy, normalny. Nasze przekonania mogą być fałszywe, władze poznawcze nieadekwatne, ale działają skutecznie, i to jest najważniejsze.
Eksternalizm – kładzenie nacisku na zewnętrzne własności przekonań. Według eksternalizmu przekonania są wiedzą, gdy zachodzi odpowiedni związek między przekonaniem a rzeczywistością, gdy funkcjonuje on w sposób wiarygodny. W przeciwnym razie prawdy pojawiałyby się wśród naszych przekonań trafem, a nie dlatego, że jesteśmy odpowiednio wyposażeni, by zrozumieć świat.
A. Meinong (1906): halucynacje przypadkowo zbieżne z dobrze znanym, rzeczywiście zachodzącym zdarzeniem spełniają warunki definicji klasycznej (są prawdziwe, gdyż są zgodne się z rzeczywistością, i są uzasadnione, gdyż dotyczą dobrze znanego zjawiska).
B. Russell (1948): odczytywanie właściwego czasu z zepsutego zegara, który przypadkowo wskazuje odpowiednią godzinę, dostarcza przekonań prawdziwych, ale nie może być wiedzą.
E. Gettier (1963): Czy prawdziwe, uzasadnione przekonanie jest wiedzą? – zakwestionowanie klasycznej (platońskiej) definicji wiedzy. Przekonanie prawdziwe i uzasadnione nie zawsze jest wiedzą – przykłady Gettierowskie:
1. można np. mieć rację, że dany lek jest skuteczny, ale nie wiedzieć o tym, opierając się na solidnych, ale mimo to częściowo sfałszowanych badaniach. Przekonanie jest prawdziwe, a rozumowanie nienaganne. Nie możemy uznać świadectw i rozumowań, skoro niektóre dane zostały zafałszowane, eksperymenty są wadliwe.
2. przeprowadzamy testy pewnego leku na gryzoniach, stwierdzamy, że działa na wszystkich dotychczasowych przypadkach i przypuszczamy, że działa na wszystkich gryzoniach. Aplikujemy lekarstwo wiewiórce, które działa, ale nie środek leczniczy, lecz to, w czym jest rozpuszczony.
3. niech x, y, z – osoby, a P, Q1, Q2, Q3 – własności.
- x jest przekonany, że P(y), na co ma dobre uzasadnienie,
- x konstruuje następujące sądy, nie znając ich wartości logicznej:
Q1(z); Q2(z); Q3(z),
- następnie x wypowiada sąd S: „P(y) Ú Q1(z)”, co do którego jest przekonany, że jest prawdziwy (ponieważ sądzi, że P(y) jest prawdziwe, nie troszcząc się o prawdziwość Q1(z)).
Załóżmy, że sąd „P(y)” jest wskutek wyjątkowego zbiegu okoliczności fałszywy, natomiast sąd „Q1(z)” jest prawdziwy. Wówczas sąd S jest prawdziwy i uzasadniony przez x-a, spełnia więc warunki klasycznej definicji wiedzy, a mimo to trudno się zgodzić, aby był on rzeczywiście wiedzą, ponieważ człon, o którym x myśli, że jest prawdziwy, jest fałszywy, a jego człon prawdziwy jest x-owi nieznany co do prawdziwości.
- poziom przekonań – x jest zasadnie przekonany, że P(y), i nic nie wie o tym, czy Q1(z),
- rzeczywistość – P(y) jest fałszywe, a Q1(z) prawdziwe. Odwrotność.
Słowa „wiedzieć” nie można interpretować po prostu jako „mieć prawdziwe i uzasadnione przekonanie”. Mówiąc, że ktoś coś wie, mówimy coś ponad to, że posiada jakieś prawdziwe i uzasadnione przekonanie.
K. Lehrer „Knowledge”
(1) R. Nozick: x wie, że A Û
1° x akceptuje A,
2° A jest prawdziwe,
3° x dochodząc do swego przekonania postępowałby według metody takiej, że jeśli A byłoby [prawdziwe/]fałszywe, a x postępowałby według tej metody, to x [zaakceptowałby/]nie zaakceptowałby A.
Zarzut – brak równoważności członów definicji.
(2) R. Chisholm: x wie, że A Û
3° A jest oczywiste dla x,
4° jeśli A jest zawodnie oczywiste dla x, to A jest implikowane przez koniunkcję sądów, z których każdy jest dla x oczywisty, ale nie jest zawodnie oczywisty dla x.
A jest zawodnie oczywiste dla x Û $S [S jest świadectwem (evidence) Ù S czyni A oczywistym dla x Ù "y (y czyni S oczywistym dla ...
Wilkesa