Terenoznastwoa.doc

Terenoznastwo

Wstęp  

Trudno jest uprawiać turystykę nie dysponując pewnym zasobem wiadomości i umiejętności z zakresu terenoznawstwa. Umiejętność biegłego posługiwania się mapą czy busolą i znajomość zasad topograficznego panowania nad terenem - warunkują w istotnej mierze organizacyjne prowadzenie czy wręcz bezpieczeństwo wycieczek. Stanowią klucz do wielostronnego poznania okolicy. Równocześnie - umiejętność dobrego orientowania się w terenie obok swej niejako "technicznej", służebnej roli stanowi często samoistne źródło satysfakcji, płynącej ze sprawnego, samodzielnego pokonywania nawet trudnych orientacyjnie wędrówkowych tras.
Znajomość terenoznawstwa bardzo przydaje się w codziennym życiu harcerskim, szczególnie podczas drużynowych wyjazdów na rajdy, obozy lub biwaki. Umiejętność skutecznego posługiwania się mapą i busolą wymaga jednak ciągłych ćwiczeń.
Postaram się przyblizyć nieco sekrety terenoznastwa...

Kompas i busola  

Busola lub kompas to urządzenia, które niezależnie od warunków pogodowych, dość dokładnie pomogą nam wyznaczyć kierunki świata (o ile będziemy uważać na metalowe przedmioty, linie kolejowe czy energetyczne).

Aby poprawnie posługiwac się kompasem i busola musimy potrafic je rozróżniać.

Kompas to urządzenia składające się z okrągłego,
metalowego pudełka , wewnątrz którego znajduje się zawieszona na ostrzu igłą magnetyczna często wyposażona w blokadę oraz tarczy, na której znajdują się oznaczenia kierunków i podziałkę stopniową.


Busola - często niesłusznie nazywana kompasem. Ma podobną do niego budowę, ale jest bardziej rozbudowana. Podobnie jak w kompasie możemy w niej wyróżnić: podstawę, na której znajduje się obrotowy pierścień z podziałką w stopniach (tzw. limbus), wewnątrz znajduje się igła magnetyczna. Busola często posiada blokadę igły magnetycznej - busola przedstawiona na ilustracji blokuje się po opuszczeniu przykrywki. Aby pomóc nam w dokładniejszym wyznaczeniu kierunku na podstawie busoli znajdują się przyrządy celownicze: muszka i szczerbinka, a także zwierciadło i linijka. Na limbusie znajduje się również wskaźnik (linia północ-południe), pomocny np. przy wyznaczaniu azymutu.


2. Praca w terenie
Przystępując do określania stron świata przy pomocy kompasu czy busoli powinniśmy zwrócić uwagę na kilka rzeczy:
A)sprawdzić czułość igły magnetycznej. W tym celu ustawiamy busolę na poziomym podłożu. Gdy igła przestanie się poruszać. Następnie zbliżamy do niej metalowy przedmiot. Po krótkiej chwili usuwamy przedmiot. Jeżeli po tej czynności igła magnetyczna powróci na swoje poprzednie położenie oznacza to, że czułość busoli jest dobra. Jeżeli po każdej takiej próbie igła będzie wskazywać inny kierunek, oznacza to, że busola jest rozmagnesowana i nie nadaje się do dalszego użytku.
B)uważać na obecność metalowych przedmiotów. Zakłócenia w pracy busoli mogą wywołać nawet metalowe guziki (z odległości ok. 10-15 cm), ale przede wszystkim powinniśmy zwracać uwagę na mosty, wiadukty, szyny kolejowe i inne duże konstrukcje stalowe (potrafią one zakłócić pracę busoli czy kompasu w odległości od 20 do 50 m).
pomiary może również utrudnić obecność ciężkiego sprzętu (koparki, samochody, dźwigi, itp.)
C)należy również unikać pracy z busolą podczas burzy, w czasie wyładowań atmosferycznych oraz w pobliżu linie energetycznych.


Podziałka
Kilka słów o oznaczeniach na limbusie. Busola czy kompas ma pomóc nam w wyznaczeniu stron świata w terenie, dlatego znajdują się tam oznaczenia głównych kierunków. Busole produkowane w Polsce posiadają oznaczenia: Płn. - północ, Płd. - południe, W - wschód, Z - zachód jednak częściej spotkamy się z oznaczeniami zaczerpniętymi z języka angielskiego: N - północ, S - południ, E - wschód, W - zachód. Te oznaczenia nie pozwolą nam jednak na dokładne wyznaczenie stron świata. W tym celu na pierścieniu została umieszczona podziałka. Podziałka wyrażona jest w stopniach (360) lub w tysięcznych (6000) (Tysięczna - jest to, pod jakim widzimy rozpiętość 1 metra z odległości 1 kilometra). Dość popularna busola Adrianowa posiada dwie podziałki: wewnętrzną w stopniach i zewnętrzną w tysięcznych.
Warto też pamiętać o sposobie zapisywania i odczytywania wartości podanych w tysięcznych.
1 tysięczna : 0-01 : zero, zero, jeden
2 tysięczne : 0-02 : zero, zero, dwa
15 tysięcznych : 0-15 : zero, piętnaście
245 tysięcznych : 2-45 : dwa, czterdzieści pięć
5214 tysięcznych : 52-74 : pięćdziesiąt dwa, czternaście

Wyznaczanie kierunku różnymi metodami  

Określenie stron świata według słońca: polega na ustawieniu się w słoneczny dzień (najlepiej w południe) tyłem do słońca a kierunki można określić w następujący sposób:

Przedłużenie naszego cienia - PÓŁNOC
Lewa ręka wskazuje ZACHÓD
Prawa ręka wskazuje WSCHÓD
Tył sylwetki wyznacza - POŁUDNIE

Wyznaczenie kierunku północy według słońca i zegarka wykonuje się z dość dużą dokładnością. W tym celu małą wskazówkę zegarka skierowujemy ku słońcu. Kierunek możemy skontrolować ustawiając w środku tarczy zapałkę, która rzuca cień. Cień winien był przedłużeniem małej wskazówki, a kąt miedzy wskazówką i cyfrą 12 dzielimy na połowę. Linia podziału wskaże kierunek południowy (położenie słońca o godz.12) zaś jej przedłużenie w przeciwną stronę, przez środek tarczy - kierunek północny. Pamiętać trzeba, że :
- przed południem należy brać pod uwagę kąt między małą wskazówką a godziną 12, zaś
- po południu kąt między linią na godzinę 12 a małą wskazówką. Wynika z tego, że linia wyznaczająca kierunek "północ-południe" przebiega :
- z lewej strony prostej na godz.12, przed południem
- z prawej strony prostej na godz.12 po południu.


Określenie kierunku północy według gwiazdy polarnej.

Kierunek północy w nocy można określić według Gwiazdy Polarnej, znajdującej się w gwiazdozbiorze Małej Niedziwiedzicy(Mały Wóz). Znalezienie tej gwiazdy rozpoczynamy od znalezienia siedmiu szeroko rozstawionych jasnych gwiazd - gwiazdozbioru Wielkiej Niedzwiedzicy (Wielki Wóz)a następnie przeprowadzeniu przez dwie skrajne gwiazdy prostej, na której odkładamy pięciokrotną odległość między tymi gwiazdami. Na końcu tego odcinka znajduje się gwiazda polarna.


Określenie kierunku północy za pomocą pewnych cech przedmiotów terenowych.

Duże kamienie i skały
porośnięte są od strony
północnej mchem
Mrowiska są bardziej
spadziste, przeważnie od
strony północnej.
Kora samotnie rosnących drzew od strony północnej jest często grubsza. Gdy cały pień jest obrośnięty mchem, na północnej stronie jest go więcej.

Korony samotnie stojących drzew są przeważnie bardziej rozwinięte od strony południowej ( Należy jednak pamiętać, że na rozwój drzewa wpływ mają również inne czynniki atmosferyczne np. silne wiatry wiejące zwykle z tego samego kierunku). Słoje ściętych pni są szersze od strony południowej, a bardziej skupione od strony północnej.

Mapa  

Nie odstąpioną rzeczą w ekwipunku harcerza, jest mapa. To ona dostarcza nam ogromnej ilości informacji na temat ukształtowania terenu, dróg komunikacyjnych, szlaków turystycznych, położenia miast etc.

Każdy druh, aby być bardziej zaradnym powinien umieć otrzymywać, czy nawet sporządzać mapę. Taki umiejętności sprawiają, że harcerz czuje się pewnie w nieznanym terenie, którego obraz widzi na pomiętym skrawku papieru - na mapie.


Wybór mapy

W wielu sklepach można się zaopatrzyć w różne mapy. Jeśli zdecydujemy się na zakup, musi ona spełnić pewne kryteria, aby była nam pomocna.
Ogromną rolę spełnia skala, czyli stosunek odległości w terenie do odległości na mapie. Należy wiedzieć, jaką skalę wybrać. Np. jeśli wybierzemy zbyt dużą - na mapie będzie za mało szczegółów i nie przyda nam się w pieszej wędrówce.
Szybsze do odczytu są mapy kolorowe, gdzie poszczególne wysokości są cieniowane. Lepsze są także te, które posiadają obszerną legendę. Różne symbole topograficzne nie zawsze są takie same na różnych mapach - legenda może rozwiązać wiele problemów.
Musimy jednak pamiętać, że mapa to nie jest dokładne odzwierciedlenie rzeczywistości w terenie. Idąc gdzieś nie przechodzimy drogi w linii prostej, czy na idealnie poziomej drodze. Zatem rzeczywista odległość wędrówki jest zazwyczaj dłuższa niż ta na mapie.
Poziomice  

Jednym z najważniejszych elementów mapy są poziomice. Najprostszej mówiąc są to linie łączące punkty o tej samej wysokości n.p.m. Rozmieszczenie poziomic, odległości między nimi, zakrzywienia dostarczają informacji o ukształtowaniu terenu. Na mapie przeważnie poziomice drukowane są liniami brązowymi, są jakby szkieletem odwzorowania, na który nakładają się poszczególne elementy mapy. Każda z poziomic jest w którymś miejscu przerwana, a w wolnym miejscu jest napisana jej wysokość. Pozwala to na określenie wielkości wzniesień, etc.
Jeśli posiadamy mapę z poziomicami, to wystarczy nieco pogłówkować i jesteśmy w stanie odczytać wysokość każdego punktu. Uwagi na marginesie mapy
Nie należy także lekceważyć różnych "znaczków" na skraju mapy. Często są tam informacje o odległości do najbliższego miasta. Skale linowe są to linijki wydrukowane na mapach, na których można mierzyć odległości jako odległości rzeczywiste w terenie

Znaki topograficzne  

Znaki topograficzne są znakami umownymi i służą do przedstawiania na mapie wszystkich przedmiotów znajdujących się na powierzchni ziemi, zarówno naturalnych (lasy, wody) jak i sztucznych (drogi, osiedla). Są więc ich graficznym obrazem.


Znaki punktowe to znaki, służące do przedstawienia na mapie charakterystycznych przedmiotów terenowych, których rzuty poziome są punktami. Przedmiotów tych nie przedstawia się na mapie w skali, dlatego nie można określić ich wymiarów (np. wysokość komina lub szerokości kościoła).


Znaki liniowe

Do znaków liniowych zalicza się obiekty, których rzuty poziome dają linię, np. drogi, koleje.
Znaki konturowe
(powierzchniowe) są to umowne znaki przedmiotów terenowych, które w rzucie poziomym można przedstawić w postaci konturu zamkniętego, np. lasy, bagna, ogrody.
Znaki objaśniające
to znaki dodatkowe, służące do objaśnienia charakteru i właściwości różnych przedmiotów. Mogą to być skróty, liczby, napisy, jedne z ważniejszych elementów mapy
 

Azymut  

Azymut to kąt poziomy, zawarty między kierunkiem północnym a kierunkiem na dany przedmiot, mierzony zgodnie z ruchem wskazówek zegara.

Aby możliwe było dotarcie do zamierzonego celu bez przeszkód, trzeba pamiętać o pewnych zależnościach i zasadach określania azymutu. położenie punktów oraz określanie kierunków w terenie i na mapie określa się za pomoc kątów poziomych, czyli azymutów.
Rozróżnia się trzy rodzaje azymutów: geograficzny, topograficzny i magnetyczny. Na mapie można mierzyć azymuty geograficzny i topograficzny natomiast w terenie wyznacza się azymut magnetyczny. Dokonując pomiaru azymutu na mapie, należy przede wszystkim wyznaczyć na mapie jego ramiona. Jednym ramieniem będzie kierunek północy topograficznej (linia pionowa siatki kilometrowej) lub geograficznej (południk miejscowy), a drugim będzie prosta na dany cel (kierunek marszu). Kreską zerową kątomierza należy ustawić na linii północ południe i odczytać wartość kątów azymutu na kątomierzu busoli. W celu określenia azymutu magnetycznego w kierunku na dany przedmiot należy zwolnić igłę magnetyczną stanąć twarzą w kierunku wyznaczonego przedmiotu i nastawić przyrządy celownicze na ten przedmiot. Stojąc nieruchomo, trzeba p okręcać ruchomym pierścieniem busoli do momentu, gdy zero na limbusie pokryje się z igłą magnetyczną (północnym jej końcem namagnesowanym). Wówczas odczytuje się wartość azymutu magnetycznego na wysokości muszki. Określony w ten sposób azymut nazywa się azymutem prostym. Często np. w celu określenia drogi powrotnej, trzeba się posługiwać azymutem odwrotnym. Azymut odwrotny różni się od azymutu prostego obróceniem o 180 stopni. W celu obliczenia azymutu odwrotnego należy dodać (jeżeli azymut podstawowy jest mniejszy od 180 stopni) lub odjąć (jeżeli jest większy od 180 stopni) warto[ć 180 stopni. Aby określić w terenie kierunek według podanego azymutu magnetycznego, należy nastawić na podziałce określoną wartość i obracać się wraz z busolą umieszczoną na dłoni aż do momentu, w którym północny koniec igły wskaże 0 stopni na podziałce limbusa. Przy takim ułożeniu igły linia celownicza przeziernik muszka wskaże szukany kierunek.

Wyznaczanie odległości  

Bardzo często, nie tylko przy sporządzaniu szkicu, przydaje się umiejętność oceny odległości, jaka dzieli nas od jakiegoś przedmiotu w terenie (zabudowania, drzewa itp.). Najszybciej można ocenić odległość na oko.

Trzeba pamiętając, ze oceniamy za blisko:

- przy czystym powietrzu i intensywnym słońcu,

- gdy wybrany punkt leży na wodzie lub jasnym tle,

- w terenie pofałdowanym, zakrytym.

Dokładną odległość między dwoma punktami w terenie możemy wyliczyć w inny sposób. Taki pomiar przydaje się np. przy przeprawie przez rzekę lub budowie mostu linowego. W obliczeniach wykorzystano zasadę przystawania trójkątów.


1. Znajdujemy się w punkcie A. Na drugim brzegu wybieramy punkt E (dobrze widoczny obiekt, np. drzewo).


2. Wyznaczamy kierunek prostopadły do AE z punktu A i odmierzamy np. 60 par kroków. Zaznaczamy w tym miejscu punkt B.


3. Idziemy dalej i odmierzamy drugi raz (z punktu B) taką, samą liczbę kroków i na końcu oznaczamy punkt C.


4. Z tego punktu idziemy pod kątem prostym do linii AC - tak daleko, aż zobaczymy punkty B i E na jednej prostej. W tym miejscu zaznaczamy punkt D.


5. Odcinek CD jest równy odcinkowi AE, którego długość chcieliśmy poznać.

Pomiar tylko wtedy będzie dokładny, kiedy precyzyjnie zachowamy kąty proste. Czy wiesz, ze twój kciuk może być zupełnie niezłym i w miarę precyzyjnym przyrządem pomiarowym? Jeżeli chcesz obliczyć odległość do miejsca, gdzie chcesz iść, wyciągasz w tym kierunku rękę z zaciśniętą pięścią, podniesiony jest tylko kciuk, i zamykasz jedno oko. Prawe - jeśli pieszy (lub pojazd) porusza się od prawej ku lewej stronie, a lewe - gdy pieszy porusza się od lewej ku prawej. Kiedy pieszego nakryje twój nieruchomy palec, zamknij lewe oko, a otwórz prawe. Człowiek w tym momencie jakby odskoczył w tył. Licz teraz ile kroków uczyni on do momentu, w którym znowu ,,schowa się" za twój kciuk. Odległość od ciebie do idącego drogą pieszego będzie równa liczbie kroków pomnożonej przez 10. W ten sam sposób można określić odległość do nieruchomych przedmiotów. Trzeba tylko dokładnie obliczyć ile obiektów o znanej wielkości zmieści się w przedziale określonym palcem przy obserwacji lewym i prawym okiem.


Często w terenie może się przydać znajomość własnych wymiarów:

- wysokość od czubka głowy do pięt,

- odległość od czubka palców wyciągniętej w górę ręki do stop,

- odległość od oczu do ziemi,

- odległość miedzy czubkami palców rak wyciągniętych w bok,

- długość przedramienia od łokcia do czubka palców,

- długość stopy,

- szerokość kciuka,

- długość od czubka kciuka do czubka małego palca
(w rozpostartej; dłoni),

- długość własnego kroku (pary kroków).