17.POWSTANIE I ROZWÓJ OPERY W BAROKU (OŚRODKI, PRZEDSTAWICIELE )

Muzyka dramat. rozwijała się równolegle z dramatem mówionym i często pozostawała pod jego wpływem. Etapy rozwoju muzyki dramat. na ogół odpowiadają periodyzacji historii kultury.

Rozróżniamy zatem następujące etapy:

q       dramat renesansowy (1600–40),

q       o. barokowa (1640–1740),

q       OPERA POWSTAŁA W BAROKU 1597 Dafne J.Peri

q       o. klasyczna (1740–1820),

q       o. romantyczna (1820–70),

q       o. realistyczna (1870–1910),

q       o. symboliczna (ok. 1900),

q       o. ekspresjonistyczna (po 1910).

Formy na gruncie  których mogło dojść do powstania opery :

§            dramaty liturg

§            misteria

§            jeux partis

§            śpiewogry

§            intermedia

Geneza opery.

Średniowiecze i renesans

§            Jednak zainteresowania dramatem sięgają głęboko w średniowiecze; od XII w.

rozpowszechnione były dramaty liturg.,

§            w XIV w. wystawiano misteria – przedstawienia dramat. z okazji Bożego Narodzenia i Wielkanocy. Przetrwały one przez cały okres renesansu aż do baroku włącznie. Pewne ich szczątki spotyka się jeszcze dziś w praktyce lud. Zasługują one na uwagę dlatego, że, podobnie jak dramaty liturg., były śpiewane w całości.

§            W średniowieczu uprawiano również twórczość dramat. o charakterze świeckim. Najbardziej popularnym gatunkiem były tzw. → jeux partis trubadurów, wśród których dużą popularność zdobył utwór Adama de la Halle Robin et Marion. Jeux partis należy uważać za pierwotną postać śpiewogry, gdyż między dialogi mówione wprowadzano partie śpiewane, z reguły w postaci piosenek.

§            W dramatach liturg. występował natomiast jeden z podstawowych elementów późniejszej opery, tzn. recytatywne traktowanie tekstu.

§            Obok wspomnianych utworów dramat. wykonywano od XV w. tzw. intermedia, czyli wstawki muz. między aktami dramatu mówionego

o       Miały one formę pieśni z towarzyszeniem instr.

o       Wzmożony rozwój intermediów przypadł na XVI w. Dla przykładu wymienić można Musica della commedia recitata (1539) F. Cortecci, Il sacrificio d'Abramo A. Beccariego z muzyką A. della Viola (1554), Oedipus Rex w opracowaniu A. Gabrielego (1585).

o       Wielu kompozytorów uprawiało ten gatunek, np. C. Malvezzi, A. Archilei, J. Peri, E. Cavalieri, G. Caccini.

o       Niektórzy z nich zasłynęli wkrótce jako twórcy pierwszych o.

o       Do intermediów wstawiano często utwory a cappella na głos z tow. instrumentów zdolnych do gry akordowej, jak lutnia, klawikord, klawesyn, viola. Przyspieszyło to wykształcenie podstawowego dla rozwoju o. czynnika, mianowicie → basso continuo.

Barok

q       Powstanie opery zawdzięczamy działalności grupy kompozytorów, filozofów, poetów i muzyków włoskich, zwanej Cameratą florencką. Postuowali oni skonstruowanie przedstawienia z udziałem muzyki, ale było to niemożliwe, dopóki w muzyce panowała polifonia. Wielogłosowość polifoniczna nie pozwalała na czytelne i wyraziste prezentowanie tekstu i poprowadzenie dramaturgii przedstawienia. Marzenia i postulaty cameraty florenckiej mogły zostać zrealizowane wówczas, kiedy pojawiła się nowa technika kompozytorska - seconda practica, a wraz z nią monodia akompaniowana. Autorem pierwszej kompozycji, w której poezja dominuje nad muzyką, w której deklamacyjny śpiew wsparty jest harmonicznym akompaniamentem był Vincento Galilei. Tym samym dał przykład, jak można zastosować tę technikę w teatrze.

§         Szczególną rolę w realizacji tych dążeń odegrali poeci i muzycy grupujący się na dworze G. Bardiego (1534–1612) we Florencji, gdzie utworzono akademię, tzw. → Cameratę florencką,

o       z dążeniami do odrodzenia dramatu starogr

o       grupa poetów, uczonych i muzyków z końca XVI w. we Florencji,

o       celem było kultywowanie staroż. kultury.

o       postulowała jedność muzyki i słowa (z prymatem słowa nad melodią), realizowaną przez stosowanie melodii recytatywnej, podkreślającej niuanse wyrazowe tekstu, której rytm wzorował się na metrum słowa;

o       postulująca nowy styl muz., tzw. monodię akompaniowaną.

o       W skład C. f., której patronował hr. G. Bardi, wchodzili poeci O. Rinuccini i G. Chiabrera, uczeni J. Corsi i G. Mei,

o       kompozytorzy:

§         J. Peri,

§         G. Caccini (obaj także śpiewacy),

§         V. Galilei,

§         P. Strozzi,

§         C. Malvezzi oraz

§         kompozytor rzym. E. de Cavalieri, działający od 1588 we Florencji.

o       Dopiero 1597 (często podawana jest data 1594) Peri stworzył operę Dafne, którą uważa się za pierwsze tego rodzaju dzieło muz.-dramat. Niestety te kompozycje zaginęły. Zachowała się dopiero druga opera Periego, Eurydyka, do tekstu O. Rinucciniego, wystawiona 1600. Jednocześnie do tego samego tekstu napisał muzykę Caccini. W tymże roku wystawiono w Rzymie dzieło Cavalieriego Rappresentazione di anima e di corpo.

o       Pierwsze opery nie miały żadnej nazwy odnoszącej się do tego nowego gatunku. Dopiero C. Monteverdi nazwał swego Orfeusza „favola di musica”. Nazwa „opera” pojawiła się 1639 na oznaczenie dzieła F. Cavallego Le nozze di Teti.

§         Orfeusza -Kompozytor rozszerzył w nim znacznie zespół instr., wprowadzając niemal wszystkie ówczesne instrumenty: klawesyny, obydwa rodzaje viol, skrzypce, lutnie basowe, małe organy, cornetti, flety, trąbki clarino i puzony. W związku z tym wzrosła rola samodzielnych ustępów instr., które wykazują zróżnicowanie pod względem formy (ritornele, sinfonie, toccata, moresca). Równie bogato reprezentowane są różne rodzaje wok. partii solowych i zespołowych. Recytatyw odgrywa jeszcze dużą rolę, ale obok niego występują 3 rodzaje części aryjnych: 1) forma wariacyjna oparta na powtarzającym się basie, 2) forma 3-częśc. ABA (da capo), 3) wielka aria z instrumentami koncertującymi. Wskutek współdziałania niektórych partii aryjnych z ritornelami powstała forma o charakterze rondowym RARA-RARA (R = ritornel, A = aria). Na analogicznej zasadzie kształtują się niekiedy sceny chór.-solowe. Budowa partii zespołowych opiera się nadal na zasadzie formy madrygałowej. U Monteverdiego utwierdził się zarys architektoniczny utworu dramat., który składa się z części wstępnej – prologu (występującego zresztą już u Cavalieriego i Periego), kolejnych aktów oraz zakończenia, mającego pogodny, często taneczny charakter.

Ośrodki rozwoju opery barokowej :

o       Florencja –recytatywna

o       J.Peri

o       C.Monteverdi

o       Uwertura włoska (szybka-wolna –szybka ->w kolejnej epoce symfonia z tego wyrosła)

o       Rzym –chóralna

o       S.Landi

o       M.Rossi

o       Wenecja-solowa

o       C.Monteverdi

o       F.Cavalli

o       Neaopol – solowa, dużo ozdobników

o       D.Scarlatti

o       Francja

o       Jean-Baptiste Lully.

o       Uwertura francuska (wolna-szybka)

Rzym
Ośrodek ten rozwijał się dzięki działalności rodziny Barberinich. Specjalnością opery rzymskiej, która pod względem nawiązań muzycznych przejęła wzory florenckie, było nadanie przedstawieniom wspaniałej scenografii. W Rzymie narodziła się tradycja przepychu wystawy teatralnej, bogactwa kostiumów i dekoracji, pojawiła się maszyneria teatralna. Autorem tego barokowego stylu barokowego był Gian Lorenzo Bernini.

Głównym przedstawicielem dramatu rzymskiego był Steffano Landi, natomiast jego największym dziełem była opera Śmierć Orfeusza z 1619 roku.

Wenecja
W Wenecji w 1637 roku powstał pierwszy publiczny teatr operowy - San Cassiano. Otwarcie teatru publicznego w istotny sposób wpłynęło na formę i znaczenie opery. Gusta publiczności, jej umiłowanie pięknego śpiewu zdecydowały, że rozwój opery nie podążał w kierunku pogłębienia dramaturgii przedstawienia, ale koncentrował się na prezentacji bardzo trudnych do wykonania arii i duetów. Publiczność przybywająca tłumnie do teatrów nie interesowała się wciąż powracającymi wątkami mitów, przychodziła słuchać śpiewu swoich idoli. Rozplanowanie przebiegu przedstawienia było podporządkowane partiom primadonn i kastratów. Gra aktorska zeszła na drugi plan. Ze względów ekonomicznych zaczęto usuwać partie chóralne z przedstawień, gdyż zmniejszało to koszty wystawienia opery.

Mimo tych negatywnych zmian, dokonały się jednak ważne reformy w języku muzyki operowej i należą do nich:

·         wyraźne rozgraniczenie między recytatywami a ariami

·         rozbudowa scen ansamblowych

·         kunsztowna rozbudowa arii, która coraz częściej miała wirtuozowski charakter

·         zwiększenie roli orkiestry

·         wzbogacenie wystawy teatralnej

W Wenecji po raz pierwszy zostaje użyta nazwa opera przez Francesco Cavalliego w operze Wesele Teti i Pelea w 1639 roku .

Najważniejsi kompozytorzy weneccy tego czasu to:

·         Claudio Monteverdi

·         Francesco Cavalli

·         Marc Antonio Cesti

·         Giovanni Legrenzi

·         Antonio Vivaldi

·         Tomaso Albinoni

Neapol
Tradycje Neapolu w muzyce operowej sięgają XVII w. Największy wpływ na rozwój opery miała szkoła neapolitańska, składająca się z kilku pokoleń kompozytorów. Założycielem tej szkoły był Francesco Provenzale. W twórczości jej kompozytorów, w pierwszej połowie XVIII w. dokonał się podział na operę buffa i operę seria.

W II poł. XVII w. głównym przedstawicielem szkoły był kompozytor Alessandro Scarlatti. Stał się on twórcą nowego stylu operowego, który zreformował ten gatunek. Konsekwentnie przeciwstawił się wpływom szkoły weneckiej. Odwołał się do idei syntezy sztuk i swoją reformą podporządkował muzykę dramaturgii teatralnej.

Nowe rozwiązania muzyczne zastosowane przez Alessandro Scarlattiego to:

·         ograniczenie wirtuozowstwa partii solowych

·         wprowadzenie układu recytatyw-aria, RA, RA itd., recytatyw stał się wprowadzeniem do arii

·         rozwinięcie i zróżnicowanie formy arii, od prostych arii zwrotkowych, po rozbudowane arie da cappo

·         wprowadzenie arii z instrumentami koncertującymi (skrzypce, lutnia, trąbka)

·         przywrócenie partii chóralnych, chór stał się bohaterem zbiorowym

·         stworzenie nowego typu uwertury, tzw. uwertury włoskiej

·         poszerzenie składu orkiestry

Francja
Popularność opery weneckiej stała się inspiracją dla prób przeniesienia opery do innych krajów Europy. Do Paryża opera włoska dotarła u schyłku lat '20 XVII w., ale nie podbiłą lokalnej publiczności. Francuzi nie tylko mieli znakomity teatr dramatyczny, co nie pozwoliło im zaakceptować słabej pod względem dramatycznym opery włoskiej, ale także rozmiłowani byli w dworskim balecie - ballet de cour, bardzo efektownym widowisku, które łączyło świetny taniec, ze znakomitą choreografią, muzyką i śpiewem.

Największy wpływ na rozwój opery we Francji miał Jean-Baptiste Lully. Stworzył on narodową operę francuską, którą nazwał tragédie lyrique. W swojej operze Jean-Baptiste Lully połączył elementy włoskiej opery z tradycjami francuskimi. Powstało wielkie, rozbudowane, 5-aktowe przedstawienie o monumentalnym charakterze. Rozpoczynała je uwertura wkrótce nazwana uwerturą francuską. Opera ta zbudowana była z partii śpiewanych, chóralnych, scen baletowych kończących każdy akt, fragmentów instrumentalnych oraz partii mówionych. Całość przedstawienia miała intensywny przebieg dramatyczny.

Tradycje Jean-Baptiste Lully dotyczące tragedii lirycznej znalazły kontynuację w twórczości Jean-Philippe Rameau.

*Hiszpania  (mniej ważne)
Opera włoska nie przyjęła się w tym kraju, choć na dworze królewskim sporadycznie pojawiały się przedstawienia. Powstała hiszpańska odmiana opery zwana ...