Semestr I
2.10.2006
Historia archeologii + metodologia = ewolucja myśli archeologicznej. 180 lat historii archeologii.
Teoria archeologii = metodologia. To nie jest jedna teoria.
Cele i miejsce archeologii w nauce.
Jaka dyscyplina to jest i czy w ogóle? Kwestia sporna. W Ameryce archeologia plasuje się gdzieś pomiędzy etnologią/etnografią a antropologią; jej miejsce jest na wydziałach biologii itp., byle dalej od historii. W Europie zdecydowanie nauka humanistyczna, wydziały historii itp. Więcej fantazji, mniej nauki.
Historia:
- Ruch antykwaryczny z XVII w; dziś badacze i centra naukowe – nie wykopaliskom
- Cele archeologii dla archeologów i dla całego społeczeństwa (to żywcem z notatek, nie pytajcie o kontekst – J.Sz.).
W odbiorze społecznym archeologia to przyjemność znajdowania tajemniczych przedmiotów, romantyzm.
Inni – rabowanie cudzej przeszłości; badania i wyniki budzące emocje.
Szukanie korzeni państw, plemion, kultur. Miejsce dla archeologa.
Archeolog – zawodowy złodziej. Ukrywamy prawdę przed społeczeństwem.
Czy archeologia jest nauką? Nie operujemy prawdami sprawdzalnymi doświadczalnie, zatem trudno stwierdzić, czy jesteśmy nauką (pluralis regalis :P).
METODOLOGIA TO NIE TO SAMO CO METODYKA, gamonie!!! Metodologia to zasady interpretacji i takie tam.
Metodologia historii i jej zadania:
- rozważania nad samą dyscypliną (metanauka); czynności poznawcze – sposoby rozumowania i badania hipotez.
- rozważania nad rezultatami tych badań.
- rozważania nad przedmiotem badań – przeszłością (archeologia jest historią przed historią). Terminologia teoretyczna wewnątrz archeologii jest bardzo chaotyczna i niespójna.
- mylenie bytów abstrakcyjnych z bytami realnymi.
- semantyka – rola związków między światem przedmiotów a nazwami, którymi opisujemy rzeczywistość.
- denotacja – reprezentowanie, oznaczanie; prawdziwość odnoszenia nazw (predykatów) do przedmiotów i stanów rzeczy; bywają zbiory nieokreślone. Rozważania nad nazwami mają ogromne znaczenie (to w takim razie czemu taki burdel w nomenklaturze? – J.Sz.).
- istotne jest, by tworzyć zdania, które nie są wewnętrznie sprzeczne. J
- odróżnienie języka przedmiotowego (nasze stwierdzenia, ocena źródła) od metajęzyka (odniesień do cudzego sądu).
- ostrożność i rozwaga przy semantyce, żeby nie smażyć dyrdymałów.
- zdanie jest prawdziwe, gdy jest zgodne z rzeczywistością.
- w archeologii w 90% przypadków niemożliwe jest stwierdzenie, co jest zgodne z rzeczywistością.
- wybór dziedziny – próba określenia, po co prowadzimy badania.
- stawianie pytań badawczych – sformułowanie problemu.
9.10.2006
Przebieg badań:
· Przystępując do badań należy jasno sformułować ich cel; cele ulegają ewolucji (tak terenowe, jak i gabinetowe).
· Hierarchia ważności zadań (priorytety); należy ustalić listę pytań, jakie stawiamy materiałowi archeologicznemu (proponuję „Co to jest, do cholery?” oraz „Co to robi na moim biurku?” – J.Sz.); wystrzegać się rutyny – zawsze możliwe są anomalie, które możemy przeoczyć, z góry „wiedząc, czego się spodziewać”.
· Kwestia ustalenia podstawy źródłowej naszych badań; każdy artefakt jest źródłem i posiada dwa aspekty: formalny oraz interpretacyjny.
· Krytyka źródła – w archeologii rzadko stosowana z oczywistych względów, bo co odkopiemy, to interpretujemy.
· Zamiast tego - przeprowadzenie analizy kontekstu archeologicznego – dany zabytek może nie pasować chronologicznie lub terytorialnie.
· Opis - często nie wiemy, jak sformułować nasze rezultaty badań; opis musi być czytelny również dla szerszego grona odbiorców (czyli piszemy jak dla debili – J.Sz.); nasze odwołania i skojarzenia tylko zaciemniają obraz (to zależy, jakie kto ma skojarzenia – J.Sz.).
· Wyjaśnianie – na zbiorze artefaktów; punkt wyjścia – funkcja; dla każdego okresu swoiste określenia; nazwa – to już niekiedy określenie funkcji.
· Synteza wyników badawczych – różne aspekty (historyczne, społeczne, ekonomiczne, etc.). Wystrzegać się celów ukrytych/nieuświadomionych – uwarunkowanych kulturowo lub jednostkowo (chęci udowodnienia czegoś, bycia pod wpływem idei, preferencji i uprzedzeń, etc.).
Proces poznawczy:
· Zdolność obserwacji – produkt własnych talentów, cecha niemierzalna.
· Możliwość weryfikacji źródeł – jeśli opublikowana „materiałówka”, można poglądy autora zweryfikować; publikacja obiektów bez dokumentacji – makabra.
· Prawdopodobieństwo – procesy interpretacyjne; są takie, które są mniej lub bardziej prawdopodobne.
· Wartościowanie – kwalifikacja, systematyzacja (pole do popisu dla autorów).
· Uzasadnianie i sprawdzanie naszych koncepcji – hipoteza jest po to, żeby ją sprawdzić (nie jest oczywiste w archeologii – interpretacje są niekiedy pozbawione wszelakich podstaw). Częsty błąd – „wydaje mi się, że…” a potem nie podaje się uzasadnień.
Heurystyka – znajdowanie problemów badawczych, stawianie hipotez, szukanie nowych praw świata materialnego; zbieranie materiałów źródłowych; źródłoznawstwo; obejmuje metodykę i dokumentację.
Hermeneutyka – interpretacja i objaśnianie źródeł, ocena wiarygodności, krytyka, celem jest ustalenie wiarygodności (istotności) źródła dla naszej tezy.
Źródła i wiedza źródłowa:
· każdy artefakt jest źródłem.
· Implikacje badawcze – dwa modele:
- model fizyczny (paleontologiczny) – artefakt traktowany jak skamieniałość; źródło wiedzy obiektywnej; określenie cech rodzajowych w czasie i przestrzeni; miejsce w procesie ewolucyjnym;
- model znaczeniowy (tekstualny) – źródło jako rodzaj tekstu, który zawiera informacje o wytwórcy i użytkowniku artefaktu; źródło do poznania przez przekaz danych na temat społeczności; zadaniem archeologa jest sprawdzenie tych informacji.
G. Chile, M. Wheeler, I. Hodder – wiedza pozaźródłowa (to znaczy co, wynaleźli ją? Nie, gamoniu, stosowali – J.Sz.). Dwie kategorie powyższej:
- pozaźródłowa naukowa – wyniki analiz ceramologicznych, C14, geomorfologia, itp., metodyka;
- pozaźródłowa potoczna – zbiór reakcji, poglądów, uprzedzeń zdobytych przez całe życie; zestaw reakcji powodujących akceptację lub jej brak dla pewnych koncepcji dotyczących świata; nie jest obiektywna.
Zdrowy rozsądek obejmuje wszystko, co w naszym rozumieniu jest oczywiste i potwierdzone.
Historii troszkie:
Geneza kolekcjonerstwa starych obiektów – ciągłość historyczna pewnych instytucji i chęć związania się z tymi tradycjami. Egipt i Bliski Wschód:
- syn Ramzesa II, kapłan w świątyni w Memfis; intelektualista, „opiekun grobów i wiedzy”, znalazł stelę poświęconą jednemu z synów Cheopsa i chciał odnaleźć jego świątynię; poszukiwał ruin, żeby je przywrócić do życia.
- Nabonid – VIII w. BC, jak wyżej; tabliczka dotycząca odkrycia i restytucji kultu Szamasza w Larsie; wykopanie rowów, by natrafić na fundamenty świątyni …….. (nieczytelne, jakiegoś tam Bururubobonasza czy innego… geja – J.Sz.). Nie znalazł, ale za to wpadł na cegły Hammurabiego i zrekonstruował i zakonserwował wszystko.
Łączność z przeszłością; nawiązanie do wielkich przodków i imion. Tradycja uświęca przeszłość. Pismo daje świadomość przeszłości.
23.10.2006
Rzymianie w czasach Imperium – zainteresowanie Orientem i Egiptem; całą wiedzę czerpali ze źródeł hellenistycznych (dot. Wschodu). Zainteresowanie przeszłością tylko we wschodniej części cesarstwa.
Józef Flawiusz – tradycja żydowska w skrócie.
Pliniusz Starszy – „Historia Naturalis” (opis źródłowy dzieł sztuki, twórcy itp.);
Diodor Sycylijski – „W bibliotece historycznej” (wizje przeszłości, przenikliwość, głębokość przemyśleń; wizja dziejów ludzkości – prekursor darwinizmu; historia wielości języków, początki cywilizacji od urbanizacji; wizja nieliteracka, etnograficzno-filozoficzna).
W przeciwieństwie do Greków, Rzymianie nie dokonali systematyzacji rozwoju. Po II w. AD cała tradycja antyczna sypie się jak choinka w maju – coraz mniej ludzi utożsamia się z cywilizacją antyku i korzeniami; erozja systemu szkolnictwa (spada poziom wykształcenia w całym świecie rzymskim na skutek odcięcia od tradycji antycznej); celowe niszczenie zabytków – symboli tradycji i władzy, niszczenie gmachów publicznych (głównie dekoracji). Dopiero Teodoryk zakazuje niszczenia, wydaje edykty o ochronie i naprawie, co de facto powoduje budowę od nowa w większości przypadków.
376 AD. – zakaz wykorzystywania starych budowli jako składu budowlanego. Spowodowało to konieczność podejmowania trudnych i kosztownych wypraw po budulec, a w konsekwencji ograniczenie budowy nowych gmachów i spadek autorytetu cesarza. Rabowanie grobów zakazane, chyba, że się zapłaci podatek (jeśli grób jest „bezpański” to można) – urząd „kontrolerów rabunku”. Zakaz rabowania kolumn ze świątyń i okradania sarkofagów.
Chrześcijaństwo wprowadza pojęcie „monumentów przeszłości”. Zamknięcie świątyń pogańskich (nie mylić ze zniszczeniem). Poszukiwanie relikwii (św. Helena), budowanie kościołów w świętych miejscach(kościół na Golgocie (domniemanej – J.Sz.)). Potem zaczęto jednak rabować kolumny i rozbierać starożytne budowle celem skonstruowania kościołów w miejscach świętych (tworzy się nowa „geografia religijna” – związana z chrześcijaństwem). Jedyne budowle, których się nie niszczy, to termy.
Św. Augustyn świetnie wykształcony w oparciu o tradycje antycznego Wschodu – chęć „podłączenia” nowej tradycji chrześcijańskiej pod wcześniejszą, „antyczną”, mimo, iż ta ostatnia była pogańska. Próba włączania elementów kultury pogańskiej do nowego porządku. Narody europejskie tworzyły własne genealogie, próbując wywieść własne korzenie od różnych ludów starożytności (np. Frankowie od Trojan).
Często pierwszymi archeologami bywali opaci klasztorów, zbudowanych na uboczu (a często w pobliżu ruin- opuszczonego, zniszczonego i rozebranego miasta albo świątyni). Fakt, że takie wykopaliska miały charakter czysto rabunkowy (Panuje moda na sarkofagi? Kopiemy sarkofagi, chłopaki! – J.Sz.).
6.11.2006
XVI-XVII – rozkwit kolekcjonerstwa zabytków rzymskich i greckich. Na dworach władców powstają „Gabinety Osobliwości” w których gromadzi się wszelki badziew archeologiczny i pseudoarcheologiczny (inskrypcje, wszelakie bździ ochy krzemienne, ceramikę, rzeźby itp.). Szanujący się władca musiał mieć taki śmietnik. Podział na sekcje śródziemnomorskie i pradziejowe następuje nawet koło roku 1600.
William Camden – (1588-1655) opis megalitów, tumulusów i kurhanów na terenie Wielkiej Brytnaii. Nie pokusił się jednak o interpretację.
Ole Worm – podróżnik z Danii, prekursor archeologii krajobrazu; zbierał informacje i legendy dotyczące miejscowości i ich nazw; stworzył własne muzeum. 6 ksiąg „Danicorum Monumentorum”.
W XVII czas na refleksję, zaczęto katalogować i systematyzować zabytki inne niż monumentalna architektura.
Jacques Spon – (1647-1685) kolekcjoner zabytków antyku i wczesnego średniowiecza, stworzył zbiór ułamków inskrypcji i monet. Pierwsze próby datowania inskrypcji, podstawy paleografii – krój liter i formuły, „ojciec epigrafiki”; stworzył podstawy teoretyczne.
Ezechiel Spanheim – (1629-1710) też inskrypcje, ale głównie monety; stworzył pojęcie numizmatyki, kolekcje nie-złotych monet (nawet drobnicy i małych serii); zestawienie portretów cesarzy z rewersami, hasła programowe, segregował nawet fragmenty; kolekcja 12000 monet od antyku do Karola Wielkiego. Stosował analizę porównawczą zabytków.
Francesco Bianchini – kolekcjonował dzieła sztuki pod kątem ikonografii; stworzył listę atrybutów postaci mitologicznych (na podstawie źródeł pisanych) celem identyfikacji rzeźb i przedstawień; ikonografia porównawcza, katalogi (które ewoluowały i były poprawiane długo po jego śmierci).
Athanasius Kircher – (czasem pisane „Kirchner”; 1602-1680) jezuita; zainteresowanie Egiptem, chciał odczytać hieroglify, postawił tezę, że istnieje bezpośrednie pokrewieństwo języka koptyjskiego z egipskim; sprowadzał hurtem inskrypcje greckie, koptyjskie i egipskie do Rzymu i innych akademickich miast Europy.
Zajmowano się wyłącznie przeszłością do antyku, wcześniej wszak nie istniał świat. Mykeny na ten przykład powstały od razu w swojej rozwiniętej formie. Wszystko co nie antyczne – barbarzyńskie. Wszystko co starsze, to Stary Testament, poza tym nic. Pierwszy, który wychylił się poza te ramy to Lapeyrer (? – nie mogłem go znaleźć w necie, niepewna pisownia – J.Sz.) – broszurka o „preadamitach”; kwestia aborygenów z Ameryk a Stary Testament.
Juda Halevi – rabin, poparł Lapeyrera, stwierdzenie, że Ziemia jest dużo starsza niż 5000 lat.
W drugiej połowie XVII na uniwersytecie w Uppsali powstaje Katedra Starożytności. 1662 – Olaf Verdius – archeolog skandynawski, jako pierwszy zajmuje się naukowym sprawdzeniem i interpretacją sag. Katedra zmienia się w Kolegium w 1666, zatrudnia już 20 osób, w tym rysowników, geodetów i drukarzy; powstają porządne publikacje archeologiczne.
20.11.2006
W XVIII w. powrót do syntezy i łączenia zabytków materialnych i historycznych.
Bernar de Montfaucon – (1655-1741) francuski Benedyktyn, opracował m.in. korpus inskrypcji z zabytków antycznych, prekursor paleografii greckiej; pierwsze próby ustalenia własnej terminologii naukowej; w jednym z dzieł zawarł dokładny opis wazy znanej jako „Barberini Vase” albo „Portland Vase”; opisy z ilustracjami; teza, że cywilizacja jest jedna, tylko ma warianty regionalne; nie sposób zrozumieć antycznych dzieł literackich bez znalezisk materialnych; drobnica archeologiczna go nie interesowała.
Po nim pałeczkę przejęli wojskowi, którzy sprawdzili się w roli dokumentalistów – bardzo rzetelne opisy.
Hrabia de Caylus – (pełne nazwisko: Anne-Claude-Philippe de Tubières-Grimoard de Pestels de Lévis, comte de Caylus, marquis d'Esternay, baron de Bransac – to facet był, żeby nie było – J.Sz.; 1692-1765) pierwsze analizy archeologiczne zabytków; był attache Francji w Konstantynopolu; podróżował po Azji Mniejszej; technologia i materiały – zbierał gemmy i konsultował ich wykonanie ze współczesnymi jubilerami i wytwórcami; próby określania znaczeń i przeznaczenia przedmiotów; uważany za jednego z ojców archeologii klasycznej (obok Winckelmanna); publikował każdy zabytek, jakiego dotknął, wliczając w to ceramikę, lampki i takie tam śmieci.
R. Alcubierre – (w Wikipedii brak) jeden z wielu syfiarzy archeologicznych, taki trochę rabuś, trochę poszukiwacz przygód; stworzył „przemysł wydobywczy” zabytków na dużą skalę; wykopaliska prowadzone za pomocą prochu strzelniczego; w ogóle jakiś debil – przetapiał brązy na świeczniki itp.; jedyne, co dobrze zrobił, to że przy czyszczeniu i rekonstrukcji rzeźb zatrudniał rzeźbiarzy (i nie używał prochu) oraz pisał królowi raporty (bo ten go zatrudniał).
Od drugiej połowy XVIII w. „towarzystwa dyletanckie” przy dworach królewskich finansują wyjazdy i wykopaliska. Powstają katalogi zabytków; wzrost zainteresowania freskami. W 1749 roku po raz pierwszy postawiono pytanie: „na ile wykopaliska pomagają, a na ile szkodzą zabytkom?”. W sumie do dziś aktualne – i do dziś bez odpowiedzi – J.Sz.
Karl Weber – kopał m.in. w Villa del Papyri; konserwował papirusy (nieco wcześniej wynaleziono pierwszą maszynę do rozwijania tychże); pierwszy zwraca uwagę na aspekty życia codziennego, analizuje graffiti z domów prywatnych itp.
J. J. Winckelmann – (1717-1768) przy tworzeniu syntezy sztuki starożytnej przyjął historyczny punkt widzenia; dzieje Greków i Rzymian równoznaczne z dziejami sztuki; dzieje gospodarczo-polityczne znajdują swoje odbicie w sztuce; włączył Egipt do sztuki klasycznej, „śródziemnomorskiej”; 1764 - Geschichte der Kunst des Alterthums (wersja polska 1815 „O sztuce u dawnych czyli Winckelmann polski” autorstwa Stanisława Kostki Potockiego) książka ta stała się bodźcem dla rozwoju klasycyzmu. Winckelmann odpowiada za ustalenie się błędnych paradygmatów, pokutujących przez lata w archeologii. Na plus – postrzeganie sztuki i piękna ustalił dla Europy. Odróżnił sztukę Rzymu od greckiej (co wcześniej uchodziło za niemożliwe – w sensie uważano je obie za identyczne i niemożliwe do rozpoznania). Zaproponował podział sztuki antycznej na style rozwojowe:
1. antyczny - nikt nic o tym nie wiedział, ani on ani nikt;
2. wysublimowany - złoty wiek sztukli greckiej - Fidiasz, Poliklet (V-IV w. p.n.e.);
3. piękny - od Praksytelesa do Lizypa, pierwsze dwa wieli hellenizmu;
4. dekadencki - upadek, późny hellenizm i cala sztuka rzymska, też nic o tym nie wiedział
Nicolas Mahudel – (1704-1747) jako pierwszy w 1734 roku dokonał podziału na 3 epoki surowcowe (kamień, brąz, żelazo).
27.11.2006
Między rokiem 1775 a 1830 kształtuje się pojęcie archeologii jako nauki; następuje eksplozja podróży do egzotycznych zakątków świata, a co za tym idzie – najróżniejsze odkrycia archeologiczne (m.in. kultur Indusu); odróżnia się cywilizacje historyczne i prehistoryczne.
J. Frere – jako pierwszy stosuje obserwacje stratygraficzne w 1797 roku w Skandynawii; teza o jedności psychicznej (intelektualnej) cywilizacji – ludzie mają od zawsze takie same możliwości umysłowe i poznawcze, różni ich tylko poziom cywilizacyjny.
Od czasów Napoleona (ekspedycja egipska 1798) badacze zaczynają nazywać siebie archeologami; „antykwarysta” staje się terminem pejoratywnym; zderzenie tradycji oświeceniowych z romantycznymi. Rozwój egiptomanii (odpowiednik etruskomanii z czasów Winckelmanna); archeologia ekscytuje tłumy (co powoduje rozpiżdżanie grobów i innych ruin przez kmiotów; makabra – J.Sz.). Vivant Denon przywozi do Europy przerysy hieroglifów.
Stanisław Kostka Potocki – (1755-1821) propagator archeologii w Polsce, mecenas sztuki, podróżnik. Jako pionier opisał sztukę asyryjską i babilońską, próbował nawet interpretować; szkice przywiózł; tłumaczył Winckelmanna; w 1805 roku otworzył dla publiki swoje zbiory sztuki w Wilanowie (jedno z pierwszych muzeów w Polsce). Lelewel szedł w jego ślady częściowo. Joachim w sensie. Głównie w numizmatyce; prekursor badania procesów historycznych jako całości.
W XIX wieku archeologia jest domeną młodych ludzi; powstają nauki pomocnicze – paleontologia, geologia itp. Thomsen segreguje zabytki kopenhaskie wg. trzech epok; w okolicach połowy wieku w każdym państwie europejskim istnieją już muzea starożytne. Państwa zaczynają rywalizować, a zwłaszcza konkretne placówki (British Museum, Luwr, Niemcy, Włochy, nawet USA, choć tam bardziej kolekcje prywatne). Archeologia propagandowa – udowadnianie prakorzeni.
1.12.2006
W latach 30. XIX wieku podział na archeologię klasyczną i pradziejową; klasyczna zajmuje się wysoko rozwiniętymi cywilizacjami (w tym Indie, Egipt i Bliski Wschód), a pradziejowa całą resztą, czyli dzikusami. Brak miejsca na archeologię Ameryk. Brak specjalizacji regionalnych – archeolog to archeolog. Dopiero Schliemann i Champollion to zmienili.
Heinrich Schliemann – (1822-1890) pierwszy archeolog klasyczny, kopał w Mykenach, Tirynsie i Troi (prawidłowo zlokalizował ją wewnątrz wzgórza Hissarlik).
Jean-François Champollion – (1790-1832) odcyfrował hieroglify w 1824 roku na podstawie Kamienia z Rosetty.
Rozwinięcie Thomsenowskiej teorii 3 epok – seriacja epok:
a) wczesna epoka kamienna – tylko kamień,
b) późna epoka kamienna – kamień i metal (ozdoby i broń),
c) epoka brązu – popielnice,
d) wczesna epoka żelaza – broń żelazna,
e) późna epoka żelaza – wszystko tak samo tylko inny zestaw elementów dekoracyjnych.
Chodziło o to, że w każdej epoce występował jeden przewodni rodzaj zabytków. Odkryto współistnienie zespołów brązowych i żelaznych (skandynawskie torfowiska). Kolejnym epokowym odkryciem było stwierdzenie faktu, że klasyczną Grecję znamy wyłącznie przez pryzmat Rzymu. Pojawia się idea zestawiania zabytków w serie i zespoły. W 1832 r. niejaki Ch. Lyell publikuje wykopaliska ze stratygrafią.
18.12.2006
Kwesta używania w bryle linii krzywej. Podział na tcztery style Winckelmanna istniał do 1930 roku jako kanon nauczania. Dyskusja o stylu Fidiasza oparta na słodkiej niewiedzy (czy to on zrobił? czy to było piękne czy nie? czy takie jak sądził Winckelmann, czy prostsze i czy to styl Fidiasza czy raczej Praksytelesa?). Wmówiono ludziom, że coś jest bardzo ładne tylko dlatego, że tak nakazywała potrzeba jednego narodu. Powtarzano pewne opinie, lata 60 XIX w. apogeum tej szkoły filologicznej, powstały zbiory wypisów.
Badacze niemieccy:
Heinriche Brunn,
Karl Friedrichs,
F. Overbech - nauka niemiecka zdominowała szkołę filologiczną.
Overbach dokonał identyfikacji bardzo słynnej rzeźby Lizypa - Apoksjonenas (młody człowiek, który drapie/czyści sobie stopę) z Italii, ta rzeźba została wymieniona w bardzo wielu antycznych źródłach. Z dwóch opisów wyprowadzono identyfikację, jedna kopia została odnaleziona przez Overbecha (fakt, że znaleziono tylko jedną kopię wskazuje na to, że rzeźba ta nie była bardzo popularna)
Czy rzeźby oryginalne były z brązu czy z kamienia? - podpórki np. drzewko, o które opiera się Hermes, nie byłyby potrzebne gdyby oryginał odlany byłby z brązu.
Sposób traktowania fryzury i draperii (w kamienu dzięki świdrowi bardzo ostre, w brązie wygładzone o wiele bardziej), Woźnica z Delf - z rozbudowaną draperią, która uchodzi za dzieło sztuki brąz., a kopie w kamieniu posiadają o wiele bardziej rozbudowane draperie.
Friedrichs - Doryforos Polikleta, odejście od zwartej bryły, rzeźba rozczłonkowana, ale zachowująca statyczność, wielokrotnie był przerabiany np. pomnik Augusta Cesarza z Brama Porto.
Brunn - zidentyfikował grupę rzeźb umierających Galów z brązowymi rzeźbami wykonanymi na polecenie króla Pegramonu dla Aten, miało ich być, według literatury, cztery lub sześć, są znane cztery, wyszły z jednej pracowni.
Adolf Furtwängler, człowiek-maszyna, doprowadził do perfekcji ustawianie w serie...
archios