M. Jasińska: Narrator w powieści

-          nowe kręgi problemowe w badaniach:

o       ukształtowanie epickiej prozy,

o       czas,

o       narrator (chronologicznie najmłodszy).

Narrator ma wpływ na ostateczną wymowę ideową utworu i na jakości estetyczne (liczy się kim jest narrator, jego związek ze światem przedstawianym, z rzeczywistą osobą autora, liczy się koncepcja narracji, stosunek do przedmiotu opowiadania, ukazywanie się / zanikanie w dziele).

2 etapy w badaniach nad narratorem w powieści:

-          normatywno-opisowy – 1) nurt badań koncentruje się na strategii punktów widzenia (czasem opowiadanie w 1. os. nie jest zaliczane do epiki) lub 2) gloryfikuje odpersonalizowaną formę narracji (sprzeciw wobec niechętnych narratorowi poglądów naturalizmu);

-          syntetyzująco-krytyczny:

-          dążność do pogłębienia, oceny osiągnięć teoretycznych, wysiłek przezwyciężenia normatywizmu na rzecz bezstronnego uhistorycznionego spojrzenia na rzeczywistość,

-          dążność do przełamania (anglosaskie to jest) tendencji ku banicji narratora, próba poszerzenia odpersonalizowanej problematyki „punktów widzenia” u autora i narratora.

Markiewicz wyróżnia 4 zasadnicze typy narratora:

-          autorski,

-          jako fikcyjny podmiot autorski,

-          jako postać fikcyjna,

-          należący pozornie do świata przedstawionego.

Założenia metodyczne:

-          ustalenie związku między narratorem a istotą epickości: narrator jest pośrednikiem w przedstawieniu (opowiadawczości), jest strukturalną koniecznością dla epiki;

-          przejawy podmiotu mówiącego w tekście pozwalają zbudować profil osoby opowiadającej;

-          narrator pojawia się w płaszczyźnie strukturalnie drugoplanowej gdy pośredniczy między zdarzeniem a słuchaczem. Gdy narrator wysuwa się na plan I – zachwianie charakteru epickiego.

Sposób występowania narratora w utworze – Petsch – głośny i cichy.

Najbardziej widać narratora, gdy:

-          jest w tekście osobą opowiadającą;

-          może sam siebie ukazać (pamiętnik, listy);

-          może go zaprezentować autor;

-          czasem narrator jako relator wydarzeń, czasem nie ukrywający swych narratorskich czynności;

-          mniej wyraziste – pośrednie sposoby ujawniania się narratora:

o       napomknięcia o literackim charakterze opowieści,

o       odniesienia się do czytelnika / słuchacza,

o       sposób mówienia, gdy narrator nie stara się być sprawozdawcą, ale się osobiście angażuje,

o       metafora, epitet.

Cicha obecność narratora obejmuje m.in. kompozycyjne aspekty opowiadania, swobodę w chronologii (elipsy, inwersje), zmiany dystansu narratora, tempa narracji, medium obserwacji, operowanie zakresem wiedzy i niewiedzy:

-          eliminacja głośnych środków i ostrożne operowanie cichymi daje efekt pozornej nieobecności narratora.

Struktura / koncepcja narratora

Kim jest narrator? Stereotypowy podział: narrator abstrakcyjny (w 3. os.) i narrator konkretny (w 1. os.). Narrator konkretny jest bardziej zindywidualizowany i określony. Narrator abstrakcyjny – od braku danych personalnych po wyraźną obecność cech jednostki (nie tylko płeć, narodowość, wyznanie).

Zestawienie narratora z realnym autorem:

-          albo są tożsami – to konieczne, gdy nie było narratora abstrakcyjnego jako kategorii literackiej, albo jako celowy zabieg;

-          oddzieleni – narrator może być niższy / wyższy / inny (literatura dla dzieci i młodzieży i literatura dla ludu), albo by wzmóc atrakcyjność opowiadania.

Stosunek narrator – utwór:

-          może być narrator równorzędny, wyższy lub niższy w porównaniu z postaciami ze świata przedstawionego;

-          narrator równy z bohaterami odnosi się do nich ze zrozumieniem;

-          narrator zdystansowany – sarkazm, ironia, satyra, pobłażliwość, idealizacja itp.

Narrator – czytelnik

Czytelnicy dzielą się na 2 typy:

-          intensywne, obrazowe, sceniczne wyobrażenia zdarzeń – czytelnik interesuje się rozwojem akcji;

-          refleksyjny, syntetyzujący – interesuje się przemianami świata, widzi narratora.

Założenia narracyjne opowiadającego:

a) związek narratora z przedstawionym światem:

-          narrator konkretny (1.os.) – narrator jest bohaterem, uczestnikiem, świadkiem,

-          narrator abstrakcyjny – nie zdaje sobie sprawy ze związku ze światem przedstawionym, albo ujawnia kreatorski stosunek, albo podkreśla funkcję pośrednika.

Cel opowiadania:

Wiąże się z celem adresat narracji:

-          skrócenie czasu podróży, zaciekawienie odbiorcy, pouczenie go / przekonanie o czymś, podzielenie się wiadomościami, przypomnienie czegoś, upamiętnienie, rozważenie, wyjawienie prawdy, obrona własna / czyjaś, szantaż;

-          narracja abstrakcyjna albo np. autobiografia, pamiętnik, kronika, dziennik, listy, opowiadanie ustne, monolog wewnętrzny.

Stosunek narratora do przedstawianego świata:

1)     tendencja sprawozdawczo-informacyjna,

2)     interpretacyjno-oceniająca,

3)     dygresyjna.

Ad 1) Stara się plastycznie (sugestywnie / intrygująco przedstawić podmiot, największy stopień fascynacji przedmiotem opowiadania – przyznanie przedmiotowi obiektywnej wartości;

Ad 2) Świat przedstawiony jest ważny nie przez fakt istnienia, ale dlatego, że stanowi obraz porządku / nieporządku w posiadanym przez narratora totalnym obrazie rzeczywistości.

Ustosunkowanie się wyrażone może być pośrednio (przez ton opowiadania – liryzacja, humor, patos; pozaleksykalne środki stylistyczne – rytmizacja, szyk słów; kompozycyjny układ narracji) lub bezpośrednio (przez sądy interpretujące, oceniające, komentarze, apostrofy, parafrazy, jednoznaczne epitety, porównania i metafory.

Tendencja interpretacyjno-oceniająca nie degraduje ważności świata w utworze epickim.

Ad 3) Dygresyjna – dla narratora ciągle staje się ważniejszy jego świat przekonań, uczuć, wspomnień, niż zdarzenia i ludzie, o których miał opowiadać:

-          dygresja może wkraczać „ w dziedzinę rzeczywistości serio”, albo być rezonansem wobec głównej warstwy epickiej,

-          dygresyjność czasem pozwala na cieniowanie fabuły.

Narracja jedno- i dwupłaszczyznowa (jednopłaszczyznowa – tylko epicki świat, bez sytuacji narracyjnej; dwupłaszczyznowa – przez I plan – świat – prześwieca II plan – sytuacja narracyjna.

Na sytuację narracyjną wskazują:

1)     ukazywanie się narratora w funkcji opowiadającego / piszącego, używanie przez niego terminologii związanej z dziełem – użycie zaimka w 1. os., a w 3. os. słowami „autor”, „narrator”, posługuje się terminologią literacką (gatunki, karty, treść, wstęp, epizod, bohater, akcja),

2)     uwagi narratora odnoszące się do czynności opowiadania – przez np. wzmiankę powtarzającą, uprzedzającą, uzupełniającą, sygnalizującą wybór, elipsę, zmianę przedmiotu narracji itp.,

3)     pamięć narratora o czytelniku – czytelnik wg Kaysera to dopełnienie narratora; stosunek narratora do czytelnika różnicuje powieść nowożytną od dawniejszej;

-          zwroty i apele do czytelnika, wzmianki narracyjne, współpraca czytelnika („trudno sobie wyobrazić”);

-          więź między narratorem a czytelnikiem – np. 1. os. l.mn., „nasz”;

-          przekonanie o równości umysłowej i moralnej, o wspólnocie przekonań i doświadczeń.

2