Rozdział 11: Psychologiczne mechanizmy chorób i dysfunkcji somatycznych.
Ø Choroba psychosomatyczna/ zaburzenia psychosomatyczne – w ICD10 występuje jako zaburzenie nerwicowe związane ze stresem i pod postacią somatyczną.- w DSM IV zaburzenia pod postacią somatyczną.
Ø Czynniki psychiczne, emocje i napięcia oraz doświadczenia traumatyczne, zwłaszcza w okresie wczesnego dzieciństwa, mogą mieć znaczenie czynników etiologicznych w takich schorzeniach jak migrena, jadłowstręt, otyłość lub astma, mogą wraz z innymi predykatorami w zespołach polietiologicznych stanowić istotny i konieczny czynniki ryzyka lub powodować zaostrzenie już istniejącej choroby.
1. Psychodynamiczne koncepcje wyjaśniające choroby i dysfunkcje somatyczne.
v Freud: jego zdaniem, objawy somatyczne są wynikiem konwersji, czyli transformacji wypartych treści popędowych libido objętych konfliktem w objawy somatyczne; wyobrażenie niemożliwe do przyjęcia staje się nieszkodliwe dzięki temu, ze pobudzenia z nim związane zostają przekształcone w coś cielesnego.
v By nastąpiło rozwiązywanie problemów za pomocą konwersji, musi istnieć gotowość do konwersji.
v Choroba jako ucieczka od trudności.
v W nerwicy symptomy somatyczne nie mają symbolicznego znaczenia. Wynikają one ze stale utrzymującego się napięcia i związanego z nim pogotowia lękowego (teorie regulacji emocji).
v Dunbar: profile osobowości dla poszczególnych chorób psychosomatycznych (os. Astmatyka, zawałowca). Zarzucono dalsze badania na ten temat bowiem trudno jest ustalić osobowość przedchorobową, poza tym osobowość to tylko jeden z czynników wpływających na ryzyko choroby somatycznej.
v Aleksander: badacz mechanizmów psychologicznych swoistych dla chorób somatycznych. Dla każdej choroby kształtuje się we wczesnym dzieciństwie swoisty centralny konflikt intrapsychiczny wynikający ze sprzecznych tendencji do dawania i brania, zatrzymywania i usuwania, zależności i autonomii. Tym sprzecznościom dynamicznym towarzyszą emocje i wzory reagowania wegetatywnego. Konflikty emocjonalne z różnych faz rozwoju psychoseksualnego wiążą się z wzorami pobudzenia emocjonalnego i wzorami reakcji fizjologicznej (Np. wzór psychodynamiki choroby nadciśnieniowej- tendencja do wrogiej rywalizacji i obawy przed odwetem, to sprzyja wzrostowi zachowań zależnych, co z kolei osłabia poczucie własnej wartości i wzrost wrogiej rywalizacji, co prowadzi do narastania lęku i hamowaia agresywnych impulsów, w efekcie mamy fizjologiczna reakcję, czyli wzrasta nam ciśnienie).
v Aleksander: wzory etiopatogenetycznych chorób psychosomatycznych:
§ Zespół właściwości osobowościowych wynikających z konfliktów wczesnodziecięcych.
§ Sytuację, która reaktywuje dawny konflikt.
§ Konstytucjonalną słabość narządu.
v Aleksander: oddzielił zaburzenia konwersyjne od nerwic wegetatywnych, w których dochodzi do reakcji fizjologicznych na skutek długotrwałego napięcia. Choroba somatyczna natomiast rozwija się pod wpływem współdziałania czynników w specyficznym wzorze reakcji psychodynamicznej.
v Współczesna psychoanaliza: teoria desomatyzacji i resomatyzacji Schura. Desomatyzacja zachodzi w toku rozwoju niemowlęcia. Dziecko uczy się odzielania sfery psychicznej i somatycznej oraz uniezależniać się od zautomatyzowanych procesów homeostazy. Dzięki temu dziecko nie reaguje somatyzacją na pobudzenie. U osób ze słabym procesem ego, w wyniku problemów (konflikty, traumy) pojawia się somatyzacja i rozwoju zaburzeń psychosomatycznych w więc do resomatyzacji.
v Krystal: nawiązuje do teorii Schura. Stworzył teorię traumy. Doświadczenie przez dziecko we wczesnym okresie życia traumy relacyjnej w kontakcie z opiekunami, hamuje rozwój afektu, polegający na somatyzacji lub braku desomatyzacji. Jeste to źródło aleksytymii (o tym następny podrozdział).
v Koncepcje desomatyzacji-resomatyzacji oraz teoria traumy relacyjnej stanowią pomost między klasyczną psychoanalizą ze współczesnymi jej odmianami.
v Teorie przywiązania: powtarzające się relacje z opiekunem powodują powstanie wewnętrznych modeli operacyjnych, które warunkują sposób postrzegania świata, siebie i regulowanie emocji przez dziecko. Wzory przywiązania:
§ Ufny, lękowo –unikający, lękowo – ambiwalentny, zdezorganizowany.
v Schore: przywiązanie polega na regulacji emocji w diadzie matka-dziecko, która polega na redukcji nadmiernego afektu, zmniejszanie siły emocji negatywnych i wzmocnieniu tych pozytywnych .umożliwia to rozwój złożonych z refleksyjna funkcją self.
1.1 Psychoanalityczne źródła aleksytymii i jej charakterystyka oraz znaczenie dla dysfunkcji psychosomatycznych.
v Aleksytymia – brak słów i emocji.
v Sifnous – twórca pojęcia, wiązał je z zaburzeniami psychosomatycznymi.
v Polega na:
· Niezdolności do werbalizacji emocji, niezdolności do odróżnienia pobudzenia fizjologicznego od emocji, ubóstwie wyobrażeń i fantazji, operacyjnym stylu myślenia, dominacja negatywnych emocji, trudność w przeżywaniu emocji pozytywnych.
v Tłumienie emocji i niemożliwość symbolizacji emocji.
v Osoby po zawale i chorobą niedokrwienną serca, osoby dorosłe chore na astmę oraz matki dzieci chorych na astmę – charakteryzują się gotowością do reagowania aleksytymicznego.
v Aleksytymia ma rodowód konfliktowy lub traumatyczny, może powodować zablokowanie mechanizmów komunikacji między półkulami mózgu, co powoduje niemożność symbolicznego i werbalnego opracowania doświadczeń emocjonalnych.
2. Rodzinne koncepcje chorób i dysfunkcji somatycznych w podejściu systemowym.
v Koncepcja Minuchina: w ramach swojej strukturalnej teorii terapii odzinnej opisał i badał funkcjonowanie rodzin, w których jeden z członków cierpiał na zaburzenia somatyczne. Ważne, że napięcia i dysfunkcjonalności systemu rodzinnego wywołują objawy somatyczne tylko u tych osób , które zalicza isę do uwrażliwionych somatycznie lub wykazującyh słabość narządową. Szczególną uwagę zwrócił na rodziny, których dzieci i młodzież cierpiała na zaburzenia odżywiania. Wg niego rodziny te cechują się uwikłaniem, nadopiekuńczością, małą tolerancją konfliktu i unikaniem jego ujawniania i rozwiązywania, włączaniem dziecka w konflikt rodziców i sztywnością.
v Uwikłanie: granice podsystemów rodzinnych są zatarte. Granice pokoleniowe również poprzez zjawisko opisane poniżej we włączaniu dziecka w konflikt małżeński. Członkowie rodziny silnie ingerują wzajemnie w tryb życia, co powoduje utrudnienie usamodzielniania się.
v Nadopiekuńczość: najbardziej charakterystyczna cecha rodzin psychosomatycznych. Uniemożliwia autonomię i samodzielne funkcjonowanie poza rodziną.
v Tłumienie konfliktów: brak przyzwolenia na różnice zdań. Zaprzecza się istnieniu konfliktu.
v Włączanie dziecka w konflikt małżeński: Np. jeden rodzic tworzy koalicje z dzieckiem przeciw drugiemu rodzicowi. Może dojść do triangulacji gdy naraz obie strony stosują tę taktykę. Konflikt małżeński zmienia się w konflikt rodzicielski.
v Sztywność: brak umiejętność wprowadzenia zmian. Np. Rodzice nie pozwalają dzieciom „wyjść” z domu gdy nadchodzi na to czas.
v Pojawienie się dysfunkcji somatycznych u dziecka najczęściej służy utrzymywaniu homeostazy rodzinnej. Na dziecko to delegowane są funkcje zastępczego zaspokajania potrzeb innych członków rodziny. W rodzinach tego typu utrzymuje się stałe napięcie.
v Badania Minuchina i innych badaczy wykazały najbardziej nasilone cechy dysfunkcjonalności systemu rodzinnego gdzie występowała anoreksja.
v Blok rozszerzający: spójność (sztywność) występowała w rodzinach anorektycznych, a dezorganizacja przypominającą chaotyczność systemu rodzinnego w rodzinach bulimicznych.
v W bulimii 5 faz:I i II faza: dziecko z objawami choroby będzie wciągane do gry rodziców. Córka staje się stronniczką matki bądź ulubienicą ojca.III faza: okres dorastania, córka stwierdza, że matka darzy kogoś większym uczuciem (któreś z rodzeństwa) i wówczas zwraca się do ojca, prowokując go. Jednak bliskość z ojcem staje się kłopotliwa i utrudnia rozwój indywidualny.IV: napięcie wzrasta, córka buntuje się przeciw matce i ogranicza jedzenie, liczy na poparcie ojca, który jednak zwyczajowo unika konfrontacji.V faza: rodzinna gra toczy się wokół problemu córki, przez co ona ma poczucie kontroli nada sytuacją rodzinną.
v Obecnie powątpiewa się czy istnieje specyficzny system rodziny psychosomatycznej. Uzasadnione jednak jest uznanie właściwości powodujące dysfunkcjonalność rodzin, w których pojawiają się osoby cierpiące na zaburzenia somatyczne.
3. Choroby i dysfunkcje somatyczne jako konsekwencja działania przewlekłego stresu (ujęcie psychofizjologiczne).
3.1 Klasyczne badania nad psychofizjologicznymi aspektami stresu w naukach medycznych.
v Cannon – podstawowe pojęcia w jego podejściu to homeostaza i reakcja walcz lub uciekaj.
v Homeostaza: skoordynowane procesy fizjologiczne, podtrzymujące większość stabilnych stanów organizmu.
v Mechanizm chroniący organizm przed zachwianiem homeostazy: stymulacja układu współczulnego w sytuacji zagrożenia, która powoduje uwolnienie katecholamin, głównie adrenaliny i noradrenaliny. Co z kolei wzbudza zmiany w układzie krwionośnym. Następuje również zahamowanie tych układów, których aktywność w sytuacji zagrożenia obniżyłaby szansę na przetrwanie. Do pewnego momentu ten stan jest adaptacyjny, jednak gdy trwa zbyt długo powoduje zachwianie homeostazy.
v Selye korzystał z teorii Cannona w swojej koncepcji stresu.
· Stres jest składowym elementem życia człowieka. 2 rodzaje stresu: odczuwany negatywnie dystres oraz eustres, będący reakcją na bodźce pozytywne.
· Ogólny zespół adaptacyjny – reakcja organizmu na działanie czynników szkodliwych.
· Jego koncepcja jest biologiczna, ale stresory wg atora mają nie tylko biologiczną naturę.
· Faza: alarmowa (szok, przeciwszok)- powiększenie aktywność kory nadnerczy, kurczenie się grasicy, śledziony, węzłów chłonnych i innych struktur limfatycznych, pojawienie się krwawiącyh wrzodów na żołądku i górnych partiach jelit. Nie może trwać zbyt długo no inaczej może doprowadzić do śmierci organizmu.
· Faza adaptacji – odwrotność pierwszej fazy, kataboliczne procesy zastąpione przez anaboliczne, adrenalina nie jest już wydzielana. Gdy trwa zbyt długo to przechodzi do kolejnej fazy.
· Faza wyczerpania. Jeśli dojdzie do wyczerpania, organizm poprzez odpoczynek może odbudować zapasy energii ale nie wróci już do formy sprzed fazy alarmu. Co powoduje choroby i starzenie się.
v Należy kojarzyć pojęcie progu stresu (każdy ma inny, zależny od różnic indywidualnych, indywidualnej odporności czy temperamentu).
3.2 Współczesne badania psychologiczne nad zdrowotnymi skutkami stresu.
v Badania prospektywne o charakterze eksperymentalnym.
v Cohen: stres, zwłaszcza przewlekły, zwiększa podatność na infekcje.
· Style emocjonalne. Pozytywny mniejsze ryzyko infekcji, negatywny większe.
· Integracja społeczna i status społeczno-ekonomiczny związany z większą odpornością na choroby (integracja – im większa tym większa odporność, status se – im niższy tym niższa odporność).
· Wyjaśnił wstępnie mechanizm związku stresu z odpornością – rola pośrednicząca przypada zakłóceniu regulacji produkcji cytokin.
v 3 kategorie stresorów:
· Najsłabsze stresory uciążliwości dnia codziennego. Ale większe ich nasilenie może powodować występowanie problemów zdrowotnych (grypa, ból gardła, głowy i lędźwiowej części kręgosłupa).
· Stresory o średniej sile – koncepcja zmian życiowych w postaci skali. Krytyczny wpływ na wystąpienie choroby ma intensywność wydarzeń
· Najsilniejsze stresory – czynniki wywołujące ekstremalny bądź traumatyczny stres. Np. PTSD.
4. Psychoneuroimmunologia jako współczesna propozycja wyjaśniania zależności psychosomatycznych.
v Dowody na to, że stres czy procesy emocjonalne mają ważne konsekwencje immunologiczne.
v Psychoneuroimmunologia to dziedzina interdyscyplinarna (w razie wątpliwości przeczytajcie sobie tę nazwę kilkakrotnie:>), gdzie współpracują przedstawiciele nauk biologicznych, medycznych i społecznych. Jej przedmiotem jest zbadanie i praktyczne wykorzystanie, w naukach o zdrowiu, wzajemnych zależności, między funkcjonowaniem ośrodkowego układy nerwowego, układów hormonalnego i odpornościowego.
v A ter...
psychUW