Psychologia zdrowia – rozdział I
v 1911 – sympozjum Amerykańskiego Towarzystwa Psychologicznego poświęcone znaczeniu psychologii w medycynie.
v Rozwój medycyny psychosomatycznej doprowadził do sformułowania tezy o człowieku jako jedności biopsychospołecznej (koniec lat 30’ XX w.)
v Początkowo koncentrowano się na zastosowaniu psychologii w medycynie i na zagadnieniach choroby (proponowane nazwy: medycyna psychosomatyczna, med. behawioralna, psychologia medyczna).
v W latach 70’- przyjęcie nazwy ‘psychologia zdrowia’ – zmiana orientacji – przesunięcie akcentów z choroby na zdrowie i jego uwarunkowania.
1. Źródła wyodrębnienia się psychologii zdrowia.
a. Na początku ubiegłego wieku w krajach uprzemysłowionych najbardziej rozpowszechnione były choroby zakaźne o ostrym i często epidemicznym przebiegu – np. tyfus, grypa, gruźlica. W ciągu kilku dziesięcioleci śmiertelność powodowana przez choroby zakaźne zmalała dzięki poprawie warunków sanitarnych oraz wynalezieniu skutecznych szczepionek i lekarstw. Przełom: odkrycie antybiotyków. W połowie stulecia do wysoką śmiertelność przynosiły choroby krążenia, następnie ch. nowotworowe -> ‘przeobrażenie epidemiologiczne’. Obecnie odnotowuje się spadek śmiertelności z powodu tych chorób w krajach UE. (Wirus HIV jest na 30 miejscu w statystykach światowych jako przyczyna zgonów.) -> Te zmiany epidemiologiczne implikują wzrost roli psychologii w rozwiązywaniu problemów zdrowotnych, ponieważ w chorobach przewlekłych czynniki psychospołeczne mają znacznie większy wpływ niż w chorobach zakaźnych. Współuczestniczą w powstawaniu chorób przewlekłych, mają udział w ich przebiegu, a także wpływają na wynik leczenia i rehabilitacji. Szacuje się, że obecnie opieka zdrowotna warunkuje wskaźniki zdrowia tylko w około 10-20%a pozostałe przyczyny zdrowia pozostają poza obrębem działania medycyny. Są to: zasoby psychiczne, styl życia(50%), związku z innymi i uzyskiwane od nich wsparcie, warunki ekonomiczne i stan środowiska naturalnego.
b. Niektóre współczesne metody leczenia (technicyzacja) wywołują u pacjentów poczucie zagrożenia czy inne nieprzyjemne przeżycia. Np. hemodializa, uzależniająca życie chorego od sprawnego działania aparatury – takie przypadki wymagają ze strony pacjenta dostosowania w dziedzinie psychospołecznej. Mało okazji do bezpośredniej rozmowy z lekarzem co zmniejszyłoby negatywne skutki dla stanu emocjonalnego pacjenta(koncentracja na narzędziu, nie na chorym pacjencie, korzystanie z pomocy medycznej staje się źródłem stresu).
c. Wzrost kosztów opieki zdrowotnej przez wzrost liczby ludzi chorych przewlekle i rozwoju technik medycznych oraz wzrost ludzi starszych w strukturze społeczeństwa. W USA wydatki na opiekę medyczną przeznaczono w latach 70’ – 5,1% dochodu narodowego brutto, w latach 80’ – 11%, na początku XXI w. – 13%. Stąd też uwaga specjalistów na profilaktykę i promocję zdrowia(mniejsza zapadalność na choroby – poprawa efektów ekonomicznych).
d. Wzór Zachowania A (WZA) – sposób regulacji stosunków jednostki z otoczeniem. Właściwości treściowe: potrzeba osiągnięć, tendencja do dominacji, agresywność dążeniu do osiągnięcia celu.
Cechy formalne: duża dynamika, pośpiech, niecierpliwość
WZA sprzyja rozwojowi chorób układu krążenia jak i innych chorób somatycznych.
Także proste formy zachowania wykazują wyraziste i jednoznaczne związki ze wskaźnikami zdrowotnymi(np. 30% zgonów z powodu nowotworu należy przypisać paleniu papierosów).
e. Wzrost poziomu wykształcenia i aspiracji ludzi do współdecydowania w sprawach własnego zdrowia. Psycholog, tworząc bardziej partnerski kontakt z pacjentem może być pomocny w rozwoju współuczestnictwa pacjenta w leczeniu.
2. Prekursorzy psychologii zdrowia
Psychologia zdrowia wyłoniła się jako kolejna próba, stanowiąc kontynuację i rozwinięcie powstałych wcześniej kierunków. Kierunki te, to w porządku chronologicznym: medycyna psychosomatyczna(paradygmat psychodynamiczny), medycyna behawioralna(paradygmat behawioralny) i psychologia medyczna. Ta ostatnia i psychologia zdrowia charakteryzowały się programowym pluralizmem, wykorzystując różne wątki teoretyczne.
Medycyna psychosomatyczna
v Twórcami byli psychiatrzy, w latach 20’ charakteryzowała się wyraźną psychodynamiczną organizacją i wyznaczonym przez tę orientację zakresem zastosowania (rola konfliktów w etologii określonych chorób i dysfunkcji somatycznych – nadciśnienie tętnicze samoistne, zawał serca, astma, wrzodziejące zapalenie jelita grubego, choroba wrzodowa żołądka, nadczynność tarczycy, pokrzywka przewlekła). W postępowaniu klinicznym koncentrowano się na wyjaśnianiu etiologii dysfunkcji poszukując specyficznych cech osobowości predysponujących(osobowość wrzodowca/zawałowa). Terapia ograniczała się do zastosowania klasycznych metod psychoanalizy.
v Współcześnie m. p. korzysta z dorobku wielu innych teorii.
v Jej podstawowym założeniem i najważniejszym osiągnięciem jest holistyczne ujmowanie człowieka jako jedności biopsychospołecznej.
v Przyjmuje się polietiologiczną koncepcję choroby (jako splot czynników różnej natury). To ujęcie uzasadnia zastosowanie podejścia psychosomatycznego do wszystkich chorób, nie tylko wybranej grupy.
v W obszarze praktyki klinicznej następstwem holistycznego ujmowania czł. jest włączenie do opieki nad pacjentami, oprócz lekarzy, także innych specjalistów(np. psychologów).
Medycyna behawioralna
» Termin ten pojawił się na początku lat 70’ – analogicznie paradygmat i terapia behawioralna.
» Objawy somatyczne to forma zachowania – wadliwa i utrudniająca adaptację, powstająca w wyniku uczenia.
» Charakterystyczna koncentracja na metodach skutecznej terapii (a nie na etiologii) -> rozwój nowych technik terapeutycznych z zastosowaniem zasad uczenia się (np. biofeedback)
» Początkowo cieszyła się wielkim zainteresowaniem – przewrót w leczeniu, np. samoistnego nadciśnienia tętniczego, lecz późniejsze badania nie przynosiły spektakularnych wyników. Ograniczenia wynikały z nadmiernego uproszczonego podejścia do objawów somatycznych (ignorowanie psychologicznych mechanizmów pośredniczących).
» Próby rekonceptualizacji i ponownego zdefiniowania medycyny behawioralnej(konferencja w Yale -> Janis, Lazarus, Mechanic, Miller): dziedzina interdyscyplinarna, zajmująca się zdrowiem i chorobą(przekroczenie behawiorystycznego paradygmatu oraz nawiązanie do dorobku teoretycznego innych dyscyplin: medycyny, socjologii, antropologii, epidemiologii, fizjologii. Postulat interdyscyplinarności jest konsekwencją holistycznego ujęcia człowieka, a odnosi się także do działań praktycznych(oprócz interwencji terapeutycznej, działania profilaktyczne, diagnostyczne i rehabilitacja).
» Rys 1.2 str 29
Psychologia medyczna
Ø Termin ten pojawiał się w literaturze od lat 40’. W latach 70’ po raz pierwszy wykorzystany do określenia badań i zastosowań praktycznych psychologii w obszarze medycyny pozapsychiatrycznej.
Ø Med. psychosomatyczna powstała w obrębie medycyny, medycyna behawioralna przynajmniej z nazwy również należy do medycyny, natomiast psychologia medyczna została wyodrębniona w ramach psychologii i łączy ona w sobie obie wchodzące w grę dyscypliny.
Ø = dział psychologii stosowanej, w ramach którego prowadzi się badanie psychologicznych aspektów powstawania, przebiegu i leczenia chorób somatycznych, zarówno na poziomie jednostki jak grupy i systemu.
Ø Wyłączenie chorób psychicznych z obszaru psychologii medycznej(można zarzucić ignorowanie holistycznego ujęcia czł.)
Ø Najważniejsze zagadnienia:
Ø Zależności psychosomatyczne, czyli udział czynników psychicznych w powstawaniu i przebiegu chorób i dysfunkcji somatycznych;
Ø Zależności somatopsychiczne, czyli psychologiczne następstwa chorób somatycznych;
Ø Psychologiczna charakterystyka sytuacji człowieka chorego;
Ø Organizacja i przebieg zachowania się wobec własnej choroby;
Ø Problematyka kontaktu lekarz-pacjent
Ø Struktura psychologii medycznej w układzie przestrzennym rys. 1.3 str. 31
Ø Psychologia zdrowia włączyła w swój zakres całokształt dorobku psychologii medycznej, poszerzając ją o nowe zagadnienia i podejścia.
3. Współczesne wyzwania naukowe, edukacyjne i praktyczne. Poszerzony zakres i nowe problemy.
a) nowe akcenty w obszarze zastosowań i w przedmiocie badań.
W publikacjach programowych zwraca się uwagę jakie relacje zachodzą między psychologią zdrowia a zdrowiem publicznym(-wielodyscyplinarna dziedzina badań i praktyki nastawionej na promowanie i ochronę zdrowia ludności, zapobieganie chorobom, zmniejszenie wskaźników umieralności i doskonalenie opieki zdrowotnej – adresatem tej praktyki jest całe społeczeństwo). W odróżnieniu od psychologii zdrowia , istotną role w kształceniu specjalistów zdrowia publicznego odgrywa wiedza epidemiologiczna, socjologiczna, ekonomiczna, politologiczna i z zakresu konstruowania ustaw prawnych sprzyjających reformom i innowacjom w ochronie zdrowia. Obszarem wspólnym dla psychologii zdrowia i zdrowia publicznego jest promocja zdrowia, której zadania ukierunkowane są na kontekst polityczny i społeczno-kulturowy zdrowia oraz aktywizację społeczności lokalnej.
Wielu autorów opowiada się za wyodrębnieniem w ramach psychologii zdrowia – psychologii zdrowia publicznego – nie chodzi o nową subdyscyplinę, ale o świadomość zmienionego obszaru badań i praktyki – wydobyć z tła problemy zdrowia grupy i większych społeczności oraz uczynić przedmiotem badań m.in. nierówności społeczne w dostępie do edukacji zdrowotnej i nowoczesnej opieki zdrowotnej oraz problemy legislacji spraw zdrowotnych.
b) Zwraca się uwagę na rolę koncepcji psychologii rozwoju człowieka w cyklu życia i wykorzystywanie jej w badaniach i praktyce psychologii zdrowia.
Promocja zdrowego startu życiowego mogłaby wiele skorzystać z wiedzy o czynnikach środowiskowych, psychospołecznych psychospołecznych psychologicznych działających w okresie prenatalnym i wczesnego dzieciństwa. Zdrowizm – przejmowanie wsposób sztuczny modne i narzucone wzorce zachowań zdrowotnych.
Potrzeba doskonalenia teorii i modeli zdrowia (Nadal twierdzi się, że psychologia zdrowia zajmuje się przede wszystkim zdrowiem somatycznym i przygotowuje psychologów do pracy w pozapsychiatrycznej służbie zdrowia, a to pozostaje w jawnej sprzeczności z założeniami holistycznego i funkcjonalnego podejście do zdrowia.).
psychUW