R E N E S A N S
RAMY CZASOWE
WŁOCHY
Początek: przełom XII i XIV w.
Koniec: XVI w.
EUROPA
Początek: XV w.
PODSTAWOWE CECHY KULTURY RENESANSU
Epoka ta narodziła się we Włoszech w XIV wieku. Bogate mieszczaństwo przejmowało władzę w republikach włoskich. Wielkie rody skupiały w swoich pałacach uczonych, artystów i poetów. Ośrodkiem zainteresowania się uczonych i twórców stał się człowiek i jego doczesne sprawy. Chciano zjednoczyć kraj i przywrócić Italii rolę dawnego imperium Rzymskiego. Ponownie odkryto piękno starożytnej sztuki. Na rozwój renesansu, jako epoki w dziejach kultury europejskiej, złożyło się wiele czynników historycznych. Do głównych należy kryzys papiestwa i rozwój reformacji, rozbicie jedności cesarsko-papieskiej Europy oraz powstawanie, po okresie rozbicia feudalnego, zjednoczonych państw (m.in. Hiszpania, Francja, Szwajcaria, Polska).
NAZWY EPOKI
· Renesans
Nazwę epoce dał późniejszy włoski malarz, architekt i pisarz, Giorgio Vasari. Nazwa ta miała wyrażać przeciwstawienie nowej epoki czasom średniowiecza. Termin ten oznacza powrót do starożytności, do sztuki i filozofii antycznej oraz odrodzenie człowieka i kultury. Z początku używano tej nazwy w znaczeniu odrodzenia państwa na wzór starorzymski, później dotyczyło to też literatury, filozofii i ideałów antycznych. Później znaczyło to również odnowę i rozwój ludzkości.
· Odrodzenie
Z włoskiego renessaince. Odrodzenie literatury antycznej,ę ludzkości (renovatio hominis), przeszłości ,odnowienie,
podnoszenie się jej na wyższy poziom, odnowienie starożytności (renovatio antiquitais), odrodzenie przeszłości, dawnej wiedzy, kultury i sztuki antyku, programowo zapoczątkowane w XIV w.
· "Złoty wiek kultury polskiej"
Nazwa polskiego renesansu. Podobnie jak złoty wiek starożytności, odrodzenie polskie obfitowało w świetne wydarzenia w dziedzinie kultury i sztuki (architektura, malarstwo, muzyka, literatura).
PODSTAWOWE PRĄDY UMYSŁOWE I RELIGIJNE
HUMANIZM
Prąd światopoglądowy rozwijający tradycje antycznej wiedzy o człowieku jako o jednostce (psychika i wrażliwość). Dążył do rozwoju osobowości uznając wartość jego rozumu. Humaniści głosili potrzebę poznania i kształtowania indywidualnej, silnej jednostki ludzkiej. W myśl humanizmu człowiek jest wielce wartościowy, liczy się jego talent, liczy się każde odrębne istnienie. Poznawano przyrodę, piękno, patriotyzm. Był to antropocentryzm. Usytuowanie człowieka w centrum świata. Hasłem humanistów stało się zdanie Terencjusza: "Człowiekiem jestem i nic co ludzkie nie jest mi obce"
REFORMACJA
Oderwała ok. 1/3 Europy od kościoła katolickiego. Przyczyniła się ona do rozwoju tolerancji religijnej, rozkwitu kultur, języków i literatur narodowych. Sprzyjała kształtowaniu się stosunków wczesnokapitalistycznych i republikańskich teorii pochodzenia władzy. Za formalny jej początek uznaję się ogłoszenie 95-u tez Marcina Lutra. Powstały nowe prądy religijne. Reformacja była powodem wybuchu długoletnich wojen religijnych np. wojnę chłopską rozpętano w 1525 roku poprzez nietolerancję religijną. W roku 1529 - protest mniejszości luterańskiej w Spirze na sejmie. Rozbiły one wspólnotę wyznaniową Europy.
LUTERANIZM
(Niemcy, Skandynawia, Francja, Czechy, Węgry, Polska)
Twórcą był Marcin Luter. Istotne jest podejście wyznawców do Biblii. Głosili bowiem, że można ją interpretować indywidualnie, że należy tłumaczyć je na języki narodowe, że Kościół nie jest jedynym autorytetem rozumiejącym Biblię. Kościół na ziemi nie może dawać udzielenia rozgrzeszenia czyli uwolnienia ludzi od męk czyśćcowych czy piekielnych.
KALWINIZM
(Francja, Szwajcaria, Niderlandy)
Twórcą był Jan Kalwin. Kalwiniści głosili teorię predestynacji czyli wierzyli w przeznaczenie, w to, że każdy człowiek ma swój los zapisany w gwiazdach. Przeznaczone jest mu niebo lub piekło, a życie to realizacja ustalonego scenariusza. Propagowali ideał pracy i gromadzenie dóbr. Posiadanie to zasługa, a bezczynność to grzech.
ANGLIKANIZM
Nurt powstały w Anglii. Ruch ten powstał z natury politycznej i prywatnej. Henryk VIII chciał poślubić Annę Boleyn, a kościół katolicki zabraniał mu (odmowa rozwodu). Dlatego król Anglii sam mianował siebie zwierzchnikiem kościoła anglikańskiego i poślubił ukochaną, którą i tak skazał na ścięcie.
ARIANIE
Zwani też jako bracia polscy. Nurt ten rozwinął się w Polsce i był nurtem radykalnym bo głosił oprócz założeń religijnych również hasła społeczne. Arianie potępiali poddaństwo chłopów, głosili potrzebę wyrzeczenia się majątku. W połowie XVII wieku wygnano ich
KANON ZASAD POETYCKICH (CECHY ODRODZENIA)
- wyzwolenie się z ciemnoty
- interesowanie się jednostką ludzką (jako wartość, godne zainteresowania).
- powrót do wzorców kultury (sztuki obyczajów) antycznej - utwory Platona, Horacego itp.
afirmacja życia
WZORCE OSOBOWE PROPONOWANE W EPOCE RENESANSU.
W dobie renesansu literatura parenetyczna nadal pozostała modna. Nowa, optymistyczna epoka propagowała nowe wzorce osobowe, ideały godne naśladowania. Nie są to już średniowieczne posągi rycerza, władcy i świętego.
Oto Mikołaj Rej proponuje wzór "poczciwego" ziemianina, poucza jakie życie powinien wieść szlachcic ziemski, gospodarz swojej majętności. Wskazówki zawarte są w Żywocie człowieka poczciwego, a wzorowy ziemianin żyje spokojnie dopatrując dobytku, rozkoszując się darami natury w każdej porze roku, dbając o harmonię, wypełnianie obowiązków i rozrywki. Nie jest zbyt uczony, lecz spokojny, szczęśliwy, niestraszna mu ani starość, ani śmierć. Cechują go gospodarność, zapobiegliwość, umiar, cnotliwe życie według rozumu i w bliskości z naturą. Podobnie sielska wizja ziemianina wrysowana jest w Pieśń o sobótce świętojańskiej Kochanowskiego, a nawet w Żeńcach Szymonowca w pieśń Pietruchy.
Inny wzór to idealny dworzanin. Wizerunek taki propaguje Łukasz Górnicki w dziele pt. Dworzanin polski, napisanym na wzór włoskiego // Cortegiano. W willi biskupa Maciejowskiego schodzą się dworzanie i debatują. Są to mężczyźni, którzy ustalają następujący wzór. Idealny dworzanin to człowiek rycerski, szanujący swoje szlachectwo, wykształcony, dbały o wytworne maniery i piękno mowy a także znający sztukę i muzykę.
Wśród wzorców propagowanych przez literaturę renesansu możemy także wyróżnić ideał patrioty. Obywatel, spełniający swoje powinności wobec państwa, kochający ojczyznę, stawiający jej dobro ponad prywatę, nie żałujący jej swego starania, dóbr, a w końcu życia - taki ideał wrysowany jest w patriotyczne pieśni Kochanowskiego, w dzieła A. Frycza Modrzewskiego, w kazania Piotra Skargi, a przede wszystkim, literackim wcieleniem wzoru patrioty jest Antenor z Odprawy posłów greckich.
Pozostał jeszcze jeden wzorzec - bardzo charakterystyczny, typ renesansowego twórcy. Taka jednostka nie ogranicza się tylko do jednej dziedziny tworzenia, jest to człowiek wszechstronny, oprócz talentu posiada rozległą wiedzę, wykształcenie, znajomość języków. Ideał taki własną biografią realizują renesansowi twórcy, tacy jak Jan Kochanowski, Klemens Janicki, Andrzej Frycz Modrzewski, Mikołaj Sęp Sarzyński i inni.
Podsumujmy. Wzorce parenetyczne renesansu to:
· Wzorowy ziemianin
· Idealny dworzanin
· Wzorowy patriota
· Poeta doctus
GATUNKI LITERACKIE
- fraszka
Z włoskiego słowa "frasca" co oznacza gałązka. Od frasche co oznacza bagatela, drobnostka. Jest to krótki utwór poetycki będący odmianą epigramatu, najczęściej żartobliwy i na błahy temat, dotyczy jakiegoś zdarzenia lub osoby, o charakterze anegdotycznym, zamknięty wyrazistą puentą stanowiącą wyostrzenie myśli lub konkluzje. Nazwę wprowadził Kochanowski w okresie renesansu. Fraszka renesansowa miała charakter głównie sytuacyjny, współczesna posługuje się chętnie kontrastem form językowych.
- figlik
Jest to utwór ośmiowierszowy o charakterze epigramatycznym, o treści przede wszystkim obyczajowej, podający często anegdotę bez puenty, dla samego zdarzenia. Taki tytuł nadał Mikołaj Rej swoim wierszom, stanowiącym część "Zwierzyńca".
- dramat renesansowy
W Anglii w drugiej połowie XVI wieku nastąpił rozkwit kultury pod Elżbietą I. Panowała tam monarchia absolutna. Była ona dobrym mecenasem dla sztuki, dramatu i teatru. Wiązało się to ze średniowiecznym teatrem (misteria, moralitety). Teatr był rodzajem rozrywki dla dworu, mieszczaństwa i biedoty. Przedstawienia odbywały się pod gołym niebem na dziedzińcach oberży, dopiero jakiś czas później wybudowano specjalne dla teatru budynki. Przedstawienia odbywały się popołudniu. Budynek teatru był wieloboczny lub okrągły. W kształcie podkowy. Zadaszone miejsca dla bogaczy. Wewnątrz na dziedzińcu znajdowały się stojące miejsca dla biedoty. Scenę stanowiła zadaszona platforma. Wokół sceny znajdowały się pochodnie. Dekoracje były skąpe (napisy - "Tu jest las"). Bohaterowie mówili gdzie są, jaka jest pora dnia - nie trzeba było używać dekoracji. Kostiumy aktorów były prywatną własnością. Były bogate i strojne. Aktor był to zawód, który mogli wykonywać tylko mężczyźni. Autorami sztuk często byli sami aktorzy. Twórcami epoki elżbietańskiej są:
- Thomas Kyd
- John Lyly
- Christper Marlow
- William Shakespeare
Dramat Szekspira:
1. mistrzostwo w kreśleniu charakteru człowieka (dramat psychologiczny) i miotających nim sprzecznych uczuć (dramat ludzkich namiętności)
2. nastrój grozy i niesamowitości (sceny wizyjne i fantastyczne).
3. zerwanie z trzema jednościami
4. rezygnacja z chóru
5. sceny zbiorowe
6. w tle akcji przyroda (zjawiska atmosferyczne potęgujące nastrój)
7. swobodna i umowna inscenizacja
8. odejście od zasady decorum
9. język patetyczny pełen ozdób retorycznych, ale również zindywidualizowany. Dostosowany do postaci. Bogactwo mowy potocznej, regionalizmy, przysłowia, celne powiedzenia.
- pieśń
Jest to gatunek liryczny, którego pochodzenie wyprowadza się ze starożytnej pieśni obrzędowych, śpiewanych przy akompaniamencie muzyki. Pieśń cechuje uproszczenie budowy, prosta składnia, układ stroficzny, występowanie refrenów i paraleizmów (powtórzenie jakiegoś elementu lub zasady budowy). Charakter pieśni wynika z jej związków z muzyką; ułatwia ukształtowanie melodii. Do tradycji pieśni Horacego nawiązał Kochanowski. Obok najczęściej uprawianej pieśni jako wiersza lirycznego, często o tematyce miłosnej, wykształciły się różne jej odmiany, związane z ramą sytuacyjną (powitalna, pożegnalna, pochwalna, biesiadna). Istnieją pieśni popularne - ludowe, żołnierskie, powstańcze, legionowe.
- tren
Od greckiego słowa "threnos" czyli lament, pieśń żałobna, opłakiwanie. Jest to utwór poetycki o tonie elegijnym i charakterze żałobnym, poświęcony wspomnieniu osoby zmarłej, rozpamiętywanie jej zalet i uczynków. Gatunek ten ukształtowano w antyku, a do poezji polskiej wprowadził go Kochanowski.
- traktat
Rozprawa obszernych rozmiarów podejmująca podstawowe problemy danej dziedziny wiedzy. Występuje często w tytułach prac filozoficznych.
- kazanie, homilia
Przemówienie o treści religijnej, wygłaszane podczas nabożeństwa, objaśniające teksty religijne i zawierające pouczenie moralne. Kazania średniowieczne wprowadzały realia życia codziennego w celu ilustrowania nauk moralnych. W okresie reformacji zbiory kazań przybrały charakter utworów literackich niekoniecznie pełniące funkcje użytkowe. Kazania sejmowe Skargi w proroczym tonie przeciwstawiły ideały heroizmu i patriotyzmu wzorom życia ziemiaństwa.
- sielanka
Jest to gatunek poetycki wywodzący się z antycznej Grecji (idylla Teokryta), obejmujący utwory utrzymane w pogodnym tonie.
Opowiadają one o życiu pasterzy lub wieśniaków. Gatunek ten w starożytnym Rzymie rozwinął Wergiliusz. Znany był również w czasach nowożytnych i oznaczał wówczas wierszowany utwór o formie monologu włożonego w usta postaci literackiej na ogół pasterza, z przeważającym udziałem elementów dialogowych i opisowych. Do literatury polskiej ten gatunek wprowadził Kochanowski. Obok sielanki narracyjne występował również sielanka dialogowa, sielanka udramatyzowana. Tematyka z życia pasterskiego lub wiejskiego przedstawiana była w sposób realistyczny lub konwencjonalny (sielanka konwencjonalna). Dla sielanki staropolskiej charakterystyczna była dwupłaszczyznowość, polegająca na występowaniu podmiotu wypowiedzi (i sytuacji) oraz wypowiedzi przytoczonej. W sielance wyrażała się tęsknota za życiem natury i niechęci do miasta, charakterystyce to dla kultury dworskiej z właściwym jej pragnieniem zwrotu do ludowości.
- nowela
Od włoskiego słowa "novella" co oznacza nowość. Jest to krótki utwór epicki, który charakteryzuje zwięzłość kompozycji (wyraźny punkt kulminacyjny, puenta), ograniczenie liczby postaci, wprowadzenie tylko jednego wątku, skupienie się na jednym tylko problemie, jeden punkt widzenia. Ukształtowała się ona we Włoszech w renesansie. Stała się środkiem wprowadzenia do literatury środowiska mieszczańskiego z jego życiem codziennym i ludźmi, problematyką obyczajową i psychologiczną, co wyraźnie odróżniało ten gatunek od epiki wierszowanej.
- Tragedia - renesansową realizacją tragedii greckiej jest oczywiście Odprawa posłów greckich. Kochanowski zachował w kompozycji wiele cech tego gatunku, np. realizację zasady trzech jedności, lecz wprowadza także własne innowacje - choćby niekonwencjonalność tytułu i inne ujęcie konfliktu tragicznego
- Dialog - bardzo popularny w renesansie (a także w średniowieczu), zwłaszcza w dramacie i teatrze obu epok, lecz przejęty z epoki starożytnej. Za twórcę tego gatunku uznajemy przecież Platona, który w tej formie propagował swoje filozoficzne koncepcje, w tym szczególny był tzw. "dialog sokratyczny (bohaterem był tu Sokrates). Przykłady dialogów renesansu to: Mikołaja Reja Krótka rozprawa między trzema osobami. Panem, Wójtem a Plebanem, a także Łukasza Górnickiego Dworzanin Polski.
- Sonet - sonety pisze w renesansie np. Mikołaj Sęp Sarzyński i to popisuje się niemałą wiedzą w zakresie konstrukcji tego gatunku - np. używa tzw. Sonetu francuskiego. Sonet powstał w epoce średniowiecza we Włoszech i klasyczny jego kształt to dwie zwrotki czterowersowe (opisowe) i dwie trzywersowe (refleksyjne). Natomiast sonet francuski ma trzy strofy czterowersowe i jedną, zamykającą dwuwersową. Tworzył sonety także Jan Kochanowski.
- Kronika - możemy uznać, że kronikę przejął renesans ze średniowiecza, gdyż, owszem, w starożytności istniał taki gatunek, lecz jednoznaczność jego nazwy ustaliło średniowiecze. W tej epoce kroniką zaczęto nazywać wszelkie dzieła historyczne, nawet gdy nie wypełniały chronologicznego schematu, wg dat - tak jak to było w starożytności. Słynne średniowieczne kroniki to dzieła Gala Anonima, Wincentego Kadłubka czy Długosza. W renesansie znana jest Kronika "Wszystkiego świata" Marcina Bielskiego, którą można uznać za pierwszą polską historię powszechną, próbę zmagazynowania informacji o dziejach świata, na wzór dzieł średniowiecznych.
- Misterium - niezbyt bogaty jest zbiór renesansowych misteriów. Jest to gatunek bardzo rozpowszechniony w średniowieczu i tworzony także w epoce późniejszej. Przykład to Historia o chwalebnym Zmartwychwstaniu Pańskim Mikołaja z Wilkowiecka (1570) - jedyne zachowane dzieło tego gatunku.
PUBLICYSTYKA RENESANSU
Zacznijmy może od wyjaśnienia, czym jest w ogóle publicystyka. Jest to ten dział piśmiennictwa, który porusza tematy aktualne, bieżące, żywo interesujące społeczeństwo, dotyczące polityki, obyczajów, kultury itp. Twórcy publicystyki podejmują aktualności i opisują je w różnych formach: felietonach, szkicach lub np. recenzjach. Rozwój publicystyki jest charakterystyczny dla takich czasów, które są historycznie "ciekawe", obfitujące w polityczne posunięcia, walki stronnictw, grę polityków itp. Publicystyka łączy się nieodzownie z rozwojem prasy, czego dowodem są czasy oświeceniowe, lecz początku publicystyki polskiej upatrujemy w renesansie. Jej przedstawiciele to: Andrzej Frycz Modrzewski (publ. społeczna), jego słynne dzieło O poprawie Rzeczypospolitej (traktat) i ksiądz Piotr Skarga i jego słynne Kazania sejmowe (publicystyka religijna). Znaczenie tych utworów było ogromne nie tylko w dobie renesansu, stało się źródłem praw, zasad, odwołań i inspiracji w wiekach późniejszych. Jeśli chodzi o Andrzeja Frycza Modrzewskiego, możemy mówić, iż podjął jako temat i rozpropagował pojęcie demokracji - pierwszy w tej skali - w Europie. Stworzył on wizję sprawiedliwego, zreformowanego państwa, analizując ważne dziedziny życia społecznego - jego myśl stała się wzorem późniejszych reform i myślicieli. Z kolei Piotr Skarga pozostał symbolem, nawet mitem polskiej kultury, gdyż jego kazania przepełnione emocją, wyrażające troskę o losy ojczyzny, głosiły także przestrogę, groźbę katastrofy, jeśli obywatele tego kraju nie przedłożą myśli o ojczyźnie nad egoizm i prywatę. W konfrontacji z późniejszymi wypadkami, zwłaszcza z haniebną utratą niepodległości w XVIII w. - głos Piotra Skargi wydał się następnym pokoleniom proroczym, a sam kapłan - natchnionym jasnowidzem, odczytującym przyszłość. Do takiej pomnikowo-romantycznej wizji księdza Skargi przyczynił się też Jan Matejko, tworząc słynny, uduchowiony obraz Skargi głoszącego kazanie.
CZY SĘP - SARZYŃSKI TO FACET Z BAROKU CZY RENESANSU
Twórczość Mikołaja Sępa Sarzyńskiego to "zachodzące słońce renesansu", a tym samym przedsionek baroku. Zwykło się mówić, że jest to pomost między epokami. Poetę - Mikołaja Sępa Sarzyńskiego uznano za prekursora tendencji nowej epoki, choć jego krótkie życie mieści się w granicach renesansu (1550-1581). Przedwcześnie zmarły, "dziwnie pokorny", skromny, żarliwy katolik, który pozostawił tylko jeden tomik wierszy (Rytmy albo wiersze polskie), wydane 20 lat po śmierci poety - wydaje się być tragiczną, lecz bardzo ciekawą sylwetką tych czasów, zwłaszcza gdy wczytamy się w smutek i w "ból życia" zawarty w jego otworach. Podręcznik do klasy I szkół średnich prezentuje dwa sonety: IV O wojnie naszej, którą wiedziemy z szatanem, światem i ciałem oraz O nietrwałej miłości rzeczy świata lego
· Co w tych utworach jest jeszcze renesansowe?
- miłość do życia, fakt, iż przemija nie umniejsza jego wartości, wręcz wyczuwamy, że poeta pragnie życia - jest to pogląd renesansowy.
- przedstawia walkę z szatanem, lecz nie odmalowuje-straszliwych obrazów szatana i śmierci, pełnych grozy, strachu - charakterystycznych dla późniejszej epoki,
- człowiek jest istotą godną, szlechetną i silną (harmonia) choćby przez sam trud walki, jaką podejmuje, poprzez bojowanie z własną słabością,
- Sęp Sarzynski, żyjący w granicach renesansu, jawi się jako poetadoctus, uczony również w rzemiośle poetyckim, na wzór renesansowych humanistów, co
zresztą widać w jego twórczości.
· A co w Rytmach Szarzyńskiego jest już barokowe?
- barokowy styl obrazowani: zmienność toku zdania (powykręcany szyk), ozdobność wypowiedzi, gwałtowność i uczuciowość wyrazu, zabawy słowne, paradoksy - aby ujrzeć ów styl, wystarczy zerknąć na tytuły sonetów: długie, ozdobne, rozbudowane,
- zmiana renesansowego światopoglądu: np. trwoga wynikająca ze zmienności i znikomości doczesnego świata. Człowiek jest samotny i słaby. Życie jest zadaniem do wypełnienia - ciągła walka z szatanem, niepokój, przemijalność, zagubienie zastępują ład, harmonię i spokój renesansowy,
- barokowy motyw szatana, śmierci, przemijalności i marności rzeczy doczesnych.
JAN BOCCACIO (1313 - 1375)
"Dekameron"
Zbiór stu nowel opowiadanych przez dziesięć dni w grupie siedmiu dam i trzech kawalerów, którzy schronili się na wsi uciekając z miasta przez zarazą. Opowiadają sobie historie znane im z autopsji. Głównym tematem ich historii jest miłość cielesna, zmysłowa i namiętność przedstawiona jako przyjemność i dobro. Nowele Boccaccia ukazują życie we wszystkich jej przejawach, są to humor, ironia, troska, wzruszenie. Jest też erotyzm, zbrodnia, poświęcenie, chciwość, cnota.
FRANCISZEK PETRARKA (1304 - 1375)
"Sonety do Laury"
Cykl ten składa się z około 317 utworów napisanych po włosku. Prezentuje tu poezję miłosną - erotyki. Są to jej początki. W sonetach tych stara się on opisać miłość, uczucie doczesne, zajmuje się własnymi uczuciami, analizuje swoją psychikę. Jest szczery i spontaniczny. Opisuje kobietę ziemską czyli ideał doskonałości i piękna. Zauważa harmonię jej ciała i ducha. Autor dzieł naukowych, poświęconych kulturze starożytnego Rzymu.
"Fraszki" Jana Kochanowskiego
Podobnie jak pieśni, fraszki pisał Kochanowski przez całe życie. W ciągu całej z górą dwudziestoletniej działalności poety powstało ich ponad trzysta. Na krótko przed śmiercią, w 1584 roku, autor wydał je w Krakowie w drukarni Łazarzowej, a o ich popularności może świadczyć fakt, iż wkrótce pojawiły się nowe wydania.
Fraszka - drobny utwór poetycki wierszem, często o charakterze żartobliwym, oparty na dowcipnym pomyśle, będący odmianą epigramatu. Nazwę gatunkową wprowadził z włoskiego ("frasca" - drobiazg, głupstewko) Jan Kochanowski, który swoimi "Fraszkami" ustalił obowiązujący wzór stylistyczny. Pierwowzór fraszek w literaturze polskiej dał Mikołaj Rej w "Figlikach".
Liczne fraszki Kochanowskiego charakteryzuje różnorodność:
- tematu (portreciki znajomych, zdarzenia, scenki obyczajowe, rozważania filozoficzne, ironiczne refleksje, rozważania na temat własnej twórczości),
- tonu (żartobliwe, humorystyczne, satyryczne, frywolne obok bardzo poważnych)
- długości (od dwuwierszowych po kilkudziesięciowersowych),
Skłonność do:
- zwięzłości (zbliżenie do epigramatu),
- wyraźnego wskazywanie zasadniczej myśli (pointa),
- konsekwencji rytmicznej (rymy parzyste aa bb cc, półtorazgłoskowe, żeńskie.
1. Fraszki filozoficzne określające poglądy pisarza na życie i na własną twórczość:
· "Na swoje księgi" - fraszka programowa. Autor bagatelizuje znaczenie swoich utworów ("Nie dbają papiery/ O przemożne bohatery") i wskazuje źródło ich tematów ("Ale pieśni, ale żarty/ Zwykły zbierać moje karty") - radość warunkiem ludzkiego szczęścia.
Wiersz ciągły (niestroficzny); ośmiozgłoskowe wersy.
· "Do fraszek" - pochwała wartości fraszek ("Fraszki nieprzepłacone, wdzięczne..."), które choć pozornie drobne i błahe, stały się dla twórcy istotną formą wypowiedzi poetyckiej. Nawiązania do antyku (Fortuna, labirynt, nic Ariadny, Centaur, Dedal).
· "Do Mikołaja Firleja" - żartobliwe uzasadnienie frywolności fraszek; program poetycki (" ...bo ma być stateczny/ Sam poeta; rym czasem ujdzie i wszeteczny")
· "O żywocie ludzkim" - nawiązuje do filozofii stoickiej. Podmiot liryczny wypowiada się w imieniu zbiorowości, podkreśla przemijalność ludzkiego istnienia i ludzkich spraw ("Nie masz na świecie żadnej pewnej rzeczy,/ Próżno tu człowiek ma co mieć na pieczy").
Wersy 11-sylabowe (5+6); powtórzenia (" Fraszki to wszystko..."), paralelizmy (wersy 3 i 4); pointa.
· "Ku Muzom" - apel do Muz o zachowanie w pamięci potomnych własnych wierszy ("...niech ze mną za raz me rymy nie giną / Ale kiedy ja umrę, ony niechaj słyną!"). Motywy antyczne (Muzy, rosa ippokreńska), paralelizm składniowy i znaczeniowy (wersy zaczynające się od "jeslim", "jesli").
· "Na fraszki" - wyliczenie poszczególnych uciech życia dworskiego (pijaństwo, gry miłości) i końcowe ich zaprzeczenie: "Wy tedy, co kto lubi, moi towarzysze, / Pijcie, grajcie, kochajcie - Jan niech fraszki pisze!". Utwór rozpoczyna pytanie retoryczne, uniwersalizm podkreśla 3 os l. poj. w jakiej przemawia podmiot liryczny.
· "Na lipę" - fraszka czarnoleska. Podmiotem lirycznym jest uosobiona lipa z Czarnolasu, adresatem - strudzony gość. Idylliczna, arkadyjska natura dostarcza człowiekowi różnych pożytków, zaś życie zgodne z nią daje ludziom ukojenie, beztroskie bytowanie i szczęście (wyraz epikurejskich przekonań poety). Kunsztowna budowa: - epitety (poetyckie: "rozstrzelone cienie", "wonny kwiat", "słodki sen"; potoczne: "pracowite pszczoły", "chłodne wiatry"), - wyszukane, odwołujące się porównanie (2 ostatnie wersy).
· "Do gór i lasów" - utwór autotematyczny, rodzaj lirycznej biografii., spojrzenie poety na własne życie w momencie przenosin do Czarnolasu. Apostrofa do stron rodzinnych, następnie zwięzłe, czasem ironiczne ("przypasany do miecza rycerz") wyliczenie kolei życia (podróże, studia, pobyt na dworze, funkcje kościelne). Skontrastowane pytania retoryczne odnoszące się do przeszłości i przyszłości, wskazują nieprzydatność doświadczeń w oborze nowej drogi życiowej. Epikurejska pointa: "Śrebrne w głowie nici, / A ja z tym trzymam, kto co w czas uchwyci".
· "Na dom w Czarnolesie" - pochwała domu jako podstawowej wartości życia ludzkiego, Arkadii spokoju i radości. Etyczny program życia szczęśliwego: zdrowie, sumienie czyste, "pożywienie ućciwe", ludzka życzliwość, "obyczaje znośne", "nieprzykra starość". Interesujący kontrast między skromnością "gniazda ojczystego" a zbytkiem "pałaców marmurowych".
· "Na zdrowie" - jedyna fraszka napisana pieciozgłoskowcem, co nadaje jej bardzo wyrazisty rytm. Kontrastujące zestawienie prawdziwej wartości jaką stanowi zdrowie z pozorną wartością przedmiotów martwych (perły, kamienie szlachetne), przemijalnością młodości i urody oraz zaszczytów (dostojeństw i stanowisk).
2. Fraszki biesiadne, dowcipne, miłosne:
· "Raki" - dowcip (tytuł wskazuje na rodzaj wiersza - zabawy poetyckiej, który można czytać w dwojakiej kolejności wyrazów: od strony lewej do prawej i odwrotnie). Tu wiersz czytany tradycyjnie jest pochwałą kobiety ("Folgujmy paniom, nie sobie, ma rada"), odwrotnie - jej naganą ( "Rada ma: sobie, nie paniom, folgujmy"). Podwójny rym: wyrazów początkowych i końcowych w każdym wersie.
· "Do Hanny" - dystych miłosny, oparty na koncepcie związanym ze zwrotem przysłowiowym "serce z kamienia". W wersie pierwszym diament i krzemień są zestawione, a w drugim przeciwstawione. Maleńkie arcydzieło Kochanowskiego.
· "Do dziewki" - fraszka miłosna, oparta na koncepcie zestawienia cierpienia kochanka ze zjawiskiem natury. Hiperbola: "A z tobą i w pół nocy zda się dzień na niebie".
· "O doktorze Hiszpanie" - anegdota o prawniku królewskim Rojzjusza, który wymknął się z grona zabawiających się kompanów. Na niewiele się jednak to zdało, bo towarzysze zabawy wyłamali drzwi ("doktor nie puścił, ale drzwi puściły") i przymusili nieszczęśnika do picia. Efektem był poranny kac bohatera, który swój stan dowcipnie komentuje: "Szedłem spać trzeźwo, a wstaję pijany". Anegdota zbudowana jak mała scenka dramatyczna (skrótowy dialog, stopniowanie napięcia, dowcipna pointa).
· "O miłości" - dystych podkreślający potęgę miłości, oparty na wyszukanym koncepcie ujętym w antytezę (zestawienie dwu przeciwstawnych elementów wypowiedzi, np. "lotny" i "pieszy").
3. Fraszki patriotyczne:
"Na sokolskie mogiły" - forma nagrobnego napisu na mogiłach poległych pod Sokalem w 1519 r. w bitwie z Tatarami. Zbiorowy podmiot liryczny ("my" - polegli) wygłasza pouczenie dla "gościa", który nie powinien na próżno "łez nad nimi tracić".
MIKOŁAJA REJA "KRÓTKA ROZPRAWA MIĘDZY TRZEMA OSOBAMI, PANEM,
WÓJTEM A PLEBANEM,
KTÓRZY I SWE, I INNYCH LUDZI PRZYGODY WYCZYTAJĄ [WYLICZAJĄ], A TAKIEŻ I ZBYTKI, I POŻYTKI
DZISIEJSZEGO ŚWIATA"
Dialogiem zwykło się określać utwór literacki złożony z wyodrębnionych wypowiedzi dwu lub więcej osób, nie mający jednak charakteru dramatyczno-scenicznego. Ukształtował się na pograniczu literatury i twórczości filozoficznej. Renesans odziedziczył dwie jego tradycje: - antyczny dialog prozą typu platońskiego, - wierszowany dialog typu średniowiecznego. Oba - zwane najróżniej, najczęściej rozmowami czy rozprawami - służyły w wieku XVI skutecznie sporom obywatelskim i, przede wszystkim, religijnym.
Ze wszystkich dialogów Mikołaja Reja i chyba wszystkich w ogóle spośród literatury dialogowej wieku XVI najokazalsza jest "Krótka rozprawa", wydana pod pseudonimem Ambrożego Korczboka Rożka w Krakowie w roku 1543.
Jest to dialog o jak najbardziej współczesnej autorowi tematyce, zarówno politycznej, jak i obyczajowej.
Pomyślany został jako satyra ujawniająca ostry już za czasów Reja konflikt między trzema stanami: szlachtą, duchowieństwem i chłopstwem.
Całość poprzedza wiersz "Ku dobrym towarzyszom", będący deklaracją ideową poety. Rej prezentuje się w nim jako typowy przedstawiciel swej epoki, twórca, który wygłasza pochwałę szerokiego zainteresowania światem: "Bo snadź człowiek z przyrodzenia każdy/ Najwięcej się o to stara zawżdy/ Aby wiedział, co się w ludzioch dzieje".
'KRÓTKA ROZPRAWA" - SATYRĄ SPOŁECZNĄ
Głównymi przeciwnikami w tej rozprawie są Pan i Pleban, przy czym pierwszy szuka początkowo sprzymierzeńca w osobie Wójta.
Pan występuje ostro:
- przeciwko zaniedbywaniu przez kler swoich obowiązków (niestaranne odprawianie obrzędów; zastępowanie systematycznego nauczania moralnego - łajaniem,)
- wytyka duchowieństwu nieuctwo,
- oburza się na pasożytniczy tryb życia,
- wskazuje na chciwość w ściąganiu ofiar i opłat, szczególnie wyśmiewa odpusty.
Wyraźnie autor przyłącza się do tych zarzutów (jako zwolennik reformacji), ale "Krótka rozprawa" nie jest "agitką" polityczną. To utwór o aspiracjach artystycznych, dąży do ogarnięcia całego obrazu, dbając o równomierne rozłożenie akcentów: dopuszcza więc do głosu Plebana, który z kolei krytykuje:
- prywatę i ograniczenie umysłowe posłów ("Każdy na swe skrzydło goni;/ Pewnie Pospolitej Rzeczy/ Żadny tam nie ma na pieczy.")
- przekupstwo urzędników, szczególnie sądownictwa.
Jednoczy się też z Wójtem w narzekaniach na - wysokie świadczenia na rzecz toczonych wojen.
Wszystkie wspomniane przez oponentów nadużycia przede wszystkim dają się we znaki chłopom i dlatego pisarz wkłada w usta Wójta skargi równo na ucisk
· kościoła:
- skrupulatne wyliczanie dziesięciny,
- zakłamanie duchowieństwa, które zbierając bogate datki powołuje się na obowiązek wobec Boga (ironia w komentarzu: "Acz nie wiem, wie-li Bóg o tym,/ Aż to zrozumiemy potym:/ To wiem, iż żyta nie jada,/ Bo w stodole nierad siada.")
· szlachty:
- narzucanie obowiązku dodatkowych prac poza tradycyjnymi dniami pańszczyzny (tzw. "tłoki")
· i obydwu stanów :
- wystawne życie (kosztowne potrawy i trunki "Nie zawżdy [zawsze] wiedzą, co jedzą"; wyszukane stroje),
- namiętne myślistwo niszczące zbiory,
- zadłużanie się, czego efektem jest utrata włości ("A prędko ta pycha minie,/ Gdy razem bram [listwa u szaty] z wioską zginie.")
Całość żali stanu chłopskiego doskonale podsumowują gorzkie konkluzje: "Ksiądz pana wini, pan księdza,/ A nam prostym zewsząd nędza..."; "Bo każdy, folgując [dogadzając] sobie,/ Wszystko chce zwysić [powetować] na tobie".
Rej dostrzega linię podziału przeciwstawiającą klasę feudałów od ciemiężonego chłopstwa. Jest to największy jego sukces artystyczny i szczyt postępowości jako społecznika.
KSZTAŁT ARTYSTYCZNY
Po raz pierwszy na karty utworu literackiego wprowadzono mowę potoczną. Utwór Reja przełamał schematyzm języka literatury średniowiecznej.
Rej nie zna jeszcze indywidualizacji mowy na poziomie rozprawiających person, dlatego zarówno Pan jak i Pleban i Wójt mówią jednakowo. Wprowadził natomiast zróżnicowanie mowy na płaszczyźnie tematyczno-środowiskowej. Stąd obecność:
· zwrotów potocznych (" ...z nogami w niebie będę");
· frazeologizmów ("...głębokoś snać zabrnął");
· przysłów (" ...tłusty połeć mazać", "Na chromem...")
Dążenie do odda...
PierwszaMuza