Kultura prawna polskich przedsiębiorców
INSTYTUT BADAŃ NAD DEMOKRACJĄ
I PRZEDSIĘBIORSTWEM PRYWATNYM
00-074 WARSZAWA, UL. TRĘBACKA 4, TEL./FAX. 826 25 96
Raport wstępny
Pod redakcją prof. Anny Turskiej
Zespół autorski:
Anna Turska – kierownik projektu
Mieczysław Bąk
Andrzej Kojder
Przemysław Kulawczuk
Wprowadzenie Błąd! Nie zdefiniowano zakładki.
1. Ocena kultury prawnej polskich przedsiębiorców w świetle badań ankietowych 5
1.1. Metodologia i charakterystyka badanej zbiorowości 5
1.1.1. Charakterystyka badanej zbiorowości 5
1.2. Jakość regulacji prawnych w poszczególnych zakresach prawa 7
1.3. Ocena stopnia przestrzegania prawa przez przedsiębiorców 8
1.4. Poziom wiedzy przedsiębiorców na temat poszczególnych zakresów prawa gospodarczego 9
1.5. Stopień dotkliwości kar w poszczególnych zakresach prawa gospodarczego 10
1.6. Spory interpretacyjne dotyczące przepisów prawnych pomiędzy firmami a administracją państwową 12
1.7. Odwoływanie się od decyzji administracyjnych 13
1.8. Zakres korzystania z usług prawnych przez małe i średnie przedsiębiorstwa 15
1.9. Jakość umów cywilno-prawnych 17
1.10. Kultura płatnicza w zakresie zobowiązań publiczno-prawnych 18
1.11. Trudności małych i średnich przedsiębiorstw w spełnianiu procedur ustawy o zamówieniach publicznych 21
1.12. Spory sądowe z pracownikami 21
1.13. Ocena przepisów prawa pracy z punktu widzenia jego wpływu na kulturę prawną 22
1.14. Wpływ jakości regulacji prawnych na funkcjonowanie przedsiębiorstw 23
1.15. Zakres regulacji działalności gospodarczej 26
1.16. Czyny zasługujące na moralne potępienie 27
1.17. Ocena postępowania osób naruszających prawo 29
1.18. Wpływ przepisów prawnych na działania nieformalne. 30
1.19. Zjawiska wpływające negatywnie na kulturę prawną w ocenie przedsiębiorców 31
1.20. Wartości, które powinien chronić system prawny 32
2. Kultura prawna polskich przedsiębiorców w świetle wypowiedzi sędziów sądów powszechnych 33
2.1. Charakterystyka przedsiębiorców występujących w postępowaniach sądowych 33
2.1.1. Specyficzne problemy związane z postępowaniem sądowym, w którym przedsiębiorca jest stroną. 33
2.1.2. Postawa przedsiębiorców wobec prawa oraz jego znajomość w świetle przeprowadzonych wywiadów. 35
2.2. Przepisy i regulacje prawne najczęściej łamane przez przedsiębiorców oraz wskazanie przyczyn występowania tych zjawisk 37
2.2.1. Wskazanie przepisów nie sprzyjających przestrzeganiu prawa przez polskich przedsiębiorców 37
2.2.2. Zasadnicze przyczyny łamania prawa przez przedsiębiorców 40
2.3. Propozycje sędziów sądów powszechnych w zakresie poprawy kultury prawnej przedsiębiorców 43
3. Analiza przepisów prawa gospodarczego wpływających negatywnie na poziom kultury prawnej przedsiębiorców 46
3.1. Przepisy w zakresie procedur sądowych 46
3.2. Przepisy w zakresie prawa pracy 47
3.3. Przepisy w zakresie ubezpieczeń społecznych i zdrowotnych 48
3.4. Przepisy podatkowe 50
3.4.1. Przepisy w zakresie podatku od towarów i usług (VAT) 52
3.4.2. Przepisy w zakresie podatków dochodowych 52
3.5. Przepisy w zakresie zamówień publicznych 53
4. Weryfikacja hipotez badawczych 54
5. Podsumowanie i wnioski 59
Wprowadzenie
Instytut Badań nad Demokracją i Przedsiębiorstwem Prywatnym – Krajowej Izby Gospodarczej - podjął w 1999 roku badanie zatytułowane: Kultura prawna polskich przedsiębiorców. Teoretyczna i empiryczna konceptualizacja podjętego tematu badawczego nastręczała liczne trudności. Wynikały one z braku naukowego dorobku, który można było uznać za punkt odniesienia dla projektowanych badań. Teoretyczne analizy pojęcia społecznej kultury prawnej mają w literaturze przedmiotu krótki rodowód i budzą liczne kontrowersje. Skutkuje to brakiem aspiracji i doświadczeń badawczych w empirycznej operacjonalizacji kultury prawnej jako cechy: jednostek, grup społecznych i społeczeństwa globalnego. Przy takim stanie wiedzy podjęte badania wymagały przyjęcia określonych wstępnych założeń.
Na potrzeby przeprowadzonych badań należało przede wszystkim sformułować operacyjną definicję społecznej kultury prawnej. Punktem wyjścia podjętej próby stały się takie tradycyjnie uznane – w analizach empirycznych - kategorie jak: świadomość prawna, postawy wobec prawa, prawo intuicyjne, poczucie prawne. Wymienione kategorie analityczne niewątpliwie stanowią elementy składowe kultury prawnej społeczeństwa nie wyczerpują jednakże teoretycznego aspektu kulturowego tego zjawiska .
Dla potrzeb prowadzonych badań przyjęliśmy, iż kultura prawna różnych podmiotów społecznych - jak każde zjawisko kulturowe – stanowi uogólniony obraz doświadczanych i praktykowanych stosunków społecznych – formalnych i nieformalnych - w zakresie uprawnień i obowiązków międzyludzkich i międzygrupowych.
Przyjęta definicja operacyjne pozostaje w konwencji uznanego w literaturze niemieckiej pojęcia „weltanschaung”, to jest uogólnionego oglądu świata, w którym jednostka ludzka funkcjonuje. Kultura prawna zakorzeniona jest bowiem w takim mentalnym oglądzie świata ładu społecznego, z jego nadrzędnymi wartościami bezpieczeństwa i sprawiedliwości. Owe zakorzenienie znalazło wyraz już w antycznym prawie rzymskim w podziale prawa na: ius i lex – dwu porządków normatywnych stojących na straży tych wartości. Te dwa rozumienia prawa różnią się zarówno sposobem wykreowania jak i funkcjami społecznymi. Prawo rozumiane jako ius powstaje spontanicznie jako wynik społecznego współżycia ludzi i zawiera podstawową aksjologię ładu normatywnego, w tym przede wszystkim zasadę słuszności i sprawiedliwości. Prawo rozumiane jako lex powstaje w drodze odgórnego stanowienia i wyraża ład normatywny chroniony monopolem przymusu państwowego. W tym też sensie stanowi ład polityczny określonego społeczeństwa.
Poczynione rozróżnienie zakresów znaczeniowych pojęcia prawa w ujęciu kulturowym miało istotne znaczenie dla prowadzonych badań z dwu zasadniczych powodów.
Po pierwsze, czas transformacji ustrojowej w Polsce sytuuje prawo odgórnie stanowione jako ważny instrument zmiany ładu politycznego, społecznego i gospodarczego. W literaturze poświęconej transformacji ustrojowej akcentuje się, iż państwowa kontrola polityczna – wyrażana w stanowionym prawie – i rynek to dwa podstawowe media sterujące procesem zmiany społecznej w kierunku prywatnej gospodarki rynkowej i demokratycznego społeczeństwa. W tym świetle jakość prawa stanowionego i czynienie z niego użytku przez organy państwowe należało uznać za podstawowy czynnik pozytywnego jego odbioru społecznego a w konsekwencji powodzenia transformacyjnego.
Po drugie, społeczno – zawodowa rola przedsiębiorcy jest w wysokim stopniu regulowana przez prawo stanowione, łącznie z wyraźnie eksponowanym obowiązkiem działania zgodnego z obowiązującym prawem. Taki zapis zawiera ustawa o działalności gospodarczej, z grudnia 1988 roku. Jednocześnie ustawa ta – w raz z późniejszymi zmianami – proklamowała zasadę swobody działalności gospodarczej, wyrażającą się - między innymi - w wolności umów między kontrahentami gospodarczymi. W rezultacie przyjętych rozwiązań prawnych rola społeczno - zawodowa przedsiębiorcy usytuowana została w przestrzeni ius – słuszności, sprawiedliwości oraz w przestrzeni lex-obowiązku działania zgodnego z obowiązującym prawem. Implikuje to nie tylko spodziewaną dyspozycję zachowań legalnych, lecz również znajomości prawa i rozwiniętą sferą poradnictwa prawnego.
Kultura prawna jako przedmiot badań wiąże się z zasadniczą kwestią metodologiczną, to jest dopuszczalności analiz ocenno – wartościujących. Zgodnie z kanonem współczesnej socjologii kultury wszelkie oceny zjawisk kulturowych – w kategoriach niska, wysoka itp. – nie są uprawnione. Ten rygoryzm wartościowania dotyczy jednakże kultury która ukształtowana została w toku spontanicznego współżycia społecznego ludzi, w długim procesie historycznym.
Z tego też punktu widzenia przyjęliśmy, iż przestrzeń kultury prawnej przedsiębiorców wyznaczona przez prawo stanowione może być poddawana zabiegom wartościującym. Wartościowanie te ma oczywiście charakter ograniczony i zrelatywizowany do stopnia zgodności empirycznie stwierdzonej kultury prawnej badanych z obowiązującym stanem regulacji prawnej w zakresie uprawianej roli zawodowej.
W założeniach badawczych przyjęliśmy, iż wysoki poziom kultury prawnej w tym zakresie warunkowany jest przede wszystkim wysokim poziomem jakości prawa stanowionego i jakości jego stosowania przez instytucje państwowe, czy ogólniej publiczne.
W wyniku przyjętych założeń zasadniczym celem badań stało się pozyskanie materiału empirycznego, który dałby podstawy do zdiagnozowania kultury prawnej polskich przedsiębiorców i w konsekwencji umożliwił rekomendację środków sprzyjających jej rozwojowi. Cel ten był zrealizowany za pomocą trzech wyodrębnionych zadań badawczych.
Pierwsze zadanie badawcze obejmowało badanie ankietowe kwotowej próby małych i średnich przedsiębiorstw zlokalizowanych na terenie całego kraju. Celem tego badania było określenie stopnia znajomości stopnia przestrzegania prawa w środowisku przedsiębiorców w podstawowych zakresach prawa gospodarczego. Przedsiębiorcy oceniali też jakość regulacji prawnych oraz wskazywali te rozwiązania prawne, które nie sprzyjają ich przestrzeganiu. Ponadto badanych przedsiębiorców poproszono o ocenę zaproponowanych przez Instytut kierunków zmian systemu prawa gospodarczego. Ta ocena umożliwiła sformułowanie rekomendacji dla władz publicznych.
Drugie zadanie badawcze obejmowało wywiady kierowane z sędziami sądów powszechnych. Celem tych wywiadów było określenie jakie regulacje prawne są najczęściej łamane przez przedsiębiorców oraz ustalenie w jakim stopniu wynika to z nikłej ich znajomości a w jakim stopniu jest to działaniem świadomym. Przedstawiciele wymiaru sprawiedliwości zostali również poproszeni o wskazanie przyczyn kształtowania się określonego stanu kultury prawnej przedsiębiorców oraz o zaproponowanie propozycji działań, które poprawiłyby stan kultury prawnej przedsiębiorców.
Trzecie zadanie obejmowało analizę przepisów prawa odnoszących się do prowadzenia działalności gospodarczej pod kątem wyodrębnienia tych przepisów, które nie sprzyjają kulturze prawnej przedsiębiorców.
Przedstawiając raport z przeprowadzonych badań Zespół Instytutu Badań nad Demokracją i Przedsiębiorstwem Prywatnym spodziewa się, iż zawarty w nim materiał empiryczny spełnia następujące funkcje:
- wypełnia lukę w wiedzy na temat kultury prawnej polskich przedsiębiorców,
...
piess