KALENDARZ ŚWIĄT OBCHODZONYCH W STAROŻYTNYM RZYMIE
Pod koniec okresu cesarstwa mawiano, że w kalendarzu rzymskim jest więcej świąt, niż dni nieświątecznych. Poniższy spis świąt dobrze ilustruje to powiedzenie, choć trzeba zauważyć, że nie wszystkie święta były obchodzone w tym samym okresie. Popularność niektórych z nich zanikała, gdy inne, nowe zaczynały być obchodzone coraz huczniej.
Inne święta obchodzono też wśród pospólstwa, inne w kręgach patrycjuszowskich. Szereg świąt było też zarezerwowanych dla poszczególnych grup zawodowych. Niektóre bóstwa, a więc i związane z nimi święta były popularne tylko w konkretnych regionach kraju, ale migrująca ludność przenosząc się często kultywowała dawne tradycje, które mieszały się i nakładały na zwyczaje i wierzenia lokalne.
I
Styczeń, 1.
Kalendy styczniowe. Ważne święto.
Rzymski miesiąc Januarius poświęcony był Janusowi. Pierwszy dzień tego miesiąca nie był rozpoczęciem nowego roku, dzień ten celebrowano w marcu, w związku z tym pierwszemu stycznia nie towarzyszyły uroczystości noworoczne. Znano i kultywowano natomiast wymianę prezentów właśnie tego dnia. Tradycyjnie natomiast w kalendy płacono podatki. Zazwyczaj, przy stabilnej sytuacji ekonomicznej Cesarstwa, wysokość comiesięcznych poborów była równa 0,5%. Dodatkowo, w Kalendy Styczniowe obejmowali swój urząd konsulowie.
Pierwszego stycznia każdego roku Pontifex i Rex Sacrorum składali ofiarę Junonie, wzywając przy tym również Janusa. Żona Rexa sacrorum w tym czasie składała ofiarę Junonie w Regii. Od czasów republikańskich pierwszego dnia nowego roku, po przejściu świętej procesji przez miasto do Kapitolu, konsulowie inaugurowali swoje rządy składając ofiary z białych wołów i wznosząc modły do Junony, Minerwy i Jowisza (za czasów cesarstwa rytualne śluby składano 3 stycznia).
W czasie procesji i po nabożeństwach lud obrzucał się drobnymi monetami, co miało zapewnić pomyślność i dostatek.
Święto Vejovisa (Vediovisa)
Rocznica poświęcenia temu mrocznemu bóstwu świątyni na Tybrze, w którym to dniu rzymianie składali mu ofiary błagalne, wierząc że przychylność Vediovisa jest nad wyraz pożądana. Vediovisa nazywano „małym Jowiszem”, choć w przeciwieństwie od Jowisza – dawcy życia, Vediovis był panem śmierci, rażącym śmiertelników swymi niechybnymi strzałami.
Święto Eskulapa.
Na tej samej wyspie na rzece Tybr stała świątynia Eskulapa. Często zresztą łączono wyprawę do świątyni Vediovisa ze złożeniem ofiar Eskulapowi. Pierwszego błagano o odstąpienie od uśmiercania bliskich osób, drugiego zaś o dobre zdrowie i wyleczenie z chorób.
Styczeń, 5
W tym dniu Rex Sacrorum ogłaszał zebranym na Kapitolu ludziom kalendarz dni świątecznych na styczeń.
Styczeń, 9
Agonalia
Tego dnia Rex Sacrorum składał w ofierze barana, zwracając się znów do Janusa o przychylność i ochronę przed całym złem. Podobne obrzędy odprawiane były także 17 marca, 21 maja, 11 grudnia, a poświęcano je, w kolejności: Marsowi, Vediovisowi i Sol Indiges.
Styczeń, 11-15.
Carmentalia.
Jak sama nazwa wskazuje, święto to było poświęcone bogini Carmenta. Carmenta była dobrą nimfą jednego ze źródeł nieopodal Rzymu. Od jej imienia zwano jedną z bram Wiecznego miasta Porta Carmentalis. Do Carmenty modliły się przez cały okres istnienia pogańskiego Rzymu kobiety, prosząc o lekki i szczęśliwy poród oraz zdrowe dzieci. Do świątyni Carmenty nie wolno było wchodzić w rzeczach skórzanych ani wnosić skór pod żadną postacią. Według Owidiusza, skóry mogłyby przypomnieć Bogini o śmierci i cierpieniu zwierząt. W święto, Flamen Carmentalis składał ofiarę w świątyni, znajdującej się nota bene obok Porta Carmentalis.
Styczeń, 11.
Święto Juturny.
Juturna była boginią żyjącą pod ziemią, dlatego też jej symbolami były fontany i źródła wynoszące wodę z głębin na powierzchnię. Wierzono, że jest ona małżonką Fontusa. W tym dniu wszyscy opiekunowie świętych wód, ale i akweduktów, zbierali się, by oddać cześć bogini w miejscu, gdzie Agryppa zbudował akwedukt Aqua Virgo.
Styczeń, 16
Concordiae
Święto dedykowane bogini zgody i harmonii Concordii. O popularności jej kultu niech świadczy fakt, że w samym Rzymie było kilka miejsc jej kultu. Najbardziej znana jest świątynia stojąca u podnóża Wzgórza Kapitolińskiego, przy Tabularium.
Styczeń, 27.
Tego dnia obchodzono rocznicę wybudowania pierwszej świątyni Kastora i Polluksa na Forum Romanum. Świątynia miała wyrażać wdzięczność Rzymian za pomoc w rozbiciu Latynów nad jeziorem Regillus. Gdy wojska dyktatora Postumiusza przestały już wierzyć w zwycięstwo, gdy szala przechylała się na stronę przeciwników Rzymu, nagle pojawiło się dwóch młodzieńców na białych rumakach, którzy runęli na wroga siejąc popłoch i zniszczenie, napawając Rzymian duchem męstwa i wiarą w zwycięstwo. Chwilę po tym, jak Rzymianie przeszli do kontrataku, młodzieńcy zniknęli, pojawiając się jednocześnie u źródła Juturny. Pojąc spienione konie ogłosili oni ludowi zwycięstwo Rzymian w bitwie... i to w czasie gdy bitwa jeszcze trwała.
Styczeń, 30
Składanie ofiar na ołtarzach pokoju.
Do czasów cesarza Augusta było to typowo wiejskie święto, podczas którego rolnicy składali ofiary w imię pokoju. Oktawian zmienił charakter obchodów. Po podziale Rzymu na 256 „vici” (dzielnic), rozkazał on postawienie kaplic na ulicach i skrzyżowaniach granicznych pomiędzy dzielnicami. Kaplice te naturalnie związane były z czcią oddawaną Lares Compitales. Doszedł do tego jednak kult Geniusza Augusta, a z połączenia powstał kult Lares Augusti, których czczono we wzniesionych kaplicach i na ołtarzach granicznych właśnie. Trzydziestego dnia stycznia na ołtarzach tych zgodnie z prastarą tradycją składano ofiary w imię pokoju, centralne uroczystości odbywały się zaś wokół Ara Pacis – Ołtarza Pokoju wzniesionego przez cesarza Augusta na polu Marsowym dla uczczenia pokoju, przywróconego przez władcę światu po zakończeniu wojen domowych.
II
Luty, 2.
Paganalia
Na początku lutego obchodzono święto siewu – Paganalia. W ofierze Ceres i Mater Tellus składano tradycyjne placki ofiarne, ale też i różnorodne wypieki domowe. Przychylność bóstw zjednywano także ofiarując im w dniu święta ciężarną maciorę. Modlono się o ochronę zasiewów przed ptakami, mrówkami, zimnem, złą pogodą, chwastami i pasożytami.
Luty, 9.
Święto Apolla.
Luty, 12
Święto Diany, bogini księżyca i polowań.
Luty, 15.
Lupercalia.
Ważne święto obchodzone we wszystkich kręgach społecznych.
Przez długie stulecia, od czasów najdawniejszych aż do upadku Cesarstwa, a nawet w czasach chrześcijańskich, obchodzono w Rzymie Lupercalia. Teoretycznie były to uroczystości ku czci Fauna, któremu dodawano przydomek „Lupercus”, w praktyce i powszechnym przekonaniu łączono jednak ten dzień z cudem, którym było ocalenie przez wilczycę od śmierci założycieli Rzymu, Romulusa i Remusa. Na pamiątkę tego wydarzenia, co roku, kapłani zwani „luperkami” zabijali na ołtarzu koźlę i psa, a potem nożami zbrukanymi krwią ofiarną dotykali czół dwu młodzieńców wysokiego rodu. Krwawe ślady zmywano potem z twarzy kłębkami wełny zmoczonej w mleku, po czym zasiadano do uczty. Po rytualnej biesiadzie, luperkowie wykrawali ze skóry ofiarnego kozła skórzane przepaski na biodra i rzemienie, a potem półnadzy, umazani krwią ofiarną, biegali wokół sanktuarium na Palatynie i krzycząc głośno pędzili przez miasto. Kogokolwiek spotkali na swej drodze, bili go świętymi rzemieniami, a uderzenie takie miało moc obmywającą ze skazy grzechu, przynosiło szczęście i powodzenie w życiu, a kobietom zapewniało płodność. Z tego też powodu Lupercalia zwano „Dniem Oczyszczenia”. Niektórzy wywodzą nawet nazwę miesiąca „Februarius” od tego święta, februa`mi zwano bowiem owe skórzane rzemienie oczyszczające z grzechu.
Luty, 17.
Quirinalia. Jedno z główny świąt, powszechnie obchodzone.
Główne święto Quirinusa (Kwiryna), jednego z boskiej trójcy kapitolińskiej. Na wzgórzu kwirynalskim, które od patrona swego wzięło imię, od wieków miało się znajdować sanktuarium tego boga, gdzie czczono go, podobnie jak Marsa, pod postacią włóczni. W późniejszym okresie, Rzymianie poczęli utożsamiać Kwiryna z Romulusem, który po śmierci swojej miał wejść miedzy bogów i stać się ni mniej, ni więcej tylko właśnie Quirinusem.
Luty, 18.
Święto Tacita, bogini milczenia i powstrzymywania kłótni. Święto poboczne.
Luty, 21.
Feralia.
Od 13 lutego trwały w Rzymie Parentalia – okres, gdy szczególną czcią otaczano Many, duchy zmarłych. W okresie tym zamykano wszystkie świątynie, na grobach zaś składano ofiary z wina, chleba i soli.
Do 20 lutego oddawanie czci Manom nosiło prywatny charakter, ostatni dzień Parentaliów, zwany Feralia, był głównym świętem ku czci zmarłych, które to święto można umownie nazwać „Rzymskimi zaduszkami”.
Tego dnia składano Manom specjalne ofiary, szczególnie uroczyście wieńczono groby świeżymi kwiatami i gałązkami mirtowymi, skrapiano mogiły miodem, winem, wodą kryniczną i mlekiem, a w domach, w pustym pokoju stawiano im miseczki z jadłem i napojem, duchy bowiem w tym dniu miały prawo opuszczać groby i zasiadać do uczty, przygotowanej przez żyjących krewnych.
Luty, 23.
Terminalia.
Święto Terminusa, boga granic, miedz i kamieni granicznych.. W dniu tym kamienie graniczne dekorowano girlandami kwiatów, posiadacze ziemscy składali przy swoich znakach granicznych ofiary. Częste również były uczty, organizowane na miedzy lub w pobliżu kamieni granicznych przez sąsiadów. Najważniejszy uroczystości odbywały się jednak przy świętym kamieniu w świątyni Jowisza na Kapitolu. Nie należy zapominać o tym, że Terminalia odbywały się pod koniec Rzymskiego roku. Tym samym świętowano również symboliczną granicę między starym, a nowym rokiem.
Luty, 24.
Regifugium
Niewiele wiemy o tym święcie, a sami starożytni spierali się co do jego sensu i przeznaczenia. Prawdopodobnie nie nosiło ono charakteru czczenia jakiegokolwiek boga. Jedni mówili, że świętowano koniec roku, inni podkreślali że chodzi o uczczenie rocznicy wygnania ostatniego króla i ustanowienia republiki. To, co wiadomo na pewno, to fakt, iż dzień ten był jednym z dwóch w roku gdy Rex Sacrorum osobiście pojawiał się na Forum by poprowadzić ceremonię.
Luty, 27.
Equirria . Święto głównie wojskowe, ale pamiętać należy, że z wojskiem i sztuką wojenną były związane rządzące i najbardziej uprzywilejowane kręgi Rzymian.
Święto to miało wymiar nie tylko religijny, ale i wojskowy. Equirria to święto poświęcone Marsowi odbywające się dwa razy w roku – w lutym właśnie oraz 14 marca. Związane ono było z kultem Marsa jako patrona koni, dlatego też w dniu Equirria tradycyjnie przekazywano wojsku święcone konie wierzchowe dla oddziałów jazdy. Przeprowadzano przy tym przeglądy w legionach, a szczególną uwagą i troską otaczano kawalerię. W tym dniu również poświęcano jednostki jazdy. Główne uroczystości odbywały się na Polu Marsowym, gdzie organizowano pokazy i wyścigi koni, jedne z najważniejszych i najbardziej prestiżowych w całym Cesarstwie.
III
Marzec, 1.
Kalendy
Matronalia. Powszechne i popularne święto.
Święto ku czci Junony, małżonki Jupitera, matki Marsa, według tradycji miała wydać na świat boga wojny właśnie 1 marca.
Według starego kalendarza 1 marca (nazwa miesiąca od imienia Marsa) rozpoczynał się nowy rok, również pora rozpoczęcia prac polowych. Tego dnia Junonie, boskiemu uosobieniu cnót żony, matki i niewiasty odprawiano uroczyste pochody, składano dary w świątyni i w świętym gaju na Eskwilinie. Ołtarze dymiły się od kadzideł. Bogini ofiarowywano krowę. Posągi ozdabiano kwiatami i wełnianymi wstążkami. Tego dnia przez miasto przechodziła specjalna procesja niesiono święte tarcze. Saliowie, opiekunowie tarcz boga Marsa w specjalnym tańcu i śpiewie czcili boga wojny (jest ich 12, od ilości tarcz; pierwsza, ofiarowana Numie przez Marsa była jedna ale sporządzono jej 11 wiernych kopii). Wiosna jest początkiem nowego sezonu wypraw wojennych. Tańce i śpiew Bractwa Saliów trwał cały miesiąc. A tego dnia czyszczono broń, odbywały się wyścigi rydwanów. Matronalia są świętem zwłaszcza mężatek i dziewic. Tego dnia mężowie obdarowywali żony drobnymi upominkami, spełniali ich życzenia. W święcie mogły brać udział również niewolnice i za przykładem Saturnalia panie domu, usługiwały swym niewolnicom przy stole. W święcie pierwotnie nie mogły brać udziału kobiety parające się prostytucją, pod koniec republiki ten zakaz został złagodzony, a później zniesiony.
Marzec, 16.
Święto Jowisza i Marsa
Jak i cały miesiąc było poświęcone bogu wojny, ale i bogu rolniczemu - uosobieniu rozrostu i męskiej siły i witalności. Tego dnia pytano się bogów, ile lat życia pozostaje obywatelowi. Odbywano małe uczty zakrapiane winem.
Marzec, 17.
Liberalia. Ważne święto.
Stare kapłanki i kapłani ozdobieni wieńcami z bluszczu ofiarowywali Bachusowi ciasta, miód, mięso przyrządzone na słodko. Towarzyszyła temu głośna muzyka, tańce, i swoboda obyczajów. Było to święto wolności.
Wolność od zła
Wolność od ciężarów
Wolność od trosk
Wolność od młodzieńczego ciężaru
Tego dnia chłopcy w wieku 16-17 lat przywdziewali męskie togi i stawali się pełnoprawnymi obywatelami.
Marzec, 19.
Quinquatrus
Rozpoczyna pięciodniowe święto ku czci Minerwy, patronki tkactwa, muzyków, nauczycieli, uczniów, lekarzy, mówców. To pora ferii dla młodzieży. Święto radosne, z muzyką, czyniono ofiary bogini. Każda z grup, której patronowała bogini wielbiła ją przez te dni.
Marzec, 26.
Dzień wolny od tańców Bractwa Saliów.
Marzec, 30.
Dzień bogini Salus, bogini pomyślności i dobrobytu. Oddawano jej cześć na Quirinale, gdzie miała swoją świątynię.
Marzec,31.
Święto Bogini Luny tożsamej z Dianą - dziewiczą boginią.
IV
Kwiecień, 1.
Kalendy, Veneralia. Świętowane głównie przez kobiety.
Veneralia, połączone często z świętem Fortuny Virilis i Ceraliami, były niezwykle popularne i ważne dla Rzymian. Przybytki Pani Cypryjskiej, a także całe miasta, gdzie Pani Miłości miała swych wyznawców były na ten czas przystrajane girlandami z kwiatów, szczególnie róż i mirtem - roślinami nieodłącznie kojarzonymi z boginią. Aby zjednać sobie łaskę najpiękniejszej mieszkanki niebios, składano jej w ofierze białe gołębice, tak przez nią umiłowane oraz placki ofiarne. Modlono się tymi słowami:
"Matko narodu rzymskiego, rozkoszy ludzi i bogów, łaskawa Wenus! Ty morze żeglarskie pod gwiazdami niebieskimi leżące, ty ziemię plony rodzącą nawiedzasz, albowiem dzięki tobie powstaje wszystko, co żyje, i tylko dzięki tobie ogląda światło słońca. Gdy się pojawisz, uciekają wiatry i chmury niebieskie, pod nogi ci ściele ziemia miękki kwiaty, do ciebie śmieją się mórz roztocza i niebo lśni ku robię światłością szeroką. Albowiem skoro rozerwą się wrota wiosny i powieje rodne tchnienie zefirów, ciebie, bogini, najpierw ptaki powietrzne zwiastują; niesforne bydlęta skaczą po łąkach wesołych i przepływają rwące potoki, gdyż wszystko idzie, posłuszne, za twoim urokiem. Przez morza i góry, i rzeki wezbrane, i przez liściaste domy ptaków, i przez pola zielone, powszędy przelata tchnienie twojej miłości. ty jedna rządzisz wszechświatem, bez ciebie ani dzień jeden się nie zarumieni świtem, bez ciebie nie rodzi się nic, co jest radosne i miłe."
Następowały potem części obrzędowe przeznaczone wyłącznie dla kobiet. Panie rozbierały się, zdejmowały z posągu Venus Verticordia wszelkie ozdoby i biżuterię, po czym przemywały od stóp do głów ciało boskiej Kiprydy wodą z dodatkiem wywarów kwiatowych. Po czym osuszano posąg i na powrót wkładano nań biżuterię, przyozdabiano mirtem i świeżo ściętymi różami. Rytuał odprawiano zawsze w obecności silnych, korzenno-cytrusowych kadzideł. Kobiety wypowiadały wówczas następujące słowa:
"Oddaję Ci cześć, Wenero, bogini z piany zrodzona, Najnadobniejsza spośród niewiast boskich, zawsze zdobią Cię szlachetne klejnoty, jedwab skrywa Twe kobiece kształty, Twe włosy wonią słodko, Twe morsko zielone oczy płoną gwiezdnym blaskiem całuje Twe delikatne stopy. Ty, która łaskawie spoglądasz na kochanków, oddaję Ci cześć. Ty, która odpowiadasz na modlitwy utęsknionych, oddaję Ci cześć. Ty, której dary zachwycają wszystkich, starych i młodych, oddaję Ci cześć. Ty, która przynosisz słodką błogość, która wspierasz samotnych, która łączysz dusze, żadne serce nie urąga Twej mocy. Wenus, której piękność rozwidnia mrok nocy, Oddaję Ci cześć i dziękuję za Twe błogosławieństwo."
Równocześnie, panie składały hołd Fortunie Virilis (Fortunie Odważnych). Następnie, w termach kobiety udawały się do łaźni, również przystrojonych mirtem, gdzie dalej modliły się do Wenery. Przy tym strumienie wina płynęły na jej cześć. Na Cyprze odbywała się pielgrzymka na plażę, na której bogini wynurzyła się z piany morskiej. Później zwyczaj ten przyjął się także w innych nadmorskich miastach Imperium. Dni kwietnia uświęcano też igrzyskami sportowymi, zabawami, tańcami i ucztami. Ludzie dobrze się bawili wiedząc, że Venus im sprzyja.
W starożytnym Rzymie pierwszy dzień kwietnia był także znany jako Prima Aprilis, dzień, w którym dozwolone były żarty, wygłupy i kawały. Kwiryci odstawiali komiczne występy, mężczyźni przebierali się w damskie palle, zakładali peruki, tańczyli na ulicach, co nie przydarzyłoby się im w innych dniach....
Kwiecień, 5.
Dzień poświęcony bogini Fortunie, patronce wszelkiej pomyślności i szczęścia, ale bogini zmiennej.
Kwiecień, 10-19.
Święto bogini Ceres, bogini rolnictwa i płodów ziemi.
Ceralia były zwieńczeniem okresu panowania Ceres, który trwał wg tradycji od początku stycznia. Prastarym obyczajem było w tym dniu polowanie na lisy w rejonie Circus Maximus, na obszarze między Palatynem i Awentynem. Dla Rzymian bowiem rudy lis jest uosobieniem rdzy (robigus). Cały obrzęd miał więc na celu przebłaganie boga Robigusa, złego boga, który sprowadzał na młode zboże niszczącą siłę - rdzę. Także na jego cześć urządzano 25 kwietnia Robigalia.
W święto, którego kulminacja następowała 19 kwietnia z uroczystą procesją, obowiązywał biały ubiór. Bogini ofiarowywano na ołtarzu świnię, owoce i miód. Święto było uświetniane igrzyskami organizowanymi przez edylów.
Kwiecień, 13.
Idy kwietniowe.
Święto ku czci Jowisza, uświetniane Igrzyskami. Popularność święta różna w różnych okresach historycznych.
Kwiecień, 15.
Fordicidia.
Dzień poświęcony Tellus – bogini ziemi.
Kwiecień, 19.
Ceralia.
Apogeum święta ku czci bogini Ceres.
Kwiecień, 21.
Parilia.
Dzień założenia prze Romulusa Rzymu.
Tego dnia palono laur, drzewo oliwkowe, sosnowe, przeprowadzano przez dym domowe zwierzęta w celu oczyszczenia go od wszelkich chorób.
Kwiecień, 23-28.
Vinalia.
Najwyższy kapłan ofiarowywał pierwsze winne grona i jagnię Jowiszowi.
Kwiecień, 27 - Maj, 2
Floralia.
Święto ku czci bogini Flory - patronki kwiatów i wiosny. Prawie tygodniowe uroczystości rozpoczynały się tradycyjnie przedstawieniami teatralnymi, a kończyły igrzyskami pełną parą, z pokazami walk gladiatorów, dzikimi zwierzętami i innymi krwawymi rozrywkami. Już w okresie późnej Republiki prostytutki zaczęły uważać Florę, boginię płodności, za swoją patronkę. Z niemałą werwą rok w rok przedstawicielki najstarszego zawodu świata włączały się do świętowania Floraliów. W dniach święta prostytutki paradowały całkiem obnażone po mieście, organizowały przedstawienia teatralne i uczestniczyły w walkach na podobieństwo gladiatorskich, oczywiście w obu przypadkach nago. Prócz tego, do najpopularniejszych tradycji związanych z Floraliami należało wypuszczanie na wolność królików (zajęcy) i kozłów. Zwierzęta te były symbolami płodności i jako takie kojarzyły się wiosną i ...
SOL1983