Grzegorz Portka
Charakterystyka geograficzna
Wyżyny Lubelskiej
i Roztocza
Wyżyna Lubelska rozciąga się od przełomu Wisły przez Wyżyny Polskie na zachodzie poza dolinę Wieprza na wschodzie. Jej północną krajobrazową granicę z Niziną Południowopodlaską wyznacza 20 – 30m. stok płaskowyżu lessowego między Wisłą a Bystrzycą oraz zasięg płaskowyżu kredowego między Bystrzycą a Wieprzem. Na południu kończy się stopniami tektonicznymi, oddzielającymi od Kotliny Sandomierskiej i Wału Roztocza, od wschodu graniczy z krajobrazami poleskimi i wyżyną wołyńską. W tych granicach zajmuje powierzchnię około 7,2 tys. km². Sieć hydrograficzna składa się z rzek płynących zgodnie z nachyleniem warstw skalnych ku północno wschodni (Wieprz i jego dopływy – Giełczew oraz Bystrzyca) i z wykorzystujących subsekwentne obniżenia: Chodelki (dopływu Wisły), Portu i Łabuńki (dopływy Wieprza). Wody podziemne krążą szczelinami i zasilają uliczne, niekiedy obfite źródła. Urodzajne gleby typu rędzin i nalessowych brunatnoziemów sprzyjają rozwojowi rolnictwa. Lasy dębowograbowe i bukowe są nieliczne, przy czym buk ma tutaj wschodnią granicę swojego zasięgu. Wyżyna lubelska dzieli się na 9 mezoregionów: Małopolski Przełom Wisły, Płaskowyż Nałęczowski, Równinę Bełżecką, Kotlinę Chodelską, Wzniesienia Urzędowskie, Płaskowyż Świdnicki, Wyniosłość Giełczewska, Działy Grabowskie i Padu Zamojskie.
Małopolski przełom Wisły. Pomiędzy Annopolem na południu a Puławami na północy ma około 80 km długości i od 1,5 do 10 km szerokości, zajmuje powierzchnię około 300 km². Dolina Wisły na tym odcinku obniża się o 135m n.p.m. do 115m i obramowuje od zachodu Wyżynę Lubelską, stanowiąc jednocześnie jej rubież z Przedgórzem Iłżeckim i Równiną Radomską. Wisła przecięła neotektoniczne wypiętrzenie wału meta karpackiego Wyżyn Polskich w wyniku antecedencji. Przed Puławami zaczyna się peryglacjalna Wysoczyzna Lubartowska. W tej części doliny utworzono rezerwat „Łęg na Kępie w Puławach” (4,7 h), natomiast przełomowy odcinek między Janowcem, Kazimierzem i Bochotnicą wchodzi w skład Kazimierskiego Parku Krajobrazowego o powierzchni 136,7km² i strefie osłonowej równej 250km², obejmującego część Płaskowyżu Nałęczowskiego i Równiny Bełżeckiej. W gminie Wilków rezerwatem geologicznym jest „Skarpa Dąbrowska” (39.7 h) z odsłonięciami różnowiekowych osadów czwartorzędowych i ciepłolubnymi murawami, a rezerwatem ptasim „ Krowia Wyspa” (62,3 h) – kępa w korycie Wisły. Dno doliny Wisły w całym przełomie jest wysłany madami, zajęte pod uprawy i osadnictwo, chronione wałami przeciwpowodziowymi. Ujemnym zjawiskiem jest zły stan sanitarny Wisły. Małopolski przełom Wisły był w przeszłości ważnym szlakiem komunikacyjnym, o którego roli świadczą spichrze zbożowe, bogate kamienice mieszczańskie oraz ruiny zamków w Kazimierzu i Janowcu. Dzisiaj Wisła nie odgrywa roli komunikacyjnej, jest rzeką zdziczałą a rolę transportową przejęły linie kolejowe i szosy omijające dolinę. Atrakcyjnym obiektem turystycznym i rekreacyjnym jest tylko Kazimierz Dolny ze względy na urozmaicony obraz i zabytki architektoniczne. Uprzemysłowione Puławy z ich tradycjami kulturalnymi są bramą do Kazimierskiego Parku Krajobrazowego (19.8km²), ale znajdują się poza omawianym regionem.
Płaskowyż Nałęczowski – jest północno-zachodnią częścią Wyżyny Lubelskiej. Buduje go gruba seria lessu spoczywająca na warstwach górno – kredowych, zdegradowanej morenie, piaskach i żwirach. W górnym biegu Bystrej po środku regionu leży uzdrowisko Nałęczów (ok. 5tys mieszkańców), na krańcu wschodnim Lublin, na Krańcu zachodnim Kazimierz. Wojewódzkie miasto Lublin jest największym miastem w południowo – wschodniej Polsce, ważnym ośrodkiem kultury (5 wyższych uczelni) i przemysłu, bogatym zabytki architektury. Jest ważnym węzłem komunikacyjnym. Linia kolejowa do Warszawy przecina płaskowyż Nałęczowski w pobliżu działu wodnego Wisły i Bystrzycy (Wieprza). Płaskowyż Nałęczowski ze względu na urodzajne gleby jest zajęty prawie w całości pod uprawę, bezleśny i gęsto zaludniony. „Dolina Ciemięgi” jest terenem rekreacyjnym dla mieszkańców pobliskiego Lublina, służy do wypoczynku sobotnio – niedzielnego.
Równina Bełżecka – przylega od południa, pomiędzy dolina Wisły a doliną Bystrzycy, do Płaskowyżu Nałęczowskiego, przechodząc w Kotlinę Chodelską. Centralne usytuowane miasteczko Bełżce jest lokalnym ośrodkiem usługowym położonym na uboczy głównych śladów komunikacyjnych. Większym miastem jest Poniatowa z zakładem elektromaszynowym. Wschodnim krajem równiny Bełżeckiej biegnie linia kolejowa z Lublina do Stalowej Woli. Równina Bełżecka jest regionem rolniczym, prawie bezleśnym.
Kotlina Chodelska – ma zarys trójkątny, rozszerzający się ku dolinie Wisły, w którą przechodzi bez wyraźnej granicy ze względu na pokrywę piasków. Piaski zostały miejscami uformowane w wydmy. W zachodniej części kotliny utworzono grupę stawów rybnych. Jedynym miastem jest Opole Lubelskie z przemysłem spożywczym (cukrownia, mleczarnia i inne).
Wzniesienie Urzędowskie – są południowo zachodnią częścią Wyżyny Lubelskiej, osiągającą wysokości od 200 do 270m n.p.m. Wyżyna jest rozczłonkowana erozyjne przez dopływy Wisły Wyżnicę i Sannę, a na wschodzie przez górną Bystrzycę , która stanowi granicę między Wzniesieniami Urzędowskimi a Wyniosłością giełczewską. W ukształtowaniu Wzniesień Urzędowskich wyróżnia się dolina Wyżnicy, w której część leży odrębne osiedle Kraśnik Fabryczny, z fabryką łożysk tocznych. W gminie urzędów istnieje rezerwat jadłowy „natalin”. Atrakcyjne są znaczne powierzchnie sadów i plantacje krzewów owocowych, zwłaszcza w okresie kwitnienia drzew. Wschodnim skrajem regionu biegnie linia kolejowa z Lublina przez Kraśnik do Stalowej Woli.
Płaskowyż Świdnicki – znajduje się na wschód od Płaskowyżu Nałęczowskiego w widłach Wieprza i Bystrzycy. W 1990r. utworzono Nadwieprzański Park Narodowy o powierzchni 44,3 km². Płaskowyż Świdnicki jest regionem rolniczym z niewielkim udziałem lasów. Świdnik z dużą wytwórnią sprzętu komunikacyjnego (w szczególności śmigłowców) wchodzi w skład aglomeracji Lublin. Położona na prawym brzegu Wieprza Łęczna pełni funkcje usługowe dla pobliższego Lubelskiego Zagłębie Węglowego. Na wschód od Świdnika utworzono rezerwat „Wierzchowiska”, obejmujący drzewostan lipowy z domieszką dębu szypółkowego i sosny.
Wzniosłość Giełczewska – jest najwyższą środkową częścią Wyżyny Lubelskiej z kulminacją Boży Dar. Region obejmuje 1250km², ma charakter rolniczy jest pozbawiony miast, z wyjątkiem lokalnego ośrodka Bychawy. W północno wschodniej części regionu, po obu stronach dolin Giełczwi i Radomirki powstał w 1990r. Krzoczonowski Park Krajobrazowy o powierzchni 124km² w gminie Krzczonów. Są tu 2 rezerwaty „Chmiel” oraz „Olszanka”.
Działy Grabowieckie – znajdują się na wschód od doliny Wieprza jest to w większości pokryty lessem garb skał górno-kredowych o powierzchni 1280km². Podłuże doliny dopływów Wieprza: Siennicy, Wojsławki i Wolicy nadają wyżynie wygląd wydłużonych działów między dolinnych a boczne dolinki i wąwozy tworzą urrozmaicony zespół form osiągające wysokości względne do 100m, przy maksymalnej wysokości bezwzględnej 113m we wsi Dębowiec na północ od Zamościa. W gminie Grabowiec jest rezerwat stepowy „Rogów” (1 h). W zachodniej części regionu leży Krasnystaw (21 tys mieszkańców) z przemysłem spożywczym (cukrownie i inne). Z Rejowca przez Krasnystaw do Zawady koło Zamościa poprowadzona w latach 1915 – 1918 Nadwieprzańską linię kolejową.
Padł Zamojski – jest rozległym obniżeniem denudacyjnym wypreparowanym w mało odpornych marglach górno kredowych i kredzie piszącej, podobnie jak kotlina Chodelska. Zajmuje powierzchnię około 870km². Przez Padł Zamojski przepływa w poprzek Wieprz powyżej Szczbrzeszyna, przy czym zachodnią częścią Padołu płynie do niego Por, wschodnią Łabuńkę. Na wschód od Zamościa utworzono rezerwat roślinności stepowej „Łabunie” (110,8 h) z miłkiem wiosennym i lnem złocistym, a na północ od miasta rezerwat torfowy „Wieprzec” (31,9 h). Lasów jest bardzo mało, przeważają pola uprawne i łąki. Jedynym miastem jest Zamość (około 66 tys mieszkańców), założony przez Jana Zamojskiego w końcu XVI w. Rozwija się tutaj przemysł spożywczy, meblarski i odzieżowy, stare miasto jest zaś wysokiej klasy zabytkiem urbanistyki i architektury barokowej. Przez Zamość przebiega linia kolejowa do Hrubieszowa zdublowana od stacji Zawada przez linię szeroko-torową ze Śląska na Ukrainę.
W południowej części Wyżyny Lubelskiej niedaleko Kraśnika bierze początek pasmo niewysokich wzgórz, zwane Roztoczem. Ciągnie się ono ku południowemu - wschodowi i w rejonie Lubyczy Królewskiej przekracza granicę państwa. Roztocze, którego wysokości bezwzględne nie przekraczają 390 m, wznosi się od kilkudziesięciu do stu kilkudziesięciu metrów ponad przyległe krainy : Wyżynę Lubelską i Kotlinę Sandomierską. Jedynie położona po jej wschodniej części Grzęda Sokalska nie odróżnia się wysokością. Roztocze wyraźnie góruje zwłaszcza nad Kotliną Sandomierską, która oglądana z góry robi wrażenie morza lasów. Lasom pokrywającym piaszczysty, silnie zwydmiony teren zawdzięcza ta część Kotliny nazwę Równiny Puszczańskiej.
Szeroka dolina Wieprza między Zwierzyńcem a Szczebrzeszynem oddziela dwie części Roztocza o odmiennych cechach krajobrazu. Część zachodnia, gdzie na podłożu mezozoicznych skał wapiennych zalega gruba warstwa lessu, odznacza się bardzo urozmaiconą rzeźbą. Wody opadowe wyżłobiły tu gęstą sieć wąwozów, długich, wąskich, stromościennych. W powstaniu ich dużą rolę odegrał człowiek. Wycinając lasy, aby móc rolniczo wykorzystać żyzne gleby, przyspieszał procesy erozyjne. Wiele parowów wytworzyło się na liniach dróg prowadzących ze wsi do pól. Tereny zniszczone erozją i pozostawione odłogiem, znów pokrywały się roślinnością krzaczastą i drzewiastą. Dziś w krajobrazie Roztocza Zachodniego charakterystyczna jest mozaika pól i lasów, stwarzająca w bogato rzeźbionym terenie piękne efekty widokowe. Najbardziej malowniczy teren lessowy stanowi roztocze zwane Szczeberzeszyńskim lub Gorajeckim, objęte dolinami Wieprza i Gorajca. Ponad szerokie, płaskie dna obu dolin, wzdłuż których ciągną się wsie niemal nieprzerwanym łańcuchem, wznosi się gęsto pocięty wąwozami wał o wysokościach względnych ponad 100 m, cel interesujących wycieczek.
Druga część Roztocza ma odmienny krajobraz. Główne cechy rzeźby wytworzyły się tutaj jeszcze w okresie trzeciorzędowym. Wyrównany przez procesy niszczące teren, mający wówczas wygląd słabo urozmaiconej równiny, został dźwignięty w górę siłami wewnętrznymi, a następnie rozcięty rzekami. Do dziś zachowały się spłaszczenia wierzchowinowe, pozostałość dawnej równiny.
Plejstoceńska epoka lodowa spowodowała znaczne przekształcenia rzeźby terenu. W glacjale krakowskim Roztocze pokrył lądolód. Osady tego zlodowacenia zostały potem niemal doszczętnie usunięte z wierzchowin i osadzone w dolinach. W czasie następnych glacjałów Roztocze znajdowało się poza zasięgiem lądolodu, lecz pozostawało w strefie jego wpływów pośrednich. W ostrym klimacie peryglacjalnym następowało niszczenie zboczy i progów, które cofały się, a u ich podnóży rozszerzały się tereny równinne. Na stokach tworzyły się połogie dolinki denudacyjne. Dna dolin pokryte zostały grubą warstwą piasków. Wielkie ilości niszczonego materiału przenoszone były aż do Kotliny Sandomierskiej. W postglacjale, zanim teren pokrył się bujną roślinnością , piaski uległy silnemu zwydmieniu.
Konsekwencją długiej i złożonej historii geologicznej są kontrastowe cechy współczesnej rzeźby Roztocza Środkowego. W obszarze wierzchowinowym występują w kilku poziomach spłaszczenia, niekiedy rozległe, gdzie płytko pod powierzchnią zalegają mezozoiczne opoki i margle. Ze spłaszczeniami kontrastują dość strome stoki i zbocza dolin. Rozległe obniżenia i dna dolin, wysłane piaskami, urozmaicone są przeważnie piaskami wydmami. Specyficzny charakter ma kilkukilometrowej szerokości strefa krawędziowa, powstała na linii pęknięć tektonicznych , wzdłuż których nastąpiło oddzielenie Roztocza od Kotliny Sandomierskiej. W rzeźbie tej strefy wyróżniają się trzy elementy. Nad samą Kotliną wznosi się łańcuch małych wzgórz zbudowanych w górnych częściach z wapieni, które tworzyły się w bardzo płytkim morzu trzeciorzędowym. Wzgórza te oddziela od wierzchowiny Roztocza obniżenie, zwane Padołem Józefowskim. W jego przedłużeniu ciągnie się rozległa forma dolinna rozcinająca całe Roztocze, wytworzona również w trzeciorzędzie przez pra-Wieprz. Łączy się ona z obecną doliną Wieprza w Zwierzyńcu, dlatego nazywana jest Doliną Zwierzyniecką. Z piasków wypełniających obniżenia Padołu Józefowskiego i Doliny Zwierzynieckiej wiatry usypały potężne wydmy, wśród których kryją się liczne mokradła. Jako trzeci element strefy krawędziowej wznosi się ponad Padołem Józefowskim, miejscami dość stromo, właściwa krawędź Roztocza, urozmaicona przez procesy erozyjne. Na odcinku między Góreckiem Starym a Panasówką granica Kotliny Sandomierskiej i Roztocza nie ma charakteru trójdzielnej sfery; właściwa krawędź wznosi się bezpośrednio ponad Równiną Puszczańską. Strefa krawędziowa ciągnie się wzdłuż ważnej granicy tektonicznej, oddzielającej obszary młodych fałdowań alpejskich Europy Zachodniej (Karpaty) i otaczających je zapadlisk (Kotlina Sandomierska) od płytowych struktur Europy Wschodniej, w skład których wchodzi Roztocze.
Położenie Roztocza na pograniczu Europy Zachodniej i Wschodniej oraz jego wzniesienie ponad otaczające obszary znajduje swe odbicie w cechach klimatu. ścierają się tu - podobnie jak w całej Polsce - wpływy oceaniczne i kontynentalne, te drugie jednak przeważają. Zima i lato są stosunkowo długie (ponad 100 dni), bardzo krótkie natomiast pory przejściowe - przedwiośnie i przedzimie. Zachmurzenie w skali kraju jest małe, duże natomiast nasłonecznienie. Zwłaszcza w lecie suma godzin, gdy świeci słońce nie przesłonięte chmurami, osiąga duże wartości (ok.48%).
Od sąsiednich obszarów odróżnia się Roztocze niższymi temperaturami powietrza i większymi opadami (ponad 650 mm). W okresie zimy utrzymuje się tu stosunkowo długo (ponad 85 dni) pokrywa śnieżna, chociaż - podobnie jak w całym kraju - wpływy oceaniczne powodują występowanie nawet długotrwałych odwilży. Urozmaicona rzeźba powierzchni terenu jest przyczyną silnego zróżnicowania warunków mikroklimatycznych. Dzięki dość znacznym opadom Roztocze obfituje w wodę. Jednakże budowa geologiczna sprawia, że mało jest wód powierzchniowych. Przepuszczalne podłoże ułatwia wodzie opadowej przenikanie w głąb, toteż w wielu miejscach woda podziemna występuje na dużych głębokościach, ponad 50, a nawet ponad 100 m. Naturalni wpływy wód podziemnych koncentrują się głównie w dolinach rzecznych. Spotkać tam można wydajne źródła, położone najczęściej pod zboczami dolin. źródła stanowiły niegdyś podstawę zaopatrzenia w wodę wielu wsi, a i dziś są wykorzystywane przez ludność.
Rzek na Roztoczu jest niewiele. Główna rzeka - Wieprz, bierze początek w Jeziorze Wieprzowym poza granicami Roztocza, a na jego teren wpływa w okolicach Krasnobrodu. Aż do Zwierzyńca płynie doliną stosunkowo wąską, która nawet w rozszerzeniach nie osiąga 1 km. Jest ona wcięta na głębokość 50 - 70 m w stosunku do wierzchowin. W Krasnobrodzie dolinę Wieprza wykorzystano do budowy stawów i zbiornika kąpielowego. Poniżej Krasnobrodu jej dno porastają bujne laki, na wiosnę zalewane przez rzekę. W Zwierzyńcu dolina zmienia kierunek na północny i rozszerza się, osiągając 1,5 - 2 km. Tu uchodzi do Wieprza mały strumień Świerszcz, zwany też Świnką, odwadniający Dolinę Zwierzyniecką. Jego wody zasilają kompleks stawów "Echo", a w centrum Zwierzyńca staw wokół kościoła.
W Dolinie Zwierzynieckiej, z rozległych bagien bierze również początek strumień Szum, który prowadzi swe wody do Tanwi, a wraz z nią do Sanu. Tanew zbiera wody niemal z całego zachodniego skłonu Roztocza Środkowego. Dopływy jej: Szum z Niepryszką, a także dalej na południowym - wschodzie Sopot i Jeleń, jak i górna Tanew, przecinają strefę krawędziową Roztocza. Doliny ich odznaczają się tu wielką malowniczością; mają charakter przełomów o stromych zboczach. W dnach potoków odsłaniają się skały podłoża, na których rzeczki tworzą efektowne szypoty. Forma dolin związana jest z młodością tektoniczną strefy krawędziowej, która nadal podlega ruchom wznoszącym.
W odpływie dużą rolę odgrywa zasilani podziemne, czego konsekwencją są niski temperatury wód rzecznych w lecie i słabe ich zamarzanie w zimie. Wody podziemne i powierzchniowe Roztocza zachowały do dziś niemal naturalny skład chemiczny. Tylko Wieprz poniżej Zwierzyńca jest w nieznacznym stopniu zanieczyszczony ściekami fabrycznymi.
Literatura: J. Kondracki „Geografia regionalna Polski”
Encyklopedie popularne PWN
maniekchomikuj