HISTORIA LITERATURY : LITERATURA STAROPOLSKA
omówienie niektórych zagadnień
Strony internetowe
(opis epok)
http://www.staropolska.pl/sredniowiecze/sredniowiecze_010.html
http://www.staropolska.pl/renesans/renesans_013.html
http://www.staropolska.pl/barok/barok_025.html
BIBLIA
Biblia, Pismo Święte (z greckiego βιβλίον, biblion – mała księga, l.m. βιβλία, biblia – małe księgi) – zbiór ksiąg, spisanych pierwotnie po hebrajsku, aramejsku i grecku, uznawanych przez żydów i chrześcijan za natchnione przez Boga. Biblia i poszczególne jej części posiadają odmienne znaczenie religijne dla różnych wyznań. Na chrześcijańską Biblię składają się Stary Testament i Nowy Testament. Biblia hebrajska – Tanach obejmuje część kanonu Starego Testamentu. Muzułmanie uważają, iż część Biblii (np. Księgi Mojżeszowe, Psalmy) powstała w wyniku boskiego objawienia, ale jej treść została zafałszowana.
Biblia polska w średniowieczu - Jakkolwiek polskie przekłady całej Biblii pojawiły się stosunkowo późno i do naszych czasów nie dochował się żaden z rękopisów tłumaczenia całości Biblii czy Nowego Testamentu i choć ślady istnienia polskich przekładów znajduje się już w XIII wieku, do których m. in. należy przekaz o Psałterzu z 1280 roku, przetłumaczonym dla królowej Kingi, który jednak nie zachował się do naszych czasów. Tekst tego Psałterza przez dwa i pół wieku krążył w licznych odpisach, będąc stale dostosowywany do użytku praktycznego i poprawiany. Znanych jest kilka jego odpisów: Psałterz królowej Jadwigi zwany też Psałterzem floriańskim (z ok. 1395-1405); Psałterz puławski z 2 połowy XV wieku oraz Psałterz krakowski, zwany także Psałterzem Wietora z 1470 r., wydrukowany później dwukrotnie w Krakowie u Wietora w r. 1532 i 1535. Fragmenty przetłumaczonych na język polski bądź sparafrazowanych psalmów odnajdujemy także w: Karcie Świdzińskiego; Modlitwach Wacława czy Wigiliach za umarłe ludzie.
Zachowało się wiele fragmentów sugerujących, że przynajmniej Ewangelie musiały być tłumaczone na język polski, przynajmniej w XV w., co odkrył prof. Brückner. Tezę taką potwierdza tzw. Ewangeliarz ze zbiorów Biblioteki Ordynacji Zamoyskich w Warszawie; Ewangeliarz Jana Sandeckiego (zwanego także Maleckim) wydany drukiem prawdopodobnie w latach 1526-1527; Rozmyślania przemyskie z przełomu XV i XVI w, których rękopis zawiera niemal całą Ewangelię św. Mateusza, zestawioną z innymi Ewangeliami, przynosząc obszerną część przekładu Nowego Testamentu pochodzącego z okresu średniowiecza. Na wczesne tłumaczenie fragmentów Nowego Testamentu wskazują również m. in.: cytaty w Kazaniach świętokrzyskich i Kazaniach gnieźnieńskich oraz modlitwy (np. Ojcze nasz) w Modlitwach Wacława. Jan Janów wysunął tezę o istnieniu przynajmniej dwóch średniowiecznych tłumaczeń Ewangelii, z których żaden nie przetrwał do czasów obecnych. Jednak obecnie znamy tylko: urywek Ewangelii św. Łukasza (1,45-51) oraz fragment Ewangelii św. Mateusza (rozdz. 25) z ok. 1450 r. Dodać tutaj należy, że na ślady istnienia średniowiecznego przekładu Nowego Testamentu wskazuje również tzw. Nowy Testament Scharffenberga wydany dwukrotnie w Krakowskiej Oficynie Scharffenberga w 1556 i 1558 r., w którego tekście widać wpływy jeszcze średniowiecznego anonimowego tłumacza.
Stanisław Sarnicki h. Ślepowron (1532-1595) powiada, że w Polsce, w dawnych czasach Biblia znajdowała się tylko w trzech miejscach: u króla, u arcybiskupa i w domu Ostrorogów. Jedyny znany obecnie rękopis prawdopodobnie całej Biblii pochodzący z II poł. XV w. nosi nazwę Biblii Królowej Zofii lub Biblii Szaroszpatackiej. Znane są ponadto inne fragmenty tłumaczeń Biblii na język polski, do których zaliczyć należy: fragment Księgi Rodzaju, Przekład Księgi Wyjścia i Księgi Kapłańskiej oraz tzw. Harmonię ewangeliczną.
Przekłady pełne
Pierwsze w historii przekłady całości Biblii (Starego i Nowego Testamentu) na język polski pojawiają się w okresie Reformacji. Były to bezpośrednie przekłady z języków oryginalnych: hebrajskiego, aramejskiego i greckiego. Są to: kalwińska Biblia Brzeska (zwana też "Radziwiłłowską") z 1563 roku (jako pierwszy w historii przekład całości Biblii z języków oryginalnych), ariańska Biblia Nieświeska 1570-1572 oraz luterańska i kalwińska Biblia Gdańska (1632). Pierwsze pełne tłumaczenie z kręgów katolickich (oparte nie na oryginale, ale na łacińskim XV-wiecznym tłumaczeniu) to Biblia Leopolity zwana też Szarffenbergowską (1561).
Do niedawna w użyciu były najpopularniejsze przez wiele wieków katolicka Biblia ks. Wujka (całość wydana w 1599 r., Nowy Testament 1593, psalmy 1596) i protestancka Biblia Gdańska.
Na przełomie XIX i XX wieku powstał nowy przekład Tory i większości pozostałych ksiąg Starego Testamentu, wydany na podstawie języków oryginalnych przez Izaaka Cylkowa. Przed Cylkowem w 1891 r. w Wiedniu nakładem A. Reicharda ukazało się tłumaczenie Biblii Hebrajskiej pt. Pismo Święte wszystko Starego Przymierza żydowskie i polskie.
dynamiczny, wg zasady ekwiwalencji dynamicznej – zgodność na poziomie całych zdań. Polskie przekłady mają najczęściej charakter dynamiczny. Różnią się jednak stopniem dynamizmu. Na przykład Biblia Poznańska zachowuje dużą wierność oryginałowi, czego nie można powiedzieć o Biblii Tysiąclecia lub Biblii Warszawsko-Praskiej.
idiomatyczny i parafraza – zgodność na poziomie myśli i akapitów. Jedyny polski przekład, który jest w pełni parafrazą to Słowo Życia.
Ze względu na rodzaj odbiorców wyróżnić można dwa rodzaje przekładów:
popularne, przeznaczone dla przeciętnego czytelnika. Przekłady te najczęściej tłumaczono przyjmując podejście komunikacyjne. Odmianą przekładu popularnego jest przekład pastoralny, który ma służyć jak najszerszej liczbie wiernych. Cele pastoralne stawiali sobie m.in. tłumacze Biblii Paulistów.
specjalistyczne, służące m.in. egzegezie, wykorzystywane przez biblistów. Należą do nich przekłady dosłowne, a także synopsy.
Problemy języków oryginalnych - Gdy przekład Nowego Testamentu jest określony jako tłumaczony z języków oryginalnych, oznacza to, że Ewangelia wg Mateusza tłumaczona była z greckiego. W istocie niektórzy uważają grecki tekst Ewangelii wg Mateusza za przekład lub parafrazę zaginionego tekstu napisanego po hebrajsku lub aramejsku, lecz nawet jeżeli to prawda, to tekst grecki jest przypuszczalnie najbliższy oryginałowi z tego, czym dysponowali tłumacze.
Poza tym sformułowanie "języki oryginalne" nie wyklucza uwzględniania wczesnych tłumaczeń na inne języki (np. wiele tłumaczeń z języków oryginalnych przy tłumaczeniu Genesis 4,8 dodaje na podstawie Septuaginty, wczesnego tłumaczenia na grecki, słowa: "Wyjdźmy na pole", zakładając, że w czasach powstawania Septuaginty słowa te znajdowały się w tekście hebrajskim, a później zaginęły np. wskutek błędów kopistów)[4]
Lista polskich przekładów Biblii
Wymienione poniżej są przekłady co najmniej Nowego Testamentu
Historyczne
Katolickie
Biblia królowej Zofii (1455)
Nowy Testament w przekładzie Marcina Bielskiego (1556)
Biblia Leopolity lub Biblia Szarffenbergowska (1561)
Biblia Wujka (1599)
Protestanckie
Nowy Testament w przekładzie Stanisława Murzynowskiego (1552)
Biblia Brzeska (1563)
Nowy Testament w przekładzie Marcina Czechowica (1557)
Biblia Nieświeska (1582)
Nowy Testament w przekładzie Walentego Szmalca (1606)
Biblia Gdańska (1632)
Nowy Testament i Psalmy w przekładzie Bolesława Goetze (ok. 1860)
BOGURODZICA
Prof. dr hab. Edmund Kotarski
Najstarsza polska pieśń religijna. Została utrwalona na piśmie w początkach XV wieku. Z tego czasu pochodzą dwa - zachowane do dziś - przekazy: 1. kcyński, obejmujący dwie początkowe zwrotki wraz z zapisem nutowym; 2. krakowski, obejmujący 13 zwrotek, bez nut. Inne przekazy pochodzą z drugiej połowy XV wieku, z przełomu XV i XVI oraz z początku XVI stulecia. W roku 1506 pieśń ukazała się drukiem w Krakowie w Statucie Jana Łaskiego.
Pochodzenie pieśni (teza o autorstwie św. Wojciecha została odrzucona) nie jest jasne. Zwykło się ją łączyć już to z liturgią łacińską, z tradycją hymnów kościelnych, już to z wpływami greckimi czy staro-cerkiewno-słowiańskimi, z kulturą Zachodu i Wschodu. Najwcześniej powstały dwie początkowe zwrotki - może w połowie, a może pod koniec XIII wieku, niewykluczone też, że dopiero u progu XIV stulecia.
Bogurodzica jest pieśnią modlitewną, której pierwsza zwrotka przynosi błaganie skierowane do Chrystusa za pośrednictwem Maryi. Zaczyna się ona apostrofą do niej - "Bogurodzicy" (matki Chrystusa), "dziewicy" (panienki, dzieweczki), "Bogiem sławienej" (przez Boga wielbionej), "zwolenej" (wybranej). Po apostrofie następuje prośba, by Maryja pozyskała u swego syna łaski dla ludzi: "Zyszczy nam (pozyskaj dla nas), spuści nam" (ześlij nam). Druga strofa zaczyna się zwrotami kierowanymi bezpośrednio do Chrystusa (nazwanego "bożycem", synem Boga) - z przywołaniem Jana Chrzciciela, mogącego wesprzeć ludzkie błaganie. Modlitwa kończąca tę zwrotkę zawiera prośbę, by Chrystus zapewnił ludziom "na świecie zbożny (szczęśliwy) pobyt", a po śmierci "rajski przebyt" (wieczne trwanie w niebie). Dalsze zwrotki rozwijały różne motywy: wielkanocne, pasyjne, litanijne - z wezwaniami do świętych.
Bogurodzica była początkowo związana z mszą i procesją, ale już w XV wieku stała się pieśnią rycerską. Dzięki Janowi Długoszowi (historykowi, autorowi dzieła Annales seu Cronicae incliti Regni Poloniae - Roczniki czyli Kroniki sławnego Królestwa Polskiego) wiemy, że została ona odśpiewana pod Grunwaldem w 1410 roku, a także przed innymi bitwami w późniejszych latach. Towarzyszyła też uroczystościom koronacyjnym Władysława zw. Warneńczykiem. Właśnie dlatego nazwał Długosz Bogurodzicę "carmen patrium" (pieśnią ojczystą). W ciągu następnych stuleci straciła na znaczeniu. Pozycję "pieśni ojczystej" odzyskała w XIX wieku i zachowuje ją po dzień dzisiejszy.
KAZANIA tzw. świętokrzyskie The Świętokrzyskie SERMONS
Dr Marek Adamiec
Najdawniejszy zabytek literacki języka polskiego. Zapis pochodzi z drugiej połowy XIV wieku, powstanie na podstawie cech językowych datuje się na początek wieku XIV czy na koniec wieku XIII. Na dawność kazań wskazują formy archaiczne, nie spotykane w innych zabytkach językowych.
Jest to kopia starszego oryginału; w całości zachowało się kazanie na dzień Świętej Katarzyny (25 listopada), we fragmantach zachowało się kazanie na dzień Świętego Michała (29 września), początek kazania na dzień Świętego Mikołaja (6 grudnia), urywek kazania na Boże Narodzenie (24 grudnia), urywek kazania na święto Trzech króli (6 stycznia), oraz urywek kazania na dzień Oczyszczenia Najświętszej Maryi Panny - czyli Święto Matki Boskiej Gromnicznej (2 lutego).
Odnalazł je w roku 1890 Aleksander Brűckner. (historyk kultury i literatury, slawista, językoznawca i edytor) w czasie badań w petersburskiej Bibliotece Publicznej; 18 pasków pergaminowych służyło do wzmocnienia sznurków oprawy łacińskiego rękopisu teologicznego (pozostałe fragmenty kazań wykorzystano najprawdopodobniej do prac technicznych nad innymi księgami). Na oprawie łacińskiego kodeksu widniał znak własności biblioteki klasztornej benedyktynów z Świętego Krzyża na Łysej Górze (Góry Świętokrzyskie) - stąd nazwa zabytku, nadana przez jego odkrywcę. Po raz pierwszy zostały opublikowane w roku 1891; obecnie rękopis, po wielu zabiegach konserwatorskich, jest własnością Biblioteki Narodowej w Warszawie.
O pięknie języka i o kunsztownej budowie kazań świętokrzyskich pisał Stefan Żeromski w Snobizmie i postępie. Badaczy nadal fascynuje pytanie, kto mógł być autorem, kto mógł też być słuchaczem kazań w języku polskim w okresie funkcjonowania liturgii w języku łacińskim.
Poezja polskiego średniowiecza
W dziejach poezji polskiego średniowiecza na pierwszym planie przez czas dłuższy były wiersze łacińskie: utwory liturgiczne i okolicznościowe, panegiryki i wiersze funeralne - wyróżniające się z reguły wysokim poziomem sztuki pisarskiej. Towarzyszyły niekiedy narracji kronikarskiej. Dość powołać się na Galla Anonima, na zawartą w jego Kronice pieśń na śmierć Bolesława Chrobrego czy pieśń obozową. Także w Kronice mistrza Wincentego zw. Kadłubkiem znajdujemy utwory wierszowane, panegiryk i dialog.
W czasach późniejszych - w XIII-XIV stuleciu - autorzy coraz częściej wypowiadali się nie tylko w języku łacińskim, ale i polskim. Ich dziełem były pieśni liturgiczne - sekwencje (łacińskie pieśni kościelne, powstałe z tekstów podkładanych pod melodię Alleluja; przykład: Veni Sancte Spiritus, Zawitaj, Duchu Święty), tropy (uzupełnienia poprzedzające tekst kanoniczny lub po nim następujące; przykłady: Bogurodzica dodana do litanijnego Kyrie eleison, Chrystus z martwych wstał je) i hymny (przykład: Gaude Mater Polonia Wincentego z Kielczy).
Z tego czasu pochodzą też utwory świeckie pisane po łacinie - wiersze okolicznościowe oraz tzw. poematy stanowe. Do okolicznościowych należy między innymi utwór znany pod polskim tytułem: Pieśń o wójcie krakowskim Albercie, traktująca o losie przywódcy powstania wymierzonego przeciw królowi Władysławowi Łokietkowi. Natomiast przykładem poematu stanowego może być utwór Frowinusa Antigameratus ukazujący wady wielu stanów i próbujący jednocześnie podsunąć odbiorcy wzory godne naśladowania.
Od połowy XV wieku utworów poetyckich pisanych w języku narodowym stale przybywało. Z tego czasu zachowały się pieśni kościelne, wśród nich parafrazy łacińskich sekwencji, tropów i hymnów, związane z Narodzinami Chrystusa, Zwiastowaniem i Zmartwychwstaniem Pańskim. Inne utwory wyjątkowo często podejmowały motywy pasyjne. Jako przykład wymienić można tzw. Lament świętokrzyski (incipit: Posłuchajcie, bracia miła), napisany w formie monologu Maryi skarżącej się pod krzyżem; silnym emocjom towarzyszy tu wyrazista podmiotowość.
Wśród twórców poezji religijnej tego czasu byli bernardyni, którzy także powracali chętnie do tematyki pasyjnej i Bożonarodzeniowej. Do grona ich należał Władysław z Gielniowa (ok. 1440-1505), barnardyn, płomienny kaznodzieja, autor między innymi takich epickich pieśni, jak Jezusa Judasz przedał za pieniądze nędzne i Augustus kiedy krolował.
Średniowiecze znało również pieśni o świętych, zachowane do dziś często tylko we fragmentach. Popularyzowały one postacie świętych męczenników (na przykład św. Stanisława) i kreowały ideał życia ascetycznego i heroicznego zarazem (przykładu dostarcza Legenda o św. Aleksym). Dodajmy do tego pieśni, także dialogi rozwijające tematykę eschatologiczną, śmierci, zbawienia: Skarga umierającego (incipit: Ach, moj smętku, ma żałości), Dusza z ciała wyleciała i Rozmowa mistrza Polikarpa ze Śmiercią
Ku innym problemom uwagę ówczesnego odbiorcy kierowała Pieśń o Wiklefie pióra Jędrzeja Gałki z Dobczyna (ok.1400-po 1451) oraz pieśń Słyszeliście nowinę / O węgierskim kroli. Pierwszy z wymienionych utworów głosił pochwałę postaci angielskiego reformatora i przedstawiał podstawy jego doktryny (do której nawiązał później Jan Hus) w połączeniu z atakiem na papiestwo, drugi zaś ukazywał zmagania Jana Żižki z cesarzem Zygmuntem Luksemburskim, przeciwnikiem husytów.
Aktualne zagadnienia życia społecznego i obyczajowego podejmowali anonimowi autorzy takich wierszy, jak Pieśń o zabiciu Andrzeja Tęczyńskiego i Satyra na leniwych chłopów. Pieśń powstała w połowie XV wieku, ok. 1462 roku, i przyniosła krytyczną ocenę zajść, do których doszło w Krakowie po skatowaniu płatnerza Klemensa przez Tęczyńskiego. Satyra z kolei ukazywała w krzywym zwierciadle chłopa pańszczyźnianego uchylającego się od pracy na pańskiej ziemi. Wcześniejszy o kilkadziesiąt lat, pochodzący z ok. 1415 roku, Wiersz o zachowaniu się przy stole - autorstwa prawdopodobnie Przecława Słoty z Gosławic - wkroczył w dziedzinę obyczajowości, przyniósł pochwałę dwornego ucztowania i kobiety, słowa uznania dla jej szczególnej pozycji i godności.
Tematy związane z bieżącymi wydarzeniami pojawiały się również w poezji łacińskiej powstałej w otoczeniu królewskim i magnackim, a także w środowisku Akademii Krakowskiej. Do wyróżniających się osobowości twórczych należeli Adam Świnka z Zielonej (zm. 1433 lub 1434), kanonik krakowski i sekretarz królewski, oraz Stanisław Ciołek (ok. 1382-1437), z czasem podkanclerzy Władysława Jagiełły i biskup poznański. Ostatni z wymienionych zapisał się jako autor Pochwały Krakowa (Laus Cracoviae), będącej panegirykiem na cześć nie tyle miasta stołecznego, ile rodziny królewskiej, zwłaszcza królowej Zofii. Tenże Ciołek zdobył się też na napisanie prozaicznego paszkwilu - w formie bajki - na królowę Elżbietę (Granowską). Z kolei spod pióra Adama Świnki wyszły przede wszystkim wiersze funeralne, których bohaterami byli między innymi królowa Jadwiga i Zawisza Czarny.
W kręgu dworskim powstawały także anonimowe wiersze sławiące zwycięstwo grunwaldzkie i późniejsze zwycięstwo nad Krzyżakami pod Nakłem w 1431 roku, wiersze o klęsce warneńskiej, genetliaka pisane na cześć synów Władysława Jagiełły i królowej Zofii.
Z późniejszych lat wymienić trzeba wspomnianego już bernardyna Władysława z Gielniowa. Jego autorstwa były nie tylko łacińskie i polskie wiersze religijne, lecz także okolicznościowe - wyrażające niepokój z powodu najazdów tureckich i epidemii ogarniającej cały kraj.
Utwory tego typu - okolicznościowe - utrwalały wiedzę o wydarzeniach i jednocześnie kształtowały opinię na ich temat. Autorzy wzorowali się przy tym coraz chętniej na literaturze starożytnej, na znanych w świecie antycznym gatunkach literackich i strukturach wierszowych.
Zgoła odmienny charakter miały wiersze żakowskie, wśród których były listy (z prośbami o wsparcie) i pieśni, przeważnie miłosne w formie listowej.
Wiersze polskiego średniowiecza pozostawały głównie w obiegu ustnym, oralnym. Dzięki zapisom przetrwały swój czas - niekiedy w kilku kopiach i wariantach, (bywa, że i z notacją muzyczną). Gdy o zapisach mowa, dodać trzeba, że - wprawdzie rzadko - powstawały wówczas, tj. w XV wieku, zbiory utworów poetyckich, zwłaszcza pieśni religijnych - wśród nich tzw. Kancjonał Przeworszczyka (1435). Dalsze pojawiły się później - w połowie XVI wieku (tzw. Kancjonał kórnicki i Kancjonał puławski).
Klemens JANICJUSZ
Klemens Janicjusz (Ianicius, Janicki, Ianuscovius, Januszkowski, z Januszkowa) należał do bardzo szczupłego grona twórców literatury epok dawnych, którym talent i pomoc mecenasów pozwoliły wydźwignąć się z nizin stanu chłopskiego i zająć poczesne miejsce wśród poetów polsko-łacińskich. Urodzony w 1516 roku we wsi Januszkowo (w pobliżu Żnina), naukę pobierał najpierw w szkole elementarnej w Żninie, następnie w Kolegium Lubrańskiego w Poznaniu, skąd wyniósł znajomość greki i łaciny oraz literatury antycznej. W roku 1536 został domownikiem, może sekretarzem arcybiskupa Andrzeja Krzyckiego. W jego otoczeniu poznał między innymi Jana Dantyszka, wówczas już biskupa i autora wielu utworów poetyckich, oraz Stanisława Hozjusza, duchownego, w przyszłości biskupa i kardynała, głośnego w Europie apologetę katolicyzmu, pisarza i dyplomatę. Po śmierci Krzyckiego zaopiekował się poetą Piotr Kmita, kasztelan krakowski i marszałek wielki koronny. W roku 1538, korzystając z pomocy Kmity, wyjechał Janicjusz do Padwy i na tamtejszym uniwersytecie rozpoczął studia. Z dyplomem doktora filozofii i z laurem poetyckim, przyznanym mu przez papieża Pawła III, powrócił w roku 1540 do kraju. Nastąpiło wówczas zerwanie z Kmitą. Odtąd utrzymywał się poeta z dochodów z probostwa w Gołaczowie pod Olkuszem; korzystał też z pomocy przyjaciół: Jana Antonina (lekarza, Węgra z pochodzenia), Seweryna Bonera (bankiera Zygmunta I Starego) i Piotra Wedelicjusza (lekarza). Zmarł w Krakowie pod koniec 1542 lub w początkach 1543 roku.
Za życia poety - w roku 1542 - ukazał się tom obejmujący Tristium liber I (Żale ks. I), Variarum elegiarum liber I (Elegie różne ks. I) i Epigrammatum liber I (Epigramaty ks. I). Wcześniej - może w 1538 roku - pojawiła się w druku Querela Reipublicae Regni Poloniae (Skarga Rzeczypospolitej Królestwa Polskiego). Inne utwory opublikowane zostały już po jego zgonie: Epithalamium Serenissimo Regi Poloniae, Sigismundo Augusto (Pieśń weselna dla Króla Polskiego Zygmunta Augusta), Vitae regum Polonorum (Żywoty królów polskich) wraz z In Polonici vestitus varietatem et inconstantiam dialogus (Dialog przeciw różnorodności i zmienności strojów polskich, Antwerpia 1563) i Vitae archiepiscoporum Gnesnensium (Żywoty arcybiskupów polskich, Kraków 1574).
Janicjusz był przede wszystkim lirykiem, o czym świadczy zawartość tomu z 1542 roku. Inspirowany przez Owidiusza, tworzył elegie (w liczbie 21) rozwijające motywy osobiste - niekiedy z uwzględnieniem szczegółów topograficznych i danych personalnych. Jest wśród nich elegia autobiograficzna O sobie samym do potomności, uważana niekiedy za parafrazę elegii rzymskiego mistrza (Tristia IV, 10). Zresztą i tytułem zbiorku Tristium liber nawiązywał poeta polski do tytułu elegii wygnańczych Owidiusza Tristia. Pisał także elegie okolicznościowe, panegiryczne (ich bohaterami byli między innymi Krzycki i Kmita).
Drugim obok elegii gatunkiem literackim, uprawianym przez Janicjusza, był epigram. Poeta wypowiadał się w różnych odmianach tego gatunku: w epitafiach, stemmatach (wierszach na herby) i w wierszach wizerunkowych zbliżonych do kompozycji emblematycznej. Korzystając ze wzorów Marcjalisa, Propercjusza i Katullusa, podejmował w nich rozmaite motywy: miłosne, pochwalne, żartobliwe, satyryczne.
Pośród epigramatów widzieć należy także dwa cykle: Vitae archiepiscoporum Gnesnensium i Vitae regum Polonorum. Pierwszy z nich składa się z 43 epigramatów przedstawiających żywoty arcybiskupów gnieźnieńskich, a swoje powstanie zawdzięczał Krzyckiemu. Charakterystyki dostojników kościelnych wypadły na ogół dodatnio, choć w niektórych z nich wystąpiły opinie krytyczne, odezwały się tony żartobliwe. Drugi obejmuje 44 biogramy postaci legendarnych (od Lecha I poczynając) i władców historycznych (od Mieszka I), powstał zaś z inicjatywy Kmity. Biogramy były przez współczesnych wysoko cenione z uwagi na ich walory poznawcze i dydaktyczne.
Ostatnim utworem Janicjusza była pieśń weselna - Epithalamium Serenissimo Regi Poloniae, Sigismundo Augusto - napisana w związku z planowanym małżeństwem Zygmunta Augusta z Elżbietą, córką Ferdynanda I, wówczas króla Czech i Węgier. Składa się z dwóch utworów liczących łącznie ponad 500 wersów. Pierwszy - adresowany do Zygmunta I Starego - pomyślany został jako pochwała monarchy, jego dokonań, także militarnych, drugi zaś jest właściwą pieśnią weselną i przynosi pochwałę panny młodej i pana młodego. W gruncie rzeczy jednak ślub Zygmunta Augusta potraktował poeta jako pretekst do przedstawienia poetyckiej oceny starego króla i złożenia hołdu jego następcy.
Inny charakter miały Querela Reipublicae Regni Poloniae i In Polonici vestitus varietatem et inconstantiam dialogus. W pierwszym z wymienionych tu utworów, nawiązując do wydarzeń tzw. wojny kokoszej (1537), ustami uosobionej Rzeczypospolitej skarżył się poeta na szlachtę, głównie zaś na magnatów, na ich skłócenie i prywatę. Natomiast w dialogu, opartym na motywie "powrotu", w którym w roli rozmówców występują Władysław Jagiełło (to właśnie on powrócił po latach do kraju) i Stańczyk, dokonał oceny postawy współczesnej szlachty w obliczu niebezpieczeństw zewnętrznych, ujawniając oznaki zniewieściałości, zbytku i niechęci do czynów heroicznych.
Janicjusz - humanista, znawca dziedzictwa antycznego - opanował w stopniu najwyższym technikę poetycką, wzorowaną przede wszystkim na mistrzach rzymskich. Równocześnie jednak zdobył się na oryginalne ujęcia, co uwidoczniło się w szczególności we fragmentach poświęconych przyrodzie ojczystej, przeszłości i teraźniejszości Rzeczypospolitej. Nowym pierwiastkiem na gruncie polskim był osobisty ton jego poezji. Był Janicjusz pierwszym w Polsce twórcą, który tak wiele pisał o sobie i o osobach z najbliższego otoczenia, o godności i dumie poety, który stronił od przesadnego panegiryzmu.
Jan DANTYSZEK (von Höfen, Dantiscus)
Rodzina Dantyszka - von Höfen - wywodziła się z Niemiec, ale już w XIV wieku osiedliła się na Warmii, skąd przybyła do Gdańska. Dziad poety w mieście nad Motławą zajmował się powroźnictwem, stąd przydomek Flachsbinder (niem. powroźnik); ojciec, Jan, był browarnikiem i kupcem. Przyszły poeta i dyplomata urodził się w Gdańsku (właśnie dlatego podpisywał się: Dantiscus; polski odpowiednik: Dantyszek) w roku 1485. Nauki elementarne pobierał w szkole parafialnej w Grudziądzu, studiował zaś najpierw w Gryfii, następnie w Krakowie, gdzie otrzymał bakalaureat. Już podczas studiów związał się z dworem królewskim Jana Olbrachta; brał także udział w wyprawie przeciw Tatarom i Mołdawianom. W roku 1504 rozpoczął karierę dyplomatyczną, trwającą niemal trzydzieści lat. Jako sekretarz i poseł królewski, jako ekspert w sprawach pruskich odbył liczne podróże po Europie, dotarł także do Palestyny. Uczestniczył między innymi - u boku króla Zygmunta I - w tak ważnym wydarzeniu, jakim był zjazd wiedeński 1515 roku. Bywał na dworach Maksymiliana I i Karola V. Cesarzowi Maksymilianowi zawdzięczał tytuł szlachecki, tytuł doktora obojga praw i wawrzyn poetycki, a Karolowi V szlachectwo hiszpańskie i medal wybity na jego cześć. W latach 1524-1532 był pierwszym stałym posłem Polski w Hiszpanii. Zakończywszy karierę dyplomatyczną, w roku 1532 powrócił do kraju. W roku następnym przyjął święcenia kapłańskie i został biskupem chełmińskim, w cztery lata później - warmińskim. Osiadł w Lidzbarku Warmińskim, gdzie stworzył znaczący ośrodek nauki i sztuki. Zabiegał o podniesienie poziomu duchowieństwa, troszczył się o szkolnictwo na terenie swojej diecezji, szczególną opieką otoczył zdolną młodzież, kierując ją na studia. Jednocześnie jako biskup przystąpił do walki z reformacją: usuwał z granic swojej diecezji wszystkich sprzyjających reformacji, polecił niszczyć książki uznane za heretyckie. Zmarł w 1548 roku; pochowany został w Fromborku.
Dantyszek należy do grona najwybitniejszych poetów polsko-łacińskich. Twórczość zaczął od wierszy okolicznościowych; nie zrezygnował z nich także w późniejszych latach. Pisał epitalamia z okazji ślubu Zygmunta I z Barbarą Zapolyą, później z Boną, epinicia na cześć królewskich zwycięstw, epitafia i epicedia (między innymi po zgonie biskupa Piotra Tomickiego). Równolegle uprawiał poezję parenetyczną, moralizatorską. Świadectwem tego jest elegia Jonas propheta de interitu civitatis Gedanensis (Jonasz Prorok o zagładzie miasta Gdańska), napisana w roku 1535 w związku z nasilaniem się wpływów reformacji w Gdańsku. Poeta przedstawił w niej obraz miasta wiedzionego do zguby przez trzy potwory: Bezbożność (tzn. reformację), Pychę (utożsamianą z separatystycznymi dążeniami gdańszczan) i Zbytek (będący aluzją do upadku moralności i dobrych obyczajów). W ten sposób wypowiedział swoją opinię o mieście, zgłosił pod adresem jego mieszkańców poważne zastrzeżenia. Szerszymi zagadnieniami zajął się w poemacie De nostrorum temporum calamitatibus silva (O klęskach naszych czasów), opublikowanym w roku 1530 w Antwerpii, Bolonii, Kolonii i w Krakowie. Autor podjął tu problem niebezpieczeństwa tureckiego i naszkicował wizję Europy od niego już uwolnionej.
Wyjątkowe miejsce w dorobku poetyckim Dantyszka zajęła Elegia amatoria. Erotyk ten, znany także pod tytułem Ad Grinaeam (Do Grynei, 1518), przynosi liczne odwołania do mitologii, ale także wypowiedzi o charakterze osobistym, wyraźnie autobiograficznym (w kontekście szerszych, historycznych zdarzeń), czym wpisał się poeta w humanistyczne tendencje swojej epoki. Do rzędu osobistych wyznań należy również Vita Joannis de Curiis Dantisci (Życie Jana von Höfen Dantyszka), utwór opublikowany dopiero u schyłku XVII wieku. Wolny niemal całkowicie od sztafażu antycznego, jest swoistą spowiedzią człowieka u kresu drogi.
W roku śmierci poety ukazał się zbiór Hymni aliquot ecclesiastici (1548). Księga hymnów (to polski odpowiednik łacińskiego tytułu) wyrastała z tradycji średniowiecznego piśmiennictwa, dokładniej: hymnów i pieśni na różne pory dnia i uroczystości Prudencjusza, hiszpańskiego poety chrześcijańskiego. Wyróżniała się liryzmem i żarliwością religijną. Była zarazem dowodem odwrotu poety od grecko-rzymskich wzorców literackich, którym wcześniej hołdował, od dzieł takich mistrzów, jak Wergiliusz, Owidiusz, Tibullus, Propercjusz, Stacjusz czy Horacy.
JAN z Koszyczek (Joannes de Coszycze)
Zapisał się w dziejach literatury polskiej jako tłumacz utworów religijno-budujących i fabularnych. O kolejach jego życia wiemy niewiele. W roku 1503 wpisał się na Akademię Krakowską, w 1513 został bakałarzem. Jako tłumacz czynny był w pierwszej połowie XVI wieku. Kulturze polsk...
lukasz618