Historia nowożytna
1. Zmiany obszaru Rzeczpospolitej
2. Podziały polityczne i administracyjne
3. Liczebność i rozmieszczenie ludności
4. Ludność struktura narodowa i wyznaniowa
5. Ludność struktura społeczna i zawodowa
6. Ludność – więzi społeczne, małe ojczyzny
7. Życie biologiczne i kultura materialna
8. Ustrój I RP
9. Król i jego władza
10. Sejm walny
11. Sejmik ziemski
12. Administracja
13. Unia lubelska
14.Stosunki wyznaniowe w Rzeczypospolitej XVI-XVIII wieku
15. Folwark pańszczyźniany
16.Rozwój miast
17. Ożywienie gospodarcze w Polsce w 2 poł. XVIII w.
18.Familia
19. Konfederacja barska (1768 – 1772)
20.Sejm Czteroletni
21.Rozbiory Polski
22. Humanizm
23. Reformacja
24.Tolerancja religijna
25.Wpływy obce i rodzime źródła kultury umysłowej w Polsce w
dobie Renesansu.
26.Szkolnictwo i oświata odrodzenia.
27. Nauka odrodzenia.
29. Kontrreformacja w Polsce
31. Szkolnictwo i oświata w Polsce w dobie baroku
32. Nauka w dobie baroku
33. Sztuka i architektura Baroku w Rzeczypospolitej:główne kierunki, ośrodki, dzieła, twórcy i inwestorzy – mecenasi
34. Narodziny nowoczesnego narodu i jego cechy w dobie Oświecenia.
35. Przyczyny przewrotu umysłowego w Polsce XVIII w. Światopogląd i mentalność ludzi epoki Oświecenia.
36. Odrodzenie szkolnictwa i oświaty. Komisja Edukacji Narodowej
37. Nauka polska w epoce Oświecenia.
38. Architektura i sztuka (malarstwo, grafika, rzeźba, rzemiosło artystyczne) w dobie Oświecenia.
I Rzeczpospolita – współczesna nazwa państwa zwanego dawniej Rzeczpospolitą, obejmującego Koronę Królestwa Polskiego i Wielkie Księstwo Litewskie, a więc tereny dzisiejszej Polski, większej części Ukrainy, Białorusi, Litwy oraz częściowo Łotwy i Rosji, stosowana dla okresu od połowy XV w., czyli od ukształtowania się ustroju tzw. demokracji szlacheckiej do III rozbioru w 1795.
Po raz pierwszy nazwano Koronę Królestwa Polskiego Rzecząpospolitą w akcie wierności Maćka Borkowica złożonym królowi Kazimierzowi Wielkiemu 16 lutego 1358 w Sieradzu.
Za początek demokracji szlacheckiej najczęściej przyjmuje się rok 1454, w którym na mocy przywilejów nieszawskich szerokie kompetencje zdobyły sejmiki szlacheckie.
1. Zmiany obszaru RP XVI – XVIII
Rzeczpospolita Obojga Narodów -właściwie Rzeczpospolita Korony Polskiej i Wielkiego Księstwa Litewskiego-państwo federacyjne złożone z Korony Królestwa Polskiego i Wielkiego Księstwa Litewskiego istniejące w latach 1569-1795 na mocy unii lubelskiej. Rozciągało się na większości terytorium dzisiejszej Polski, Litwy, Białorusi i Ukrainy, a częściowo także Łotwy, Estonii, Rosji, Mołdawii i Słowacji. W 1618 osiągnęło maksymalny zasięg terytorialny wynoszący 1,15 mln km². Liczba ludności wynosiła od 6,5 mln w 1569 do 14 mln w 1772. Panującym ustrojem była demokracja szlachecka, a głową państwa król elekcyjny.
Termin "Polska" często był i jest stosowany w odniesieniu do całego państwa, w rzeczywistości składało się ono z dwóch głównych części:
-Korony Królestwa Polskiego, skrótowo nazywanej "Koroną" oraz Wielkiego Księstwa Litewskiego
Korona miała w przybliżeniu dwukrotnie liczniejszą populację od Litwy i pięć razy wyższy dochód z podatków. Zasięg terytorialny Rzeczypospolitej ulegał częstym zmianom, przede wszystkim na wschodzie. Po rozejmie w Jamie Zapolskim (1582) państwo miało ok. 815 000 km² i 6,5 mln mieszkańców. Po rozejmie w Dywilinie zasięg terytorialny zwiększył się do 990 000 km² i był największy w historii. Populacja Rzeczypospolitej w tym okresie wynosiła 10-11 mln, z czego ok. 4 mln stanowi Polacy.
Na państwo składały się trzy prowincje: Wielkopolska, Małopolska i Wielkie Księstwo Litewskie. Dodatkowo Rzeczpospolita podzielona była na województwa zarządzane przez wojewodów. Ich ilość wahała się od 33 do 35. Województwa dzieliły się na mniejsze jednostki administracyjne – starostwa. Władzę w nich sprawowali starostowie, natomiast zarząd miast pozostawał w gestii kasztelanów. Rzeczywiste kompetencje wymienionych urzędników, szczególnie względem szlachty były niewielkie. Wobec podziału administracyjnego istniały liczne wyjątki, przede wszystkim związane z funkcjonowaniem podjednostek takich jak ziemie czy księstwa.
W ujęciu historycznym w skład Rzeczypospolitej wchodziły m.in. następujące krainy:Inflanty – wspólne terytorium Polski i Litwy od 1561, w większości utracone na rzecz Szwecji w 1660; Kresy Wschodnie – południowo-wschodnie pogranicza Korony, określenie odnoszące się do terenów Ukrainy od Dniestru po Dniepr (Podole, Dzikie Pola, Zaporoże) ; Kurlandia i Semigalia – północne lenno Rzeczypospolitej od 1561 (wraz z koloniami na Tobago i w Gambii); Litwa – zachodnia część Wielkiego Księstwa Litewskiego; Małopolska – południowa prowincja Korony ze stolicą w Krakowie; Mazowsze – środkowa część Korony ze stolicą w Warszawie, od XVI wieku zaliczana była do prowincji wielkopolskiej; Podlasie – terytorium między Mazowszem i Wielkim Księstwem Litewskim, do XVI wieku część Litwy, od 1569 część Korony; Prusy – terytorium dawnego państwa krzyżackiego podzielone na należące do Korony Prusy Królewskie i będące jej lennem Prusy Książęce (do 1657); Warmia – dominium biskupów warmińskich, wydzielone administracyjnie z Prus w 1466; Ruś – wschodnie i południowe ziemie Wielkiego Księstwa Litewskiego (Ruś Biała, Ruś Czarna, Polesie), a także Ruś Czerwona wchodząca w skład prowincji małopolskiej i Wołyń wraz z Ukrainą, które od 1569 roku były częścią Korony; Wielkopolska – środkowo-zachodnia prowincja Korony z głównym ośrodkiem w Poznaniu; Żmudź – zachodnia część Litwy
W XVII Rzeczpospolita prowadziła wiele wojen min. z Rosją, Turcją i Szwecją, które przyniosły duże straty terytorialne. Wojny spowodowały wyludnienie znacznych terenów i spadek liczby ludności. Wzrosło zacofanie gospodarcze. Miasta były zniszczone. Następstwa wojen polsko-szwedzkich, polsko-rosyjskich i polsko-tureckich były do siebie podobne. Największe straty po wielu wojnach w XVII wieku poniosła ludność.
Z dziesięciu milionów zamieszkujących Polskę w tamtych czasach po wojnie zostało około 6 milionów. Te ogromne straty w liczbie ludności cywilnej były spowodowane głównie szerzącymi się epidemiami i działaniami wojennymi. Z około 990 000 km2 ziem należących do Rzeczpospolitej, po wojnach w XVII wieku pozostało około 700 000 km2. Wiele terenów stracono już po zawarciu pokoju. W 1660 roku po wieloletniej wojnie ustalono, że Szwecja zajmie część terenów Inflant.
Rzeczpospolita dzieliła się na prowincje, te na województwa, dalej na powiaty lub niekiedy „ziemie”. Podział na 3 prowincje (czyli „narody”) wyrażał się w przynależności sejmików do 3 wspólnych generałów, oraz przynależności posłów na sejmie do trzech sesji prowincjonalnych. Do Wielkopolski należały Mazowsze i poniekąd Prusy; do Małopolski- ziemie ruskie, Wołyń, Podole, Ukraina i Podlasie; do Litwy- Ruś Biała i Czarna. Wielkopolska w znaczeniu ściślejszym obejmowała Poznańskie, Kaliskie, Inowrocławskie, Brzeskie, Sieradzkie, Łęczyckie, ziemie: dobrzyńską i wieluńską. Małopolska były to woj.: krakowskie z księstwem oświęcimsko-zatorskim, sandomierskie i lubelskie. Mazowsze historycznie obejmowało także woj. płockie i rawskie; księstwo mazowieckie tylko 10 ziem prawie wyłącznie prawobrzeżnych. Województwa powstawały historycznie z dawnych księstw lub tworzyli ja panujący w drodze rozporządzeń, później tą sprawą zajęły się sejmy. Na państwo składały się trzy prowincje: Wielkopolska, Małopolska i Wielkie Księstwo Litewskie. Dodatkowo Rzeczpospolita podzielona była na województwa zarządzane przez wojewodów. Ich ilość wahała się od 33 do 35. Województwa dzieliły się na mniejsze jednostki administracyjne – starostwa. Władzę w nich sprawowali starostowie, natomiast zarząd miast pozostawał w gestii kasztelanów. Rzeczywiste kompetencje wymienionych urzędników, szczególnie względem szlachty były niewielkie. Wobec opisanego podziału administracyjnego istniały liczne wyjątki, przede wszystkim związane z funkcjonowaniem podjednostek takich jak ziemie czy księstwa.
Związek wsi z miastem był niewielki i bardzo dotkliwy, głównym tego powodem były zniszczenia wojenne, tylko niektóre typy wsi posiadały bardziej rozwinięty samorząd (np. zanikające wsie na prawie wołoskim). W skali całego kraju duży aparat urzędniczy posiadały latyfundia magnackie. Własną organizacją samorządową posiadała wspólnota żydowska, której liczebność w czasach nowożytnych wzrastała; charakteryzowała ją głównie poczucie odrębności historycznej i religijnej oraz własna kultura. Posiadali kahały (gminy stanowiące podstawową formę żydowskiego samorządu). Autonomię posiadały także gminy ormiańskie, mieli własne kościoły (synagogi), szkoły i instytucje publiczne. W czasach nowożytnych religia katolicka miała charakter religii państwowej- kościół poprzez parafie wpływał na państwo. W tym czasie było w Polsce ok. 5 tys. Parafii, sieć kościołów parafialnych uzupełniały kościoły filialne, zakonne, kaplice publiczne, kapelanie na dworach magnackich i bogatszej szlachty. Na terenach zachodnich przeciętny obszar parafii wynosił od 40 do70 km. Znacznie większe były one w pozostałych regionach. Kościół katolicki w Polsce działał poprzez dwie metropolie (gnieźnieńską i lwowską), oraz 17 diecezji, w skład których wchodziła różna liczba parafii. Organizacja kościoła katolickiego nakładała się na wielu terenach na organizację kościoła prawosławnego i unickiego. Ziemie Wielkiego Księstwa Litewskiego wraz z Inflantami i Kurlandią wchodziły w skład metropolii gnieźnieńskiej; ziemie ruskie należące do Korony obsługiwała metropolia lwowska. Metropolia gnieźnieńska liczyła 11 diecezji(diecezja wrocławska znajdowała się poza granicami kraju). Diecezje dzieliły się na dekanaty. W starych diecezjach polskich istniała dodatkowo podział na archidiakonaty. Archidiakoni wizytowali parafie w imieniu biskupa. Bezpośredni nadzór nad parafiami mały kongregacje dekanalne. Funkcje kontrolno- sadowe pełnili także oficjałowie i wikariusze generalni.
XVI w. Społeczeństwo stanowe, aż do unii lubelskiej pod względem kulturowo- cywilizacyjnym jednolite. Na całym terytorium dominowała ludność rolnicza(chłopi), ale pod względem jej ilościowej dominacji i gęstości zaludnienia były istotne różnice, które miały duże znaczenie dla stanu i poziomu życia społeczeństwa. Na terenach Korony (bez Ukrainy) tzn. Wielkopolska, Małopolska, Pomorze mieszkały 21-22 osoby na km. Na terenach Wielkiego Księstwa Litewskiego zasiedlenie i gospodarowanie miało charakter wyspowy, gęstość zaludnienia 5-6 osób. Wzrost produkcji środków żywności oraz przestrzenie osadnicze, które nadawały się do uprawy stwarzały warunki do szybkiego tempa przyrostu ludności. Tempo przyrostu naturalnego było w Polsce większe niż w innych krajach Europy Zachodniej. Po unii lubelskiej ogólna liczba ludności to ok. 8 mln. (z tego 3-3,5 mln. Zamieszkiwało tereny Wielkiego Księstwa Litewskiego). Na początku XVII wieku liczba ludności nadal rosła. Większa część zamieszkiwała tereny Śląska i lenna bytowsko-lęborskiego.
Wojny, prowadzone przez państwo polsko-litewskie w XVII-stuleciu wyniszczyły kraj. Pierwsze wojny przyniosły zwycięstwa, jednak z czasem walki były coraz trudniejsze. Brakowało żołnierzy, kraj był zniszczony. Wojnom bardzo często towarzyszyły zarazy i głód. Ludność Rzeczypospolitej zmniejszyła się z 10 mln, do 6 mln pod koniec XVII wieku. Wojny XVI-wieczne wyludniły miasta i wsie. Siedemnastowieczne wojny doprowadziły do utraty mocarskiej pozycji Rzeczpospolitej w Europie. Kolejne konflikty ze Szwecją, Rosją czy Turcją najbardziej dotknęły zwykłą ludność. Największe straty Polska odniosła pod względem terytorialnym , ponieważ straciła wiele obszarów. W 1634r. obszar Polski wynosił 990 tys. km kwadratowych, podczas gdy w 1667r. już tylko 733 tys. Potop szwedzki pociągnął za sobą wiele ofiar-populacja Polaków zmniejszyła się o 30% w przeciągu drugiej połowy XVII w. Główną przyczyną wzrostu śmiertelności były epidemie oraz prowadzone działania wojenne. Zmniejszenie się liczby ludności oraz spadek zapotrzebowania na polskie towary, doprowadziło do pogorszenia się sytuacji rolników. Aby zniwelować poniesione z tego tytułu straty, właściciele ziemscy zwiększyli pańszczyznę, co wzmogło niezadowolenie chłopów. Doszło do wielu powstań m.in. na Podhalu (1669-1672), na Podlasiu i Mazowszu. Na trudnej sytuacji drobnej szlachty, która nie mogła uporać się ze stratami poniesionymi w trakcie wojny, skorzystali głównie wielcy właściciele ziemscy.
Sytuacja w miastach również nie byłą korzystna. Doszło do spadku ludności, co spowodowało nawet upadek mniejszych miast, a w większych straty sięgające nawet 50% w Krakowie czy Warszawie. Wojny doprowadziły również do spadku obrotu handlowego, gdyż ludność nie miała pieniędzy na zbytnie wydatki oraz do osłabienia górnictwa.
Pierwszy rozbiór Polski nie przewidywał dalszych podziałów Rzeczypospolitej, wręcz przeciwnie, w oczach Petersburga miał im zapobiec na przyszłość. Terytorium Polski i Litwy były jednak na tyle duże, że miały w przyszłości odegrać kolejny raz rolę rezerwuaru, na którym mocarstwa miały sobie powetować straty w innych konfliktach europejskich.
Polska po I rozbiorze
Austria otrzymała całą południową Polskę po Zbrucz ze Lwowem, ale bez Krakowa (83 tys. km² oraz 2,65 mln mieszkańców). Przy czym już w 1770 r. Austria samorzutnie przejęła Spisz i powiaty nowotarski, nowosądecki i czorsztyński. Prusy anektowały Warmię i Prusy Królewskie (Pomorze Gdańskie), lecz bez Gdańska i Torunia (36 tys. km² oraz 580 tys. mieszkańców). W ten sposób król Prus Fryderyk II Wielki zrealizował swe wieloletnie marzenia o państwie na jednolitym obszarze od Niemna do Łaby. ...
keri2503