A
abacus - pozioma płyta kwadratowa, która wieńczy głowicę kolumny odciążonej architrawem.
acropolis - [gr. ákros ‘najwyższy’, pólis ‘miasto’], w starożytnej Grecji osiedle lub część miasta położona na wzgórzu; od II połowy II tysiąclecia pne gród warowny, siedziba władcy, później zwykle ośrodek kultu religijnego.
agora - plac najczęściej czworokątny, położony centralnie w starożytnym mieście greckim; miejsce publicznych zgromadzeń i targów.
akroterion - dekoracyjny element rzeźbiarski; wykonany z kamienia/terakoty/brązu; o kształcie stylizowanej palmety, rzadziej liścia akantu; występuje głównie w architekturze antycznej, jako element wieńczący świątynie lub stelle.
akwamanile - naczynie metalowe (brąz/srebro), o kształcie zoomorficznym lub antropomorficznym, służące do polewania rąk; używane w Persji i krajach islamu (VIIw); w Europie (VIw) pojawiło się przy liturgicznych obrzędach.
alba - długa biała szata lniana używana przez katechumenów przy chrzcie w okresie wczesnochrześcijańskim i wczesnośredniowiecznym, później także przez duchowieństwo przy sprawowaniu czynności liturgicznych; rodzaj długiej tuniki przepasanej sznurem (cingulum), sięgającej pod szyję, z długimi, szerokimi rękawami.
al fresco - [wł. ‘na świeżo’] malarstwo ścienne farbami wodnymi na mokrym tynku pokrytym warstwami świeżej zaprawy.
altare portatile - [wł. altare ‘ołtarz’, portatile ‘przenośny’] mały przenośny ołtarzyk, najczęściej z metalu lub kości słoniowej; stosowany od VII w; • kwadratowa płytka kamienna z wydrążeniem na relikwie, na której podczas mszy ustawiano kielich, jeśli stół ołtarzowy nie miał kamiennej mensy.
ambit - obejście poza głównym ołtarzem, powstałe z przedłużenia naw bocznych wokół prezbiterium, oddzielone murem lub arkadami.
amfiprostylos - typ świątyni greckiej posiadający w fasadzie głównej i tylnej kolumnadę, składającą się zazwyczaj z czterech kolumn (świątynia Nike Apteros, Ateny).
amfiteatr - budowla z okresu starorzymskiego o założeniu centralnym, której środek stanowi kolista/eliptyczna arena; dookoła areny obiegają stopnie widowni, wznoszące się w górę na kilka kondygnacji (Koloseum).
amfora - greckie naczynie gliniane, o szyi łagodnie lub ostro łączącej się z brzuścem, z dwoma pionowymi imadłami.
ampułka - [łac. ampulla ‘naczynie’] małe naczynie ze szkła/gliny/metalu; stosowana od czasów starożytnych, m.in. do przechowywania leków, wonności; • w Kościele rzymskokatolickim (od XI w.) szklane ampułki z wodą i winem używane podczas sprawowania mszy.
antefiks - [łac. ante-fixus ‘umocowany przed czymś’] w architekturze starożytnej ozdobne terakotowe płytki, najczęściej w formie palmety, kryjące od frontu dachówki.
antepedium - dolna, przednia część mensy ołtarza, ozdobiona płaskorzeźbą lub przysłonięta haftowanym pokryciem.
anta - pilaster kończący ścianę celli, wysuniętą w pronaosie.apsyda - półkolista/trójlistna/wieloboczna nisza, występująca głównie w budowlach sakralnych; forma przejęta z architektury rzymskiej, w architekturze romańskiej była zakończeniem prezbiterium kościoła.
apsydiola - mała à apsyda
arbor (lignum) vitae - [Stary Testament, Rodz 2, 9] Drzewo żywota/Drzewo ożywiające (arbor vivifica), zachowujące i przedłużające życie.
arkada - szereg łęków opartych na słupach/filarach.
arkatura (fryz arkadowy) - poziomy pas ozdobny, składający się z szeregu małych arkad, użytych jako element pasowy, najczęściej pod okapem frontowych elewacji i w szczytach.
aryballos - mała, kuliste, ceramiczne naczynie o wąskiej szyjce stosowane w starożytnej Grecji do przechowywania perfum.
Assunta - przedstawienie Marii Wniebowziętej, w koronie gwiazd, na tle promienistej glorii, z księżycem u stóp.
astragal - antyczny ornament ciągły, składający się z układu podwójnych perełek przedzielonych pałeczką; towarzyszył profilom bazy, głowicy lub belkowania.
atrium - prostokątne, wewnętrzne pomieszczenie w domu rzymskim, z otworem w środku dachu (compluvium), pod którym znajdował się basen (impluvium); • w architekturze starochrześcijańskiej dziedziniec ze studnią po środku, okolony kolumnadą, wraz z portykiem kolumnowym spełniającym funkcję przedsionka kościoła.
attyka - ścianka ponad głównym gzymsem dla wzbogacenia zwieńczenia i zakrycia dachu; przy dachu tarasowym, attyka występuje w roli balustrady tarasu.
odk2008