- po raz pierwszy użyte jako określenie dyscypliny naukowej – ok. początku XVI w., w odniesieniu do anatomii i fizjologii
- XVII i XVIII w. – używane w odniesieniu do przypisywania bóstwu cech ludzkich
- Koniec XVIII w. – wchodzi do użytku niemieckie słowo „Ethnologie” odnoszące się do cech kulturowych różnych grup etnicznych, ale nie przyjmuje się wśród uczonych
- XVIII i początek XIX w.: „etnologia” oznacza badania zarówno nad różnicami kulturowymi, jak i nad cechami wskazującymi na człowieczeństwo wspólne ludom całego świata.
Użycie tych terminów obecnie:
- Etnologia - termin używany w Europie kontynentalnej i Stanach Zjednoczonych
- Antropologia społeczna – termin używany najczęściej w Wielkiej Brytanii i innych częściach świata anglojęzycznego
- W Europie kontynentalnej – tendencja do nadawania słowu „antropologia” znaczenia „antropologia fizyczna”. Rozpowszechnia się termin „antropologia społeczna” w znaczeniu „etnologia”. Najważniejsza organizacja fachowa w Europie: Europejskie Stowarzyszenie Antropologów Społecznych (powstała w roku 1989)
- W USA – współistnienie słowa „etnologia” i „antropologia kulturowa”
- Niemcy, część Europy Środkowej i Wschodniej oraz Skandynawia:
- Volkskunde – odnosi się do badań, których przedmiotem jest własny lud, jego folklor i zwyczaje, a także rzemiosło
- Volkerkunde (niem. - Ethnologie) – szersza, porównawcza nauka społeczna
- Terminy „antropologia” i etnologia” nie mają jednego, ustalonego znaczenia. Najlepiej ujmować je jako punkty, w których skupia się dyskusja nad zagadnieniami o odmiennym charakterze, a jej przedmiot definiuje się w zależności od ogólnej (antropologia) lub kulturowej (etnologia) specyfiki tych zagadnień.
2. Koncepcja „czterech dziedzin wiedzy”
W USA i w Kandzie – antropologia jako dyscyplina, składająca się z czterech dziedzin szczegółowych:
(1) antropologia biologiczna (lub antropologia fizyczna)
Badanie biologii człowieka, porównania anatomiczne dotyczące związków gatunku ludzkiego z wyższymi naczelnymi oraz związków współczesnych ludzi z naszymi przodkami. Nowoczesną antropologię biologiczną tworzy genetyka wraz z elementami demografii, medycyny sądowej i paleomedycyny.
(2) archeologia (archeologia prehistoryczna)
Ustalenie związków znalezisk ze środowiskiem i poszukiwanie śladów struktury społeczeństw prehistorycznych, a także ustalanie związków zachodzących między grupami i rekonstruowanie życia społ. w czasach niedawnych. Dziedzina zajmująca się również czasami wcześniejszymi niż antropologia kulturowa
(3) językoznawstwo antropologiczne
nauka o języku, a w szczególności jego zróżnicowaniu. Główny nurt językoznawstwa obecnie koncentruje się na zasadach leżących u podstaw wszystkich języków (bada „język”,a nie, jak językoznawstwo konserwatywne – języki). Dziedzina integralnie związana z relatywistycznym nurtem w antropologii kulturowej (oba pojawiły się u Franza Boasa)
(4) antropologia kulturowa
Najbardziej rozległa. Obejmuje badanie zróżnicowania kulturowego, poszukiwanie uniwersaliów kulturowych, ujawnianie struktury społecznej, interpretację symboliki i liczne problemy pokrewne. W Am. Płn. większość antropologów zajmuje się tą dziedziną, jednak obstają przy pojmowaniu antropologii jako czterech dyscyplin, podczas gdy w różnych kręgach na kilku kontynentach „antropologia” uzyskuje znaczenie „antropologia kulturowa”.
* antropologia stosowana –Wykorzystuje idee zaczerpnięte z antropologii kulturowej w medycynie, przy niesieniu pomocy w czasie klęsk, a także dla rozwoju społeczności oraz tam, gdzie wiedza o kulturze i społeczeństwie odgrywa istotną rolę. Wielu antropologów odrzuca podział na antropologię „czystą” i „stosowaną”, bo każdy nurt antropologii obejmuje oba te aspekty. Najlepiej postrzegać antropologię stosowaną jako część każdej z czterech dziedzin wiedzy, a nie odrębną dyscyplinę.
Teoria i etnografia nierozerwalnie łączą się ze sobą i nie mogą bez siebie istnieć.
Etnografia – opisywanie ludów lub nasz sposób rozumienia tego, jak myślą inne ludy. Przyczynia się do zrozumienia abstrakcyjnie pojętej kultury i pozwala zdefiniować istotę natury ludzkiej.
Teoria – jest częściowo sposobem rozumienia naszego własnego, antropologicznego stylu myślenia. Składa się z czterech elementów: pytania (najważniejsze pytania: Co próbujemy odkryć? Czemu służy ta wiedza?. Pytania mogą mieć naturę historyczną lub dotyczyć współczesnych zagadnień.); założenia (obejmują koncepcje powszechnej natury ludzkiej, zróżnicowania kulturowego, wartości występujących we wszystkich kulturach albo różnic istniejących między wartościami kulturowymi, np. założenie, ze ludzi cechuje wynalazczość lub jej brak itd.); metody (Rozwijały się latami i są częścią każdego badania terenowego. Obejmują zarówno sposoby prowadzenia badań terenowych, jak i porównania. ); obserwacje (Część metodologii. Dokonywanie i rozumienie obserwacji różni się w zależności od przyjętej perspektywy teoretycznej. Obserwacja musi odnosić się do rozważanego problemu, a więc zależy od tego, na jakie pytania próbuje się odpowiedzieć. Udajemy się tam, gdzie spodziewamy się znaleźć to, co nas interesuje.)
Dwa pozostałe specyficzne aspekty badań w antropologii społecznej ( pomagające zdefiniować ujęcie antropologiczne jako przeciwstawne ujęciu właściwemu innym naukom społecznym, np. socjologii) :
1) obserwowanie społeczeństwa jako całości w celu stwierdzenia jak każda część składowa tego społeczeństwa pasuje do pozostałych lub jest znacząca w kategoriach innych takich części. Zakłada próbę zrozumienia, jak jego części są ze sobą powiązane, np. jak polityka łączy się z gospodarką
2) badanie każdego społeczeństwa w relacji do innych społeczeństw w celu znalezienia istniejących między nimi podobieństw i różnic oraz ich wytłumaczenia. Zakłada dążenie do odnalezienia i wytłumaczenia podobieństw i różnic zachodzących między nimi.
Formy porównań:
a) porównania izolowanych przypadków (np. Triobriandczyków z Melanezji z Nuerami z Afryki Wschodniej)
b) porównania w obrębie regionu (np. Triobriandczycy w kontekście etnografii Melanezji)
c) ogólniejsze porównania (biorące pod uwagę społeczeństwa całej Ziemi)
Porównawczy charakter antropologii powoduje większą (niż na przykład socjologowie) świadomość antropologów co do przyjmowanych przesłanek teoretycznych, stąd bierze się szczególne zainteresowanie teorią. Każdy antropolog jest trochę teoretykiem i trochę badaczem terenowym.
6. Społeczeństwo i kultura
Inna klasyfikacja paradygmatów antropologii: według tego, czy przedmiotem ich zainteresowania jest społeczeństwo (jako jednostka społ.) czy też kultura (ogół idei, umiejętności i przedmiotów posiadanych przez wspólnotę lub społeczeństwo).
Najwcześniejsze zainteresowania dotyczyły natury społeczeństwa. Po odrzuceniu diachronii – zainteresowanie tym jak społeczeństwo jest zorganizowane lub jak funkcjonuje (ale nadal interesuje to, co społeczne). Dyfuzjonizm zawierał zalążki determinizmu kulturowego, który został doprowadzony do skrajności w relatywiźmie Franza Boasa. Nacisk kładziony wcześniej na strukturę społ. ustępuje pod wpływem interpretacjonistów i postmodernistów. Wyraźny podział na perspektywy społeczne i kulturowe.
Perspektywy łączące badania kultury i społeczeństwa: strukturalizm, feminizm, koncepcje areałów kulturowych, koncepcje regionalne.
Perspektywy społeczne: Ewolucjonizm, Funkcjonalizm, Funkcjonalizm strukturalny, Transakcjonizm, Procesualizm, Marksizm, Poststrukturalizm (pod pewnymi względami), Strukturalizm (pod pewnymi względami), Teorie areału kulturowego (pod pewnymi względami), Feminizm (pod pewnymi względami)
Perspektywy kulturowe: Dyfuzjonizm, Relatywizm, Antropologia kognitywna, Interpretacjonizm, Postmodernizm, Teorie areału kulturowego (pod pewnymi względami, Strukturalizm (pod pewnymi względami, Poststrukturalizm (pod pewnymi względami, Feminizm (pod pewnymi względami)
Kształt teorii antropologicznej zależy od tego, jak widzi się historię tej dyscypliny naukowej
(A) Następstwo zdarzeń lub nowych idei
(B) Następstwo ram czasowych albo stadiów rozwoju, albo kuhnowskich paradygmatów, które wymagają wewnętrznej analizy
(C) System idei zmieniających się w czasie, których analiza powinna być dynamiczna
(D) Zbiór równoległych narodowych tradycji naukowych
(E) Proces przeskakiwania między programami badawczymi (Dany program badań osiąga punkt, w którym nic nowego ani ekscytującego nie wynika z pracy nawet najlepszych badaczy)
Ewolucjonizm uniwersalny
1. Powstał na początku XX wieku jako próba złagodzenia dogmatów poprzedniego ewolucjonizmu
a. Zaczęto mówić o ogólnych, „uniwersalnych” stadiach ewolucji, takich jak „dzikość”, „barbarzyństwo” i „cywlizacja”
b. Był dłużnikiem raczej materializmu Morgana
c. Nie ma się tu o co spierać – wiadomo technika osiągnęła wielki postęp a społeczeństwa stają się coraz bardziej złożone
2. Childe
a. „Man Makes Himself” (dotyczy historii ludzkiej jako całości) – kreślił w niej obraz ewolucji od łowiectwa i zbieractwa do początków rolnictwa i ukształtowania się państw, rewolucji miejskiej i „rewolucji wiedzy ludzkiej”
b. „O rozwoju historii” – bardziej pesymistyczna, Europa obrała kurs na „wiek ciemny”
3. White
a. Jego pozycja to wysepka ewolucjonizmu w morzu relatywizmu
b. Pięć studiów etnograficznych poświęconych Indianom Pueblo
c. „The Science of Culture” – koncepcja kultury jako zintegrowanego, dynamicznego i symbolizującego systemu, którego najważniejszym składnikiem jest technika
d. „Evolution of Culture” – ku ewolucji przebiegającej od „rewolucji naczelnych” do upadku Rzymu; dowodził, że energia jest kluczową siłą ewolucji kulturowej (najwcześniej energia istaniała w postaci ciała ludzkiego, póżniej ogień, woda wiatr)
Ewolucjonizm multilinearny i ekologia kulturowa
1. Steward (stworzył go)
a. Zakładał odmienne trajektorie rozwoju technicznego i społecznego w różnych regionach świata (mogły być ograniczone przez warunku ekologiczne – historyczne determinacje techniki i środowiska naturalnego)
b. Ściśle związany z koncepcją ekologii kulturowej (wiele podobieństw do myśli Darwinowskiej)
c. Przełom w 1955r. artykuły Stewarda ukazały się w formie książki
Społ zbieracko-łowieckie rozwijają najkorzystniejsze dla siebie, charakterystyczne sposoby eksploatacji zasobów naturalnych (nie tylko dzięki technice ale też migracjom teren., rozmieszczeniu teryt. i strukturze grup) 2. Murdock
d. Cross-Cultural Survey a potem Human Relations Area Files – stworzył je, gromadziły fakty ze wszystkich kultur świata
e. „Social structure” – w celach porównawczych posłużył się próba dwustu pięćdziesięciu reprezentatywnych społeczności
f. Niektóre zasady wyznaczania pochodzenia związane są z określonymi wzorami rezydencji małżeńskiej
Pochodzenie patrylinearne z rezydencją virilokalną (przy mężu)
Pochodzenie matrylinearne z rezydencją uxorilokalną (przy żonie)
Z awunkulokalną (przy bracie matki męża)
g. Terminologia „irokeska”, w której rozróżnia się kuzynów przeciwległych i równoległych
h. Terminologia Crow, zgonie z którą siostra ojca i córka siostry ojca są nazywane za pomocą tego samego terminu (ma sens w społeczeństwie matrylinearnym
Wniosek: gdy zmienia się sposób ustalania pochodzenia, musi się zmieniać także terminologia pokrewieństwa
Ewolucjonizm unilinearny
1. Istnieje jedna dominująca linia ewolucji – wszystkie społeczeństwa przechodzą przez te same stadia rozwoju
2. Kładziono nacisk na różne sprawy: kulturę materialną, środki utrzymania, strukturę pokrewieństwa, wierzenia religijne
3. Problematyczność tez: albo są niesprawdzalne albo nieuniwersalne (opiera się na założeniu, że na całym świecie sprawy mają sie tak samo, a zmiany nawet nie jednoczesne zachodzą w ten sam sposób)
4. Maine, Lubbock i Morgan
a. Idea tej ewolucji wyrosła z koncepcji teoretyków monogenezy w początkach XIX wieku
b. Rodzina przeciwstawiona umowie społecznej
Umowa społeczna obowiązywała jako podstawa myśli prawnej od blisko dwustu lat
1861r. przeciwstawił się jej Henry Maine (zastrzeżenia: sztuczny charakter)
c. Maine dowodził, że społeczeństwo pojawiło się w miejsce rodziny i grup krewniaczych stworzonych na bazie rodziny
d. Lewis Henry Morgan – do jego koncpecji nawiązał Karol Marks, a szczególnie zainteresował się nimi Fryderyk Engels
Prowadził bardzo poważne badania terenowe jako teoretyk
„klasyfikacyjny system pokrewieństwa” (kuzyni równolegli i bracia i siostry – ten sam termin), porównawczy model umożliwiający zrozumienie systemów pokrewieństwa z całego świata
2. Matrylinearność kontra patrylinearność
a. Lubbock – pewien sceptycyzm w stosunku do pierwotnej matrylinearności
Matrylinearność była bardziej rozpowszechniona wtedy, gdy instytucja małżeństwa nie była jeszcze całkiem rozwinięta (gdy się rozwinie własność będzie przechodzić z mężczyzny na jego dzieci – patrylinearnie)
b. Maine – opowiadał się za patrylineranością
Sądził, że Rzymianie to lud starożytny i że tak jak Hebrajczyków, Greków i narody Germańskie charakteryzowało ich pochodzenie matrylinearne
c. Morgan vs. John Ferguson McLennan – dlaczego matrylinearność mogła poprzedzać Patrylinearność?
McLennan – walka o pożywienie doprowadziła do dzieciobójstwa, którego ofiarą padały dziewczynki; deficyt kobiet prowadził do poliandrii (związek jednej kobiety z kilkoma mężczyznami); nie można było więc określić ojcostwa żadnego z dzieci (patrylinearność była później gdy mężczyźni porywali kobiety)
Morgan – teoria oparta na analizie terminologii pokrewieństwa; ludy azjatyckie musiały kiedyś być matrylinearne. Rozpowszechniona wśród nich klasyfikacja ojca i brata ocja za pomocą jednego terminu (a kuzynów równoległych jako braci i siostry), zakłada to system małżeństw kilku braci z tą samą kobietą
Był przekonany, że terminologie pokrewieństwa są „zachowawcze”, stanowią odbicie dawnych faktów społecznych – patrylinearność pojawiła się później, wraz z powstaniem własności prywatnej i związanych z nią praw dziedziczenia przez syna po ojcu
d. Johan Jakob Bachofen („Das Mutterrecht”) – opowiedział się za wyższością matrylinearności
Istnienie wczesnego ruchu kobiecego, który w dalszym toku historii obalił pierwotną męską dominację
Kuwada to zwyczaj polegający na tym, że mąż ciężarnej kobiety zachowuje się tak, jak gdyby to on był w ciąży (pomieszał tu matrylinearność z matriarchatem)
e. Dla ewolucjonistów unilineranych zróżnicowanie kulturowe miało znaczenie jedynie jako wskaźnik odmiennych stadiów rozwoju w obrębie wielkiego schematu ewolucyjnego
f. Znaczenie miał dla nich logika i niuanse argumentacji
g. Początki „naszej” antropologii były związane z prawem (np. prawo naturalne, umowa społeczna) czy też sporami o rodzinę i pokrwieństwo (centrum dyskursu antropologicznego)
3. Teorie „totemizmu”u
a. „totemizm” – symboliczna reprezentacja tego, co społeczne za pomocą tego co naturalne
b. Totem pochodzi z języka Odżibejów (wprowadzone do języka w 1791r. przez Johna Longa)
c. Peter Jones – pierwszy dobry opis idei totemicznych Odżibejów
d. W ich myśleniu totem jest przeciwstawiony manitu
Totem przedstawia się za pomocą gatunku zwierzęcia (klan patrylinearny)
Nie można poślubić kogoś kto należy do tego samego totemu
Manitu jako zwierzę, ale jest to duch opiekuńczy jednostki a nie grupy
Swojego manitu nie można zabijać ani zjeść
e. W Australii sześć form totemizmu:
„totemy indywidualne” przypominają manitu
„totemy klanowe” (emblematy klanów patrylinearnych lub matrylinearnych)
Totemy fratrii – grupy klanów
Totemy moiet – dzielą społeczeństwo na pół (wg zasad patry lub matrylinearnych)
Totemy sekcji i podsekcji – kategorie wyznaczające możliwość zawierania małżeństw
Totemy miejscowe – należące do duchów świętych miejsc
f. Emile Durkheim – najbardziej „pierwotni” mężczyźni lękali się krwi (klanowa krew jest siedzibą bogó...
PROGRESOR