R. 6.doc

Psychologia zdrowia - rozdział 6 – Behawioralne uwarunkowania zdrowia i choroby.

Pojęcie i istota zachowań zdrowotnych

Zachowania zdrowotne (ZZ)– zachowania rozpatrywane z punktu widzenia ich znaczenia dla zdrowia. Trudność precyzyjnego definiowania zachowań zdrowotnych wynika z tego, że związek zachowań ze zdrowiem jest wieloznaczny, ulega zmianie w toku rozwoju wiedzy o zdrowiu i chorobach oraz wymaga skonkretyzowania. Dotyczy prostych nawyków codziennej higieny jak i złożonych praktyk zdrowotnych.

Skutkowe, funkcjonalne pojęcie zachowań zdrowotnych

Zachowanie może mieć dla zdrowia skutki korzystne i niekorzystne, czyli wyróżnia je funkcja względem zdrowia. Z definicji skutkowej można wyróżnić zachowania prozdrowotne i antyzdrowotne. Ta definicja jest najczęściej wykorzystywana. Odwołuje się do wyników badań epidemiologicznych, a stan zdrowia najczęściej jest rozpatrywany z perspektywy obiektywnych danych analitycznych i medycznych. Zachowania zdrowotne definiuje się na mocy wiedzy obiektywnej określającej związek zachowania ze zdrowiem.

Związek bezpośredni i doraźny (np. obniżanie napięcia przez ćwiczenie relaksacyjne lub inne – cel można osiągnąć na wiele sposobów – wielofunkcyjność związków zachowania ze zdrowiem).

Związki pośrednie – różne interpretacje – konkretna czynność wpływa na samopoczucie fizyczne poprzez oddziaływanie na psychikę lub odwrotnie. Ten związek wsytępuje także w formie odroczonej i bardziej ukrytej(np. ćwiczenia rekreacyjne wpływają na zmianę sylwetki, tłusta dieta na zmiany miażdżycowe poprzez podwyższenie cholesterolu).

Wzory zachowań mogą być elementem tradycji i procesów socjalizacyjnych.

Frączek i Stępień: aspekt społeczno-kulturowy zachowań związanych ze zdrowiem – kategoria socjopsychologiczna, określająca takie czynności podejmowane i realizowane przez ludzi, które:

v     Bezpośrednio i doraźnie lub pośrednio i w dalszej perspektywie sprzyjają bądź szkodzą utrzymywaniu normatywnych standardów zdrowia fizycznego i/lub psychicznego;

v     Kształtują się w rezultacie doświadczeń socjalizacyjnych jednostki, zwłaszcz poprzez interakcję z bezpośrednim otoczeniem społecznym;

v     Są na tyle powszechne czy masowe, iż stanowią problem społeczny, a nie dotyczą tylko jednostki;

Schwarzer – zachowania istotne dla zdrowia – nadrzędne wobec dwóch kategorii zachowań: promujących zdrowie i ryzykownych.

Celowościowe pojecie zachowań zdrowotnych

ZZ = czynności celowo ukierunkowane na zdrowie. Istotną rolę odgrywa przekonanie człowieka o znaczeniu zachowania dla zdrowia. Przekonania wynikają z doświadczeń, wiedzy, cech osobowości, aktualnego stanu zdrowia.

Mazurkiewicz- ZZ = wszelkie zach.(nawyki, zwyczaje, postawy, itd.) w dziedzinie zdrowia. Zach. zdrowotne określa jak człowiek pojmuje zdrowie, jak je ocenia, jak reaguje na zdrowie innych.

Gochman – ZZ obejmują cechy: przekonania, oczekiwania i przewidywania, motywy, myślenie i emocjonalne mechanizmy osobowości oraz wew. wzory zachowań związane z utrzymywaniem, umacnianiem i przywracaniem zdrowia. ZZ są kategorią podmiotową. Jak Becker uważa, że mogą mieć charakter reaktywny(odp. na wymagania społeczne), nawykowy(efekt socjalizacji) i czynności intencjonalnych(zachowania celowe uwarunkowane wiedzą i świadomością zdrowia).

Heszen-Klemens – ZZ mają status czynności, czyli aktywności ukierunkowanej na cele zdrowotne, zach. prozdrowotne i antyzdrowotne.

Inne: ZZ= zachowania konserwujące i rozwijające zasoby zdrowotne lub naruszające te zasoby i niszczące potencjał (z definicji zdrowia Słońskiej, Parsonsa)

Podejście celościowo – funkcjonalne

Puchalski zwraca uwagę na relację typów wiedzy o zdrowiu z zachowaniami człowieka

Puchalski – ZZ są to przez obserwatora lub (i) podmiot działania wybrane zachowania (czy typy zachowań), które na gruncie pewnego systemu wiedzy (np. przekonań potocznych, danej koncepcji naukowej, ideologii społecznej) pozostają w istotnym, określonym w przyjętej opcji związku ze zdrowiem ujmowanym w znaczeniu ustalonym w tym systemie wiedzy.

Sęk – ZZ to reaktywne, nawykowe i celowe formy aktywności człowieka, które pozostają na gruncie wiedzy obiektywnej i subiektywnego przekonania w istotnym wzajemnym związky ze zdrowiem. Od zachowań tych zależy, jakie miejsce człowiek zajmuje w wymiarze zdrowie – choroba.

Można posiadać wiedzę o korzystnych i niekorzystnych zachowaniach, jednocześnie tej wiedzy nie wykorzystując.

Zachowania związane ze zdrowiem mogą sprzyjać równoważeniu obciążeń i działania czynników patogennych, mogą też ten proces zakłócać i powodować naruszenie zasobów zdrowotnych.

Kryteria klasyfikacji ZZ

•         Funkcja zachowania względem zdrowia – korzystna albo niekorzystna;

•         Poziom organizacji behawioralnej – nawyk lub czynność;

•         Poziom świadomości i cel zachowania

•         Zachowania związane ze zdrowiem wynikające z roli społecznej

•         Treść zachowania, sfera życia i aktywności

Ważny podział ZZ na:

1.      nawykowe, stabilne wzory zachowań prozdrowotnych i antyzdrowotnych,

2.      celowe czynności zdrowotne

Nawyki zdrowotne są wynikiem procesów socjalizacyjnych i wpływów kulturowych. Są to proste nawyki higieniczne (mycie zębów i rąk..), nawyki higieny mieszkania i najbliższego otoczenia, nawyki żywieniowe i zwyczaje domu rodzinnego, nawyki aktywnego wypoczynku(rekreacyjne) i uprawiania sportu (ważne modelowanie w domu i w szkole).

Kryterium podziału ZZ na nawyki i celowe czynności jest (oprócz poziomu organizacji i struktury) poziom świadomości tych zachowań. Kryterium świadomości jest istotne z punktu widzenia stosowania mechanizmów wpływu społecznego, który jest uzasadniony, gdy chodzi o proste nawyki i normatywne zachowania regulujące życie społeczne. W kształtowaniu zachowań celowych, intencjonalnych i w zmianie zachowań ważną rolę odgrywa podejście podmiotowe i indywidualna świadomość. Od świadomości zależy kształtowanie zdrowotnych wzorów zachowań, zwanych też autokracją zdrowego stylu życia.

Celowe czynności zdrowotne pojawiają się w toku rozwoju, gdy nowe role określają nowe zadania, gdy zmiana zachowania wiąże się ze zmianą rozwojową (decyzja o poczęciu dziecka/ zmiana zachowań antyzdrowotnych na skutek choroby).

Badania nadstrukturą zachowań zdrowotnych

- populacja polska, a zwłaszcza studencie częściej uznają za zachowania służące zdrowiu te, które są związane ze zdrowiem psychicznych (higiena psychiczna, ekspresja emocji, relaks, techniki antystresowe).

- współcześnie do ZZ wykrytych w badaniach epidemiologicznych zalicza się: walkę ze stresem, zapobieganie wypadkom i prewencyjne zachowania seksualne.

- w badaniach nad strukturą ZZ (tj. nas łączeniem się pojedynczych zachowań i grup zachowań w skupiska i czynniki, brano pod uwagę zarówno badania wiedzy potocznej jak i wiedzy ekspertów; na tej podstawie Becker stworzył kwestionariusz ZZ; a za jego pomocą wykonano badania i stwierdzono, że ZZ grupują się wokół trzech czynników:

1) zachowania prewencyjne, dostosowane do norm zdrowotnych i oczekiwań;

2) zdrowa dieta i ruch;

3) relaks, odpoczynek, higiena psychiczna;

(wcześniej zauważył to Mechanic)

Dolińska-Zygmunt badając podmiotowe uwarunkowania zachowań promujących zdrowie, skonstruowała inwentarz ZZ i wyodrębniła 6 czynników, wśród nich: zachowania żywieniowe, aktywność fizyczna, badania kontrolne, aktywny wypoczynek

Styl życia

Tego określenia używa się w kontekście badań nad zdrowiem w różnych znaczeniach.

W nurcie badań medycznych i epidemiologii behawioralnej oznacza luźno powiązany zespół zachowań (nawyków i czynności) charakterystycznych dla danej jednostki lub grupy (warstwy) społecznej i mający istotne znaczenie dla zdrowia. W ramach obiektywnych badań ustala się zespoły zachowań szkodzące zdrowiu oraz służące ochronie i rozwojowi zdrowia. Z raportu Lalonda w związku z definicją ujmującą problem czysto behawioralnie, wyróżnia się prozdrowotne style życia (prozdrowotna dieta, życie aktywne ruchowo, racjonalny wypoczynek, powstrzymywanie od zachowań szkodliwych i radzenie sobie ze stresem) oraz antyzdrowotne style życia (styl życia typowy dla wzoru zachowania A z tendencją do rywalizacji i nastawienie na osiąganie sukcesów zawodowych, pośpiechem i korzystaniem z używek). W epidemiologii behawioralnej mówi się w związku z tym o chorobach ryzykownego stylu życia.

W podejściu socjologicznym styl życia jest odzwierciedleniem przynależności do warstwy społecznej i wyrazem działania prawidłowości systemu społeczno-politycznego, gospodarczego i kulturowego. (+ preferencje indywidualne). Styl życia może być pochodną zasad religijnych.

WHO – styl życia to sposób życia opraty na wzajemnym związku warunków życia z indywidualnymi wzorcami zachowań zależnymi od czynników społeczno-kulturowych i cech indywidualnych.

Można wyodrębnić style życia typowe dla grup społecznych i styl życia społeczeństw (np. miejski/wiejski styl życia). Te style ulegają zmianom i trasnfromacjom.

Z psychologicznego punktu widzenia styl życia związany ze zdrowiem to charakterystyczny dla jednostki system zachowań zdrowotnych uwarunkowany cechami temperamentu, wiedzą, uogólnionymi poglądami i przekonaniami na temat świata, życia i własnej osoby, kompetencjami, systemem wartości i indywidualnymi doświadczeniami w zakresie zdrowia oraz zmiennymi społeczno – kulturowymi.