Temat: Wojna trzydziestoletnia w Europie 1618-1648
W latach 1618-48 przez Europę przetoczyła się wojna trzydziestoletnia. Początkowo miała ona charakter konfliktu religijnego, pod koniec jednak przeistoczyła się w walkę o dominację na kontynencie. W trakcie wojny odżyły konflikty między protestantami, a katolikami, stanami, a władcami, wolnymi miastami Rzeszy, a cesarzem, wreszcie - między Habsburgami, a Francją.
Pośrednią przyczyną wojny był spór wewnątrz dynastii Habsburgów. Pozostający w konflikcie bracia, Rudolf i Maciej, starali się pozyskać dla siebie poparcie zgromadzeń stanowych. Doprowadziło to do swoistej licytacji obietnic. W 1608 r. stany austriackie, węgierskie i morawskie wybrały Macieja królem. Rudolf zagwarantował stanom czeskim w 1609 r. Listem Majestatycznym wolność religijną, natomiast Maciej - swobodę wyboru króla.
W układzie praskim (1617) Filip III hiszpański zgłosił pretensje do habsburskiej części Alzacji, w zamian za zrzeczenie się praw dziedzicznych do Czech na korzyść arcyksięcia Ferdynanda, który został królem czeskim bez zgody tamtejszych stanów. Zburzenie zborów protestanckich i pogwałcenie przywilejów wywołały w 1618 r. (drugą) defenestrację praską (wyrzucono przez okno pełnomocników cesarza), co stało się bezpośrednią przyczyną wybuchu wojny.. Rozpoczął się pierwszy, zwany czeskim, etap wojny trzydziestoletniej.
W Czechach wybuchło powstanie na czele z hrabią Henrykiem M. Thurnem. Dzięki pomocy militarnej hrabiego von Mansfelda, dowódcy w służbie księcia Sabaudii, powstańcy zorganizowali własny rząd, a nawet przejściowo zagrozili Wiedniowi. Korzystając z nadarzającej się okazji stany Austrii, Śląska, Moraw, Węgier oraz Siedmiogród (Bethlen Gabor) zawarły antycesarski sojusz. W obliczu groźby rozpadu Rzeszy, cesarzem został wybrany Ferdynand II (1619-37). Czechy nie uznały go jednak swym królem, a tamtejsze stany osadziły na tronie Fryderyka V, elektora Palatynatu.
Ferdynand mógł liczyć na subsydia papieskie oraz pomoc Hiszpanii, Ligi Katolickiej (Maksymilian I bawarski), luterańskiego elektoratu saskiego oraz życzliwą neutralność Polski. Tak szerokie poparcie umożliwiło mu przeprowadzenie skutecznej kontrofensywy. Podczas gdy Saksonia zajmowała czeskie Łużyce, oddziały hiszpańskie pod dowództwem Spinoli wkroczyły do Palatynatu. Jednocześnie wojska Ligi pokonały Czechów w krwawej bitwie na Białej Górze (1620). "Zimowy król" - jak pogardliwie okrzyknięto Fryderyka V z racji jego krótkiego panowania w Pradze - uciekł do Holandii. Unia Protestancka rozpadła się. Bethlen Gabor zawarł w 1622 r. pokój w Nikolsburgu z cesarzem. Cesarski wódz Tilly uderzył natomiast na Heidelberg i zwyciężył bitwie pod Wimpen Jerzego Fryderyka, ks. Badenii, a w bitwach pod Höchst i Stadtlohn (1623) - Chrystiana ks. brunszwickiego. Wojska Ligi i cesarza zajęły następnie Westfalię i Dolną Saksoniię. W 1623 r. Bawaria otrzymała godność elektorską w miejsce Górnego Palatynatu, zaś elektor saski dostał w zastaw Łużyce.
Po klęsce pod Białą Górą na Czechy spadła fala represji. Przywódców rebelii skazano na karę śmierci, wielu innych (ok. 150 tys.) powstańców - na banicję. Skonfiskowano też ponad połowę ziemi należącej do czeskiej szlachty. Nastąpiła przymusowa rekatolizacja i germanizacja Czech. Dekretem królewskim z 1627 r. Czechy, będące dotąd monarchią stanowa z obieralnym władcą, stały się krajem dziedzicznym Habsburgów, rządzonym w sposób absolutystyczny.
Kolejny, duński okres, wojny trzydziestoletniej przypada na lata 1625-29. Do wojny włączył się wówczas Chrystian IV - król Danii a jednocześnie ks. Holsztynu i "zwierzchnik okręgu dolnosaskiego", wzmocniony subsydiami angielskimi, holenderskimi i francuskimi.
Do dyspozycji cesarza swą prywatną armię oddał natomiast Albrecht von Wallenstein. Pochodził on z czeskiej, protestanckiej, szlachty. Przyjął jednak katolicyzm i wstąpił na służbę cesarza. Dzięki korzystnemu finansowo ożenkowi i wykupowi konfiskowanych dóbr Wallesteinowi udało się zgromadzić pokaźny majątek. W 1624 r. otrzymał on tytuł księcia Friedlandu. w 1626 r. W bitwie na moście w Dessau, Wallenstein pokonał armię Mansfelda i zepchnął go aż na obszar Węgier (Neuhäusel).
W tym samym roku, drugi wybitny wódz cesarski Tilly pod Lutter (Brunszwik) odniósł zwycięstwo nad Chrystianem IV. Następnie, wraz z Wallensteinem, wyparł on króla duńskiego z Jutlandii. Wallenstein opanował północne Niemcy aż po Stralsund. W uznaniu jego zasług cesarz nadał mu tytuły: admirała oceanów i Morza Bałtyckiego floty cesarskiej oraz księcia Meklemburgii i Żagania (1628).
W 1629 r. został zawarty pokój w Lubece. Na jego mocy Chrystian IV rezygnował z ingerowania w sprawy Rzeszy w zmian za zwrot utraconych w czasie wojny swych dawnych terytoriów. Przed cesarzem Ferdynandem otworzyły się trzy możliwości. Pierwsza to realizacja planów Karola V, czyli budowa uniwersalnego mocarstwa pod egidą Habsburgów. Rozpoczęcie realizacji tej koncepcji oznaczało ponowny konflikt z Francją. Drugi wariant -zaproponowany przez Wallensteina - to reforma ustroju Rzeszy w duchu absolutyzmu. W tym przypadku cesarz miał by przeciw sobie wszystkich książąt Rzeszy. Ostatni, trzeci wariant to doprowadzenie do rekatolicyzacji Niemiec. Takie działania spotkałyby się z oporem władców protestanckich Rzeszy.
Ferdynand II zdecydował się na wariant trzeci. W 1629 r. wydał edykt restytucyjny, nakazujący zwrot wszystkich dóbr kościelnych, które trafiły w ręce protestantów po 1552 r. Gdy na sejmie Rzeszy w Ratyzbonie (1630) zaczął forsować reformy mające wzmocnić jego pozycję w Niemczech, zaniepokojeni o swą niezależność książęta wymusili dymisję Wallensteina.
Kolejna faza wojny trzydziestoletniej (1630-35) związana była z włączeniem się w konflikt Szwecji, która zawarłszy dzięki mediacji kardynała Richelieu rozejm z Polską (1630), zyskała wolną rękę do działań w Niemczech. Faza ta rozpoczęła się lądowaniem wojsk króla Gustawa II Adolfa na wyspie Uznam. Szwedzi przyłączyli się do wojny pod hasłami niesienia pomocy protestantom, swym współbraciom w wierze. Jednakże nadrzędnym celem Gustawa Adolfa było zapewnienie Szwecji mocarstwowego statusu w Europie i opanowanie całego wybrzeża Bałtyku. W 1631 r. W Bärwalde został zawarty układ pomiędzy Francją a Szwecją. Francja, główna siła koalicji antyhabsburskiej, obiecała Szwecji znaczne subsydia na prowadzenie wojny.
Ludność ewangelicka powitała Gustawa II Adolfa przyjaźnie, natomiast księstwa Rzeszy (Brandenburgia, Saksonia) zawarły z nim przymierze w 1631 r. Wyszydzany w Wiedniu jako "śnieżny król", Gustaw Adolf uratował jednak protestantyzm w północnych Niemczech. Szwedom udało się rozgromić wojska cesarskiej pod wodzą Tilly'ego w bitwie pod Breitenfeld (1631). Następnie armia szwedzka przemaszerowała przez Turyngię i Frankonię, wypiearjąc wojska katolickie z Palatynatu. Zwycięstwo w bitwie pod Rain (1632), gdzie zginął Tilly. otworzyło Gustawowi bramy Monachium i Norymbergi. Wallenstein, przywrócony do łask i postawiony ze specjalnymi uprawnieniami (in absolutissima forma) na czele armii, wyparł jednak Saksończyków z Czech oraz zmusił króla szwedzkiego do zaniechania ataku na Wiedeń i porzucenia umocnionego obozu pod Norymbergą.
W 1632 r. miała miejsce decydująca bitwa pod Lützen. Zwycięstwo odnieśli w niej Szwedzi, lecz za bardzo wysoką cenę - w bitwie poległ bowiem Gustaw II Adolf. Dowództwo po nim objął książę Bernhard weimarski oraz generałowie szwedzcy - Horn, Banér, później Torstenson i Wrangel. Ster polityki obozu antycesarskiego znalazł się w rękach szwedzkiego kanclerza Oxenstierny.
W 1633 r. został utworzony związek w Heilbronn, zawarty dla "wolności Niemiec i satysfakcji Szwecji". Bernhard weimarski otrzymał Frankonię i zajął Górny Palatynat i Bawarię po Dunaj.
Wallenstein zajął Śląsk i widząc, że krwawa i wyniszczająca wojna trwać może jeszcze bardzo długo, opuścił obóz Maksymiliana bawarskiego, chcąc na własną rękę szukać możliwość zawarcia trwałego pokoju. Zapewniwszy sobie lojalność oficerów, rozpoczął on niezależne rokowania pokojowe ze Szwecją i Saksonią. Gdy wiadomości o tym dotarła do Wiednia, Wallenstein został odwołany, skazany na banicję, a w 1634 r. zamordowany.
Po przegranej bitwie pod Nördlingen (1634) Szwedzi zmuszeni ostali do ustąpienia z południowych Niemiec. Po rezygnacji z edyktu restytucyjnego, Ferdynand II zawarł z Saksonią pokój w Pradze (1635), do którego przyłączyła się wkrótce większość księstw protestanckich. Na mocy jego postanowień, z terytorium Rzeszy miały wycofać się wszystkie obce wojska.
Kolejna faza wojny trzydziestoletniej nazywana jest francuską (1635-48). Sprzymierzona z Bernhardem weimarskim Francja aktywnie zaangażowała się w działania wojenne, prowadzone z coraz większym okrucieństwem prze wszystkie strony. Po objęciu tronu cesarskiego przez Ferdynanda III (1637-57) w obu wrogich sobie obozach narastały tendencje pokojowe. W 1638 r. zostało zawarte jednak nowe przymierze francusko-szwedzkie. Szwedom udało się dzięki niemu odzyskać inicjatywę - wygrali bitwę pod Wittstock (1636), lecz nie zdołali oni dotrzeć pod Wiedeń. W 1643 r. wojska szwedzkie napadały na Danię.
W 1644 r. rozpoczęły się żmudne i długotrwałe rokowania w Münster i Osnabrück. W ich wyniku Szwecja i Brandenburgia zawarły rozejm, do którego wkrótce przyłączyła się także Saksonia.
W południowych Niemczech Bernhard weimarski, po zdobyciu w 1638 r. Breisac, zajął Alzację. Po jego śmierci. bawarski generał Franz von Mercy zatrzymał pochód wojsk francuskich w bitwie pod Tuttlingen (1643). Siły francusko-szwedzkie odniosły jednak zwycięstwa pod Alerheim i pod Jankov (1645).
arniak22221