PODRĘCZNIK
DO INWENTARZA PPAC H.C. GUNZBURGA
DO OCENY POSTĘPU W ROZWOJU SPOŁECZNYM
(OSÓB Z UPOŚLEDZENIEM UMYSŁOWYM)
TADEUSZ WITKOWSKI
Oprać, według H.C. Gunzburg. The PAC MANUAL.
Birmingham 1974, 3rd Ed., rozdz. II. The PPAC
Lublin 1996
PPAC jest użytecznym narzędziem w ocenie postępu w zakresie umiejętności społecznych (kompetencji społecznej) dzieci, młodzieży i dorosłych, zwłaszcza z głębokim upośledzeniem umysłowym, a równocześnie programem społecznej rehabilitacji. Stopień trudności zadań jest na poziomie normalnego rozwoju trzyletniego dziecka. PPAC poza wersją angielską posiada wersję amerykańską, francuską, niemiecką, flamandzką, szwedzką oraz prezentowaną tu polską. W naszym kraju metody PAC (PPAC, PAC-1, PAC-2 i skala PAS) zostały opublikowane, za zgodą autora wersji oryginalnej i autora opracowania polskiego, przez Centralny Ośrodek Metodyczny MEN (Nowowiejska 4, Warszawa).
Podręcznik PPAC dotyczy tylko części zagadnień, które H. C. Gunzburg porusza w PAC Manual. Są to zagadnienia, których znajomość jest nieodzowna do tego, by można było prawidłowo stosować Inwentarz PPAC. Nie jest to tylko tłumaczenie. Niektóre zadania wymagały adaptacji uwzględniającej odmienność warunków polskich i angielskich. Np. „przekręca gałkę w drzwiach" nie odnosi się na ogół do naszych warunków, a zastąpienie tego przez „naciska klamkę w drzwiach" zmieniłoby stopień trudności zadania. Tego typu zadania należało zmodyfikować. Są one oznaczone w polskiej wersji skrótem „adapt."
WPROWADZENIE
PPAC obejmuje pierwsze etapy społecznego rozwoju dziecka normalnego do mniej więcej trzeciego roku życia, ale może służyć do oceny umiejętności społecznych osób upośledzonych umysłowo w stopniu głębokim. Zadania zawarte w Inwentarzu PPAC, bazują na prawidłowościach rozwojowych stwierdzonych przez Buehlera, Gesella, Illingwortha. Prawidłowości te są jasne same w sobie i niewiele będzie sytuacji, w których mogłyby zajść trudności ze zrozumieniem treści zadań Inwentarza opartych na tych prawidłowościach.
Podręcznik PPAC jest wobec tego stosunkowo krótki, niektóre tylko zadania mogą budzić wątpliwości i tylko te wymagają szerszych objaśnień.
PPAC jakkolwiek nawiązuje do prawidłowości pierwszych trzech lat rozwoju dziecka normalnego, może być stosowany dla osób z głębokim upośledzeniem umysłowym do lat 13-14 lub starszych.
Doświadczenie w zakresie stosowania różnych formularzy PAC (tzn. PPAC, PAC-1, PAC-2) ułatwi wychowawcy wybranie w konkretnym przypadku najodpowiedniejszego Inwentarza. Jeżeli badany uzyska w PPAC mało zróżnicowane wyniki, dlatego że zadania PPAC okazały się dla niego za łatwe, to można się spodziewać, że wyniki staną się zróżnicowane, gdy zastosujemy PAC-1 lub PAC-2. Zadania zawarte w PPAC dotyczą umiejętności podstawowych, wyjściowych, czyli tych, które najwcześniej zostały nabyte. Zadania zaś PAC-1 i PAC-2 są nie tylko trudniejsze, ale także zakresowe szersze. Dlatego dany formularz nie może być stosowany do wszystkich osób. Ponadto każdy formularz stanowi zbiór zadań wzajemnie od siebie niezależnych, stwarzając w ten sposób możliwość dużego zróżnicowania wyników. Wprawdzie różnice w wynikach globalnych uzyskiwanych przez poszczególnych badanych nie są duże, ale mogą one wyraźniej wystąpić w zakresie poszczególnych działów i ich części PPAC. Dlatego ocena umiejętności badanego dokonana tylko w odniesieniu do średniej globalnej jest niewystarczająca. Należy analizować wyniki każdego działu i każdej części PPAC, ponieważ takie analizy mogą przyczynić się do lepszego rozumienia osiągnięć i braków wychowanka oraz podpowiedzieć, co konkretnie należy uczynić lub zmienić dla poprawienia efektywności procesu społecznej rehabilitacji.
KRYTERIA
I. OBSŁUGIWANIE SIEBIE (Self-Hełp)
l) Jedzenie
1. Dobrze ssie pokarm, a
Zadanie to można zaliczyć, jeśli dziecko sprawnie ssie pokarm, nie dopuszczając, by mleko wyciekało z kącików ust.
2. Wykazuje rozpoznanie pokarmu, a
Zaliczamy, jeżeli dziecko sięgając po butelkę, w której rozpoznaje swój pokarm, wykazuje np. wzrastające podniecenie.
18. Składa usta na przyjęcie pokarmu, b
Dziecko wykonuje ruchy ust, gdy widzi pokarm. Zaliczamy tym bardziej u dziecka starszego, które może być karmione łyżeczką albo już je samo.
19. Przyjmuje półstałe pokarmy z łyżki, b
Zaliczamy, jeżeli dziecko przyjmuje pokarm przy pomocy łyżki, musi być zdolne do potknięcia go i nie dopuścić do wyciekania z ust. Powinno ponadto być zdolne spożyć pokarm (kompot) zawierający jakiś owoc.
37. Posługuje się palcami przy jedzeniu, ale nie żuje. c
Dziecko posługuje się palcami, by pokarm donieść do ust, ale ssie go raczej, niż żuje. Zaliczamy tym bardziej, jeśli żuje.
38. Trze łyżką po talerzu i wkłada ją do ust, by ją oblizać, c
Dziecko niekoniecznie musi wkładać do buzi pokarm. Wystarczy, że w tym celu podnosi rękę z łyżką do ust. Chodzi o to, czy dziecko wie, jak posługiwać się łyżką. Zaliczamy tym bardziej, jeśli dziecko jest w stanie podać sobie łyżką pokarm do ust.
56. Żuje biszkopty, lekkie ciastka itp. d
Zaliczamy, jeśli dziecko jest w stanie raczej żuć, niż ssać taki pokarm.
57. Przygotowuje (obiera, rozwija) jakiś stały pokarm, gdy on tego wymaga, d
Dziecko musi być w stanie rozwinąć cukierek, (obrać banan), nie próbując go jeść bez przygotowania. Na tym poziomie powinno rozróżniać pomiędzy tym, co jest do jedzenia, a co należy wyrzucić.
58. Używa łyżki (choć może rozlać trochę pokarmu), d
Zaliczamy, jeśli odpowiednio przygotowany pokarm dziecko je łyżką bez większej pomocy.
76. Trzyma filiżankę i pije z niej samodzielnie, nie rozlewając, c
Można tu dopuścić możliwość przypadkowego rozlania, ale dziecko na ogół powinno być w stanie podnieść filiżankę i pić z niej. Powinno umieć wziąć ją, gdy pragnie pić, bezpiecznie odstawić.
77. Je bez pomocy, e
Pokarm może być przygotowany i pokrajany tak, że można go jeść łyżką, lecz gdy talerzyk z pokarmem został podany, dziecko winno jeść bez pomocy. Można dopuścić, że zdarzy mu się coś zabrudzić.
106. Używa widelca bez trudności (pokarm powinien być pokrojony i przygotowany), f
Zaliczamy także wtedy, gdy pokarm jest pokrojony, przygotowany, dziecko jednak musi posługiwać się widelcem . choćby przystosowanym dla niego).
107. Jest zdolne przyjmować napoje samodzielnie, bez pomocy, f
Jest to rozszerzenie zadania 76 i wymaga dodatkowej umiejętności wzięcia skądś czegoś do picia, np. z kranu, dzbanka; może to być woda, mleko. Ważne, by dziecko umiało wziąć sobie napój z miejsca łatwo dostępnego.
2) Poruszanie się
3. Utrzymuje głowę w równowadze a
Trzyma głowę: w pozycji horyzontalnej, jest w stanie zrobić to bez pomocy.
4. Siedzi z lekkim podparciem a
Dziecko winno mieć już wystarczająco mocny kręgosłup, by mogło siedzieć - przynajmniej 5 minut - opierając się np. o poduszkę. Zaliczamy oczywiście, jeżeli dziecko siedzi bez podparcia.
20. Siedzi prawie prosto bez oparcia przez krótki okres czasu b
Zaliczamy, jeżeli dziecko siedzi bez oparcia nie pochylając się ku przodowi
przez okres ok. 5 minut.
21. Schyla się w dół i podnosi w górę. b
Zaliczamy, jeśli dziecko czasem pochyla się w dół i podnosi się w górę, gdy się go trzyma w pozycji stojącej, lub gdy ono samo stoi trzymając się czegoś.
39. Podnosi się i stoi trzymając się czegoś, e
Dziecko podnosi się do pozycji stojącej i utrzymuje się w niej przynajmniej przez 3 minuty, przy tym może trzymać się czegoś. Zaliczamy tym bardziej, jeśli stoi bez trzymania się.
40. Porusza się raczkując, c
Zaliczamy tylko wtedy, gdy dziecko porusza się raczkując lub pchając coś przed sobą. Zaliczamy tym bardziej, jeśli dziecko umie chodzić.
59. Potrafi zdobyć przedmioty, które pragnie mieć. d
Zaliczymy, gdy dziecko jest w stanie osiągnąć to, czego pragnie. Zadanie to jest trudniejsze, niż proste czołganie się po podłodze. Np. kiedy dziecko widzi zabawkę na niskim stole może zbliżając się do stołu wstać i zdobyć zabawkę. Chodzi o to, że powinno się poruszać w sposób celowy.
60. Chodzi z pomocą, d
Dziecko, trzymane za rękę albo trzymając się krzeseł itp. usiłuje zrobić pięć kroków. Zaliczamy, oczywiście, kiedy dziecko samo chodzi.
78. Wchodzi po schodach stawiając obydwie nogi na każdym stopniu a
Zaliczamy, jeżeli dziecko przynajmniej cztery stopnie potrafi w ten sposób samodzielnie pokonać. Może trzymać się poręczy, ale musi wchodzić, a nie wdrapywać się.
79. Schodzi ze schodów stawiając obydwie nogi na każdym stopniu, e
Podobnie jak w zadaniu 78. Pozwala się dziecku również korzystać z poręczy.
108. Biega f
Zalicza się, jeżeli dziecko potrafi swobodnie biec, zginając kolana przy każdym kroku.
109. Ciągnie lub pcha większe przedmioty f
Zaliczamy, jeżeli dziecko potrafi poruszać przedmioty, takie jak: krzesło lub pudełko, z jednego miejsca na drugie w sposób celowy, tai. by tam coś włożyć albo włączyć ten przedmiot do swojej zabawy.
3) Toaleta i mycie się
22. Używa nocniczka lub krzesełka, gdy jest w nim umieszczone b
Dziecko czyni to przynajmniej raz dziennie. Oczywiście zależy to od tego, jak często się je posadzi, ale ważne jest, by dziecko wiedziało do jakiego celu służy nocnik.
41. Na ogół regularnie załatwia swoje potrzeby fizjologiczne c
Swoim zachowaniem sygnalizuje, że powinno być posadzone na nocniku. Zaliczamy tym bardziej, jeśli radzi sobie z tym samodzielnie.
6l. Ma ustalone pewne regularności w ciągu dnia i oczekuje odpowiedniej chwili,
by pójść do toalety, d
Zalicza się, gdy dziecko opanowało pewną kontrolę do tego stopnia, że może poczekać kilka minut zanim się je posadzi.
62. Sygnalizuje, gdy jest mokre lub brudne, d
Dziecko daje znać, że jest mokre albo brudne, co oznacza, że wie, iż należy temu zaradzić.
80. Kontroluje oddawanie moczu w ciągu dnia, lecz musi chodzić dość często, e
Zaliczamy, jeżeli dziecku uda się być suchym w ciągu dnia. Kontrola i wysadzani może być z jego inicjatywy lub matki. Chodzi o to, żeby się nic moczyło w jak najdłuższym okresie czasu.
81. Wyćwiczony w sprawach toalety z przypadkowymi odstępami, e
Zaliczamy, jeśli dziecko opanowało już swoje potrzeby fizjologiczne, kiedy się nie brudzi i nie moczy. Moczenie nocne nie wchodzi tutaj w rachubę. Mogą się zdarzyć w ciągu dnia przypadkowe odstępstwa, ale dziecko jest w stanie opanować się.
110. Mówi, że chce iść do toalety albo idzie samo. f
Dziecko ma zwyczaj zwrócić uwagę słowem lub gestem, ze musi wyjść, albo o to prosi. Chodzi o to, że dziecko robi świadomy wysiłek, żeby nie dopuścić do wypadku zanim dorosły zda sobie sprawę z tego, że taki wypadek jest bliski.
111. Siada na normalnym sedesie, f
Korzysta z normalnego sedesu bez specjalnej pomocy i nie' potrzebuje już nocniczka lub specjalnego sedesu.
112. Potrzeby toaletowe załatwia samodzielnie z wyjątkiem wycierania się. f
Zaliczamy, kiedy nie potrzebuje pomocy, chyba tylko dla wytarcia się. Samo umie odpowiednio się rozebrać i ubrać.
113. Wyciera (suszy) ręce dokładnie i bez pomocy, f
Zaliczamy jeżeli dziecko:
a) samo wyciera ręce korzystając z ręcznika, który można mu przygotować.
b) wyciera dokładnie, również pomiędzy palcami.
4) Ubieranie się
42. Współpracuje biernie, gdy jest ubierane, c
Nic sprzeciwia się, pozwala np. włożyć ręce w otwory rękawów itp.
63. Wyciąga ramiona lub nogi, kiedy jest ubierane, d
Wyciąga ręce przy wkładaniu ubrania lub nogę przy wkładaniu skarpety albo buta.
82. Pomaga przy ubieraniu go. e
To już jest krok dalszy poza prostym współdziałaniem w postaci wyciągania ramion lub nóg w czasie ubierania.
Dziecko musi:
a) umieć włożyć rękę do szerokiego otworu rękawa,
b) pomóc przy wciąganiu majtek, spodenek,
c) podać dorosłemu poszczególne części ubrania.
83. Ściąga skarpety. , e
Zaliczamy, jeżeli dziecko samo bez trudności zdejmuje skarpety w czasie rozbierania się. Musi to robić spontanicznie lub na polecenie. Nie jest wystarczające przypadkowe zdjęcie skarpet, np. w czasie zabawy.
114. Zdejmuje i nakłada proste części ubrania, f
Dziecko potrafi nałożyć j zdjąć przynajmniej jedno z następujących części ubioru: płaszcz, marynarkę, pulower. kamizelkę albo sukienkę. Na tym etapie nie jest wymagane zapinanie guzików, zamków błyskawicznych- Dorośli mog4 w tym dziecko zastąpić.
115. Rozpina w razie potrzeby guziki, f
Zaliczamy, gdy dziecko potrafi rozpiąć duży, łatwo dostępny guzik, np. gazik płaszcza.
H. KOMUNIKOWANIE SIĘ (Communication)
l) Od
5. Hałasuje, krzyczy, a
6. Głuży. a
23. Wydaje dźwięki zwielokrotnione „mmmmm" lub „ssss" b
24. Sylabizuje („iiiii", „aaaaa" itp.) b
25. Wymawia dwie sylaby; ma-ma, ta-ta, ba-ba (gaworzy, adapt.) b
Pięć pierwszych zadań tej części dotyczy dźwięków poprzedzających mowę. W pierwszym zdaniu(5) dziecko tylko krzyczy, ale wkrótce zaczyna wydawać dźwięki nazywane głużeniem. Dźwięki zwielokrotnione (zad. 73). bliskie samogłoskom, prowadzą do wymawiania samogłosek (zad. 24). Następnie dziecko zaczyna powtarzać sylaby i jeżeli potrafi powtarzać przynajmniej takie jedno złożenie można mu zaliczyć zad. 25. Podobnie też zadania wcześniejsze zaliczamy, jeśli dziecko osiągnęło wymagany w nich poziom.
43. Jedno wyraźne słowo, c
Zaliczamy, jeśli dziecko potrafi wymówić jedno stówo w sposób:
a) jasny,
b) wyraźny,
c) sensowny.
Zaliczamy, gdy np. jednym mianem „kot" określa wszystkie zwierzęta, lecz nic zaliczamy, jeżeli tym słowem określa
również przedmioty martwe, ludzi, rośliny, drzewa.
44. Trzy do czterech wyraźnych słów. c
Zaliczamy, jeśli są spełnione trzy kryteria zawarte w zadaniu 43.
64. Początki żargonu - wiele sensownych stów. d
Dźwięki sprawiają wrażenie, że dziecko zmierza do rozmowy używając fleksji (odmian) nawet dla wyrazów niezrozumiałych.
65. Dwadzieścia pojedynczych słów. d
Zaliczamy, gdy dziecko wymawia dwadzieścia pojedynczych stów, spełniających warunki w zadaniu 43.
84. Kombinacje dwu słów. e
Dziecko powinno spontanicznie używać kombinacji dwu słów. Słowa powtarzane w naśladowaniu nic wystarczą, by zaliczyć to zadanie.
85. Zdania trzywyrazowe. e
Zaliczamy, jeżeli dziecko samodzielnie i wyraźnie używa dwu krótkich trzywyrazowych zdań.
86. Wymawia: moje, mój. e
Zaliczamy, jeżeli dziecko używa tych zaimków w stosunku do siebie albo swojej własności, w stosunku do tego, co jest jego.
87. Mówi o sobie własnym imieniem, e
Zaliczamy, jeżeli dziecko mówi o sobie własnym imieniem. Zaliczamy tym bardziej, jeśli dziecko zaliczy zadanie 117.
88. Używa nazw najbliższych przedmiotów, e
Zaliczamy, jeśli dziecko potrafi nazwać przynajmniej cztery przedmioty.
116. Często pyta: „Co to jest"? f
Zaliczamy, jeśli dziecko stawia takie pytania lub jest już powyżej tego etapu.
117. Mówi o sobie Ja", f
Zaliczamy, jeżeli dziecko na ogól używa „ja" w stosunku do siebie, oraz gdy mogłoby użyć innego zwrotu dla określenia własnej osoby.
118. Stawia pytanie: „Dlaczego"? ...
r_du