Systemy wiersza polskiego, [w] Zarys teorii literatury, red. M. Głowiński, A. Okopień-Sławińska, J. Sławiński, Warszawa 1967, s.159-211.pdf

SYSTEMY WIERSZA POLSKIEGO

a) wiersz średniowieczny – przeważnie ograniczony do twórczości religijnej, poezja meliczna, jednostka

wersowa odpowiadała pewnemu fragmentowi melodii, uzgodnienie działów wersowych ze składniowo-

intonacyjnymi, brak przerzutni. Rymy nie występują w każdym wersie, nie są rygorystycznie związane z

klauzulą, nie maja ujednoliconej postaci: mogą obejmować niejednakową ilość sylab, cechować się różnym

stopniem podobieństwa brzmieniowego. Zdanie zamykało się przeważnie w dystychu.

· Poezja średniowieczna w Polsce jest dość uboga i stosunkowo mało różnorodna, bo w

przeważającej części ograniczona do twórczości religijnej (na tym terenie po raz pierwszy w dziejach języka

polskiego wykształciły się pewne normy rytmizacji wierszowej)

· Głównie przeznaczona była do wykonywania z muzyką, stąd jej charakter meliczny. W związku z

tym w jej realizacji fonicznej na plan pierwszy wybija się melodia, a rytmizacja języka nie stała się

czynnikiem samodzielnym, decydującym o brzmieniowym kształcie utworu.

· Jednostka wersowa odpowiadała pewnemu odcinkowi melodycznemu i nie musiała legitymować

się czysto językową ekwiwalencją wobec pozostałych wersów.

· Związek tekstu z melodią sprawił, że jedną z najbardziej charakterystycznych cech

średniowiecznego wierszowania jest zgodność działów wersowych ze składniowo-intonacyjnymi. Wers

stanowił jednolitą całość składniową: pełne zdanie lub jego określoną część (grupę podmiotu lub orzeczenia),

przy czym koniec zdania mógł przypadać jedynie na koniec wersu

· W wersach dłuższych granica składniowa wyznaczała również przedział wewnętrzny.

· Zasady rymowania nie były w pełni ustalone, obok końcowych pojawiały się wewnętrzne, a

porządek układu jednych i drugich, stopień ich brzmieniowego upodobnienia oraz rozmiar rymujących się

cząstek podlegały zmianom nawet w obrębie jednego utworu. Na ogół rym podkreślał składniową zasadę

członkowania wersowego.

· W poezji średniowiecznej zdanie zamykało się najczęściej w dwuwierszu, czyli dystychu, wobec

czego najpowszechniejszą postacią rymu był rym parzysty.

· W wierszu średniowiecznym sylabiczny rozmiar wersów nie jest ustalony, a granice między

tekstem wierszowanym a prozaicznym dość płynne.

· Językowe reguły rytmicznej ekwiwalencji wersów poczynają się dopiero wyrabiać. Proces ten

uwidacznia się w przechodzeniu od wiersza asylabicznego, nie liczącego się z rachunkiem sylab w wersie do

sylabizmu względnego, który wprowadza zdecydowaną przewagę określonego rozmiaru zgłoskowego

wersów.

Tendencje takie widoczne są w utworach Biernata z Lublina i Mikołaja Reja. Twórczość ich,

rozpowszechniana za pomocą druku, przeznaczona do czytania i wygłaszania, uniezależnia się od

towarzystwa muzyki, stając się samodzielną sztuką słowa.

b) sylabizm względny – we wczesnym renesansie; przejście od wiersza asylabicznego do sylabizmu

względnego; wprowadza zdecydowaną przewagę określonego formatu; wprowadzenie wiersza prawie

równosylabicznego ograniczającego reguły pełnej zgodności konstrukcji wersowej i składniowej;

usamodzielnienie się tekstu od melodii; Rej, Biernat z Lublina;

c) wiersz sylabiczny – od Kochanowskiego, brak odwołania do organizacji pozajęzykowej (tu: muzycznej);

zerwanie z rygorami podziałów wersowych i zdaniowych (czyli przerzutnia); jednakowa liczba sylab,

średniówka w wersach dłuższych niż 8-zgłoskowe; klauzula paroksytoniczna; akcent paroksytoniczny przed

średniówką; regularnie rozłożone rymy żeńskie; różne zastosowania formatów: np. 8-zgłoskowiec – krótkie

utwory liryczne (Pieśń świętojańska o Sobótce), 11-zgłoskowiec – poematy epickie (Monachomachia), 13-

zgłoskowiec – klasyczna tragedia, poematy epickie (Pan Tadeusz); od renesansu do romantyzmu był jedyną

technika wersyfikacyjną;

· Nową erę w rozwoju polskiej poezji, także w dziedzinie budowy wiersza, otwiera twórczość

Kochanowskiego. W utworach jego stabilizuje się po raz pierwszy w dziejach polskiej poezji regularny

system wersyfikacyjny zwany sylabizmem

· odznacza się:

~ ustaleniem norm pełnej rytmicznej ekwiwalencji wersów w płaszczyźnie językowej (tzn. bez odwołań do

organizacji pozajęzykowej, jaką była organizacja muzyczna)

~ zerwaniem z rygorami zgodności podziałów wersowych i zdaniowych.

· Regularny porządek rytmiczny w sylabowcu wynika ze stabilizacji następujących elementów:

~ jednakowej liczby sylab w wersie,

~ stałego wewnątrzwersowego działu międzywyrazowego po jednakowej liczbie sylab, czyli tzw. średniówki

w wersach dłuższych niż ośmiozgłoskowe,

~ stały akcent na przedostatniej sylabie wersu (stała klauzula paroksytoniczna)

~ jako tendencja: akcent paroksytoniczny przed średniówką ,

~ regularne rozłożenie rymów tzw. żeńskich, choć oprócz bardzo powszechnego sylabowca rymowanego

pojawił się również wiersz nie rymowany, tzw. biały

· Polski sylabowiec charakteryzuje się dużą rozpiętością. Wiersze o najkrótszym formacie miały po

trzy zgłoski w wersie, o najdłuższym - po siedemnaście.

W dziejach polskiej wersyfikacji regularnej sylabowiec, jakkolwiek od XIX w. ograniczony przez inne

sposoby wierszowania pozostał systemem najbardziej uniwersalnym, ponieważ jego przyjęcie nie przesądzało

o charakterze wypowiedzi i pozwalało na przedstawienie różnych postaw: epickiej, lirycznej i dramatycznej.

d) wiersz sylabotoniczny – równozgłoskowość, stałe miejsce sylab akcentowanych; dążność do

rygorystycznej wyraźnej rytmizacji; system oparty na metryce klasycznej; dopuszcza się zamienność stóp,

czyli np. zastąpienie jambu trochejem w INICJALNEJ części wersu; sylabotonizm wykorzystywany przy

tworzeniu krótkich utworów lirycznych, mało udramatyzowanych, stylizowanych pieśniowo lub ludowo;

popularny u poetów młodopolskich;

· W okresie romantyzmu rozwijają się nowe sposoby wierszowania, które w pewnych dziedzinach

stają się nie tylko równorzędne sylabizmowi, ale nawet go wypierają, np. wiersz nieregularny w dramacie

romantycznym, wiersz sylabotoniczny w stylizowanej pieśniowo lub ludowo odmianie liryki.

· Rozwój wierszowania charakteryzują dwie przeciwstawne tendencje:

zmierzanie ku maksymalnemu podporządkowaniu wiersza znaczeniowej zawartości wypowiedzi,

uwydatniającej jej dramatyczną zmienność sprawia, że pojawia się wiersz nieregularny, nastawienie na

wyrazistą rytmizację mowy inspiruje rozwój wiersza sylabotonicznego.

· System sylabotoniczny wprowadził zasadę stałego miejsca sylab akcentowanych

Dążność do wyrazistszego zrytmizowania wiersza przez ustalenie jego budowy akcentowej pojawia się już w

końcu wieku XVIII. Literackimi bodźcami inspirującymi pojawienie się sylabotonizmu jest z jednej strony

wykorzystanie doświadczeń pieśni ludowej (np. Karpiński, Kniaźnin, Czeczot, Zalewski), a z drugiej

usiłowania przeszczepienia na teren polski zasad miarowego wiersza antycznego oraz zestrojenia układów

językowych z muzycznymi.

W efekcie pojawił się system wersyfikacyjny, który określa się nie na podstawie sylabiczno-akcentowej

budowy wersu, ale na podstawie dających się w nim wyodrębnić mniejszych cząsteczek rytmicznych

zwanych stopami.

W pełni regularny wiersz sylabotoniczny ze względu na bardzo wyraziste i angażujące szereg elementów

językowych zrytmizowanie jest wyraźnie nacechowany stylistycznie. Pojawia się najczęściej w krótkich

utworach lirycznych, mało udramatyzowanych, utrzymanych w jednym nastroju, przede wszystkim w

tekstach stylizowanych pieśniowo czy ludowo (Pol, Lenartowicz, Konopnicka, poeci młodopolscy).

· Spokrewniony z wierszem sylabotonicznym jest tzw. polski heksametr - odpowiednik

antycznego heksametru. Najklarowniejszą jego postać stworzył Adam Mickiewicz w “Powieści Wajdeloty” z

“Konrada Wallenroda”. Rozpiętość wersu mieści się w granicach od trzynastu do siedemnastu sylab, pierwsza

sylaba każdego wersu jest akcentowana a także stały jest akcentowy układ ostatnich pięciu sylab w wersie.

e) wiersz toniczny – rozluźnienie rygorów sylabotonizmu; określone ilościowo układy zestrojów

akcentowych nadają rytm; regularność zestrojowa uniezależniona od regularności sylabicznej i akcentowej;

1916 r. Księga ubogich – Jan Kasprowicz – manifest polskiego tonizmu; przerzutnia nadaje mu wyrazistość,

przerywa monotonię; najpopularniejszy jest trójzestrojowiec;

· Dążenie do rozluźnienia rygorów sylabotonizmu legło u podstaw pojawienia się wiersza

tonicznego. Jego cecha naczelną jest nadanie samodzielnej roli rytmicznej określonym ilościowo układom

zestrojów akcentowych.

· Za manifest polskiego tonizmu uznano wydana w 1916 r. “Księgę ubogich” Jana Kasprowicza,

chociaż już wcześniej, jeszcze w romantyzmie, można było spotkać utwory o podobnej strukturze

wersyfikacyjnej.

· Przy opisie wierszy tonicznych należy mieć na uwadze okoliczność, że zestrojowa budowa

tekstu nie zawsze daje się w pełni jednoznacznie określić; w tradycji polskiego wiersza tonicznego utarło się,

że w roli dodatkowego czynnika wyznaczającego granice między równozestrojowymi wersami, a zarazem

wewnętrznie je spajającego, występują układy składniowo-intonacyjne (które sygnalizują miejsce wersowych

klauzul)

· Najpopularniejszą i najbardziej klarowną postacią wiersza tonicznego jest trójzestrojowiec –

czasem jest wyraziście regularny, częściej bliższy wierszowi wolnemu o większej skali wahań sylabicznych

· Wiersz toniczny (podobnie jak sylabotoniczny) nie ma zastosowania uniwersalnego; w postaci

klarownej jest to wiersz dość monotonny, o niezbyt dużych możliwościach modulacji toku.

f) wiersz nieregularny – nie ma jednolitego systemu wersyfikacji; odwołuje się do pozostałych systemów

wersyfikacyjnych; najstarszy jest nieregularny sylabizm (od K. Niemirycza w przekładzie Bajek

Ezopowych); w dramacie romantycznym Mickiewicza i Słowackiego – buduje napięcie emocjonalne,

dramatyczne monologi; tradycyjny wiersz bajki; nierównozgłoskowość wersów; wykorzystuje mimo to

tradycyjne formaty sylabowca; może opierać się na jednym głównym formacie, wplata się weń wersy innej

długości (podobnej lub skontrastowanej); może być przeplotem kilku klasycznych formatów z wstawkami

równowersowymi (np. bajka oświeceniowa); układanie wersów według malejącego lub rosnącego formatu;

nieregularny sylabotonizm – nierównosylabiczność wersów przy stałym układzie akcentów = wolne

trocheje, jamby itd.; nieregularny tonizm – nierównozgłoskowy o swobodnym rozkładzie akcentów;

skłonność do przybliżonej liczby zestrojów w wersach lub przeplot wersów różnozestrojowych; kompozycja

zestrojowa musi być jednak logicznie ułożona i zamierzona;

g) wiersz wolny – nie wykazuje odwołań do innych systemów; rozkwit w awangardzie dwudziestolecia;

forma antytradycyjna, najnowocześniejsza; podział na wersy arbitralnie ustanowiony przez autora; wzmożenie

instrumentacji głoskowej.

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: