Mowa.doc

H. Bee: Psychologia rozwoju człowieka, Poznań 2004

s. 147

Prekursorzy języka

Większość z nas mówi o „języku” dopiero wtedy, gdy dziecko wypowie pierwsze słowo (przypada to zwykle na około 12 miesiąc życia). Zanim jednak to nastąpi dziecko musi dokonać wielkich osiągnięć rozwojowych.

Postrzeganie dźwięków mowy

Dziecko nie może nauczyć się języka nim nie rozpocznie rozróżniać pojedynczych dźwięków.

Już w pierwszym miesiącu życia dzieci rozróżniają dźwięki mowy, takie jak: pa i ba. Prawdopodobnie do 6 miesiąca potrafią rozróżnić wyrazy dwusylabowe, takie jak: bada, baga i potrafią nawet zareagować na sylabę ukrytą w ciągu innych sylab (np. tibati, kobako).

Zdolność rozróżniania dźwięków nie wiąże się bezpośrednio ze zdolnościami ich produkowania. Od momentu urodzenia do około 1 miesiąca życia najczęstszym odgłosem dziecka jest płacz. Ten repertuar dźwięków poszerza się w pierwszym lub drugim miesiącu życia, kiedy zaczyna dochodzić do tego śmiech, głużenie samogłoskowe (uuuuuu). Zwykle są one oznaką zadowolenia odczuwanego przez dziecko i mogą charakteryzować się dużym zróżnicowaniem w tonie, wznoszeniem się i opadaniem jego wysokości.

Spółgłoski pojawiają się dopiero około 6 lub 7 miesiąca życia, często łączą się z samogłoskami tworząc swego rodzaju sylaby np. bababababa lub dadadada. Taki nowy układ dźwięków nazywa się gaworzeniem samonaśladowczym i stanowi on około połowy niepłaczliwych odgłosów dziecka pomiędzy 6 a 12 miesiącem życia. Gaworzenie jest ważnym elementem przygotowania do używania języka mówionego. dziecięce gaworzenie nabiera z biegiem czasu czegoś, co językowcy nazywają intonacją języka (takim uczeniem się melodii przed poznaniem słów). Wydaje się, że dzieci poprzez gaworzenie rozwijają przynajmniej dwa typy takich „melodii”. Kiedy gaworzą z intonacją wzrastającą na końcu ciągu dźwięków, oznacza to chęć zwrócenia uwagi i wymaga reakcji, intonacja opadająca nie ma takiego znaczenia.

Kiedy dzieci w ogóle zaczynają gaworzyć, zwykle produkują przy tym wszystkie rodzaje dźwięków, łącznie z tymi, które nie występują w języku, jaki słyszą. około 9, 10 miesiąca zaczynają ograniczać repertuar dźwięków do zestawu, do jakich mają dostęp, porzucając dźwięki niesłyszane.

Gesty w pierwszym roku życia

Innym etapem tego łańcuchowego procesu rozwojowego jest pewien język gestów, który pojawia się około 9 lub 10 miesiąca życia. W tym czasie pierwszy raz obserwujemy dzieci „żądające” lub „proszące” o coś za pomocą gestów lub połączenia gestów i dźwięków. 10miesięczne dziecko, które chce, żeby podać mu zabawkę, może wyciągać ręce i sięgać po nią, otwierać i zamykać dłonie, przy towarzyszących temu jękach i innych odgłosach.

Mniej więcej w tym samym wieku dzieci zaczynają się interesować zabawami np. „kosi-kosi-łapci” lub „zrób pa-pa”.

Zdolność dziecka do rozumienia pojedynczych słów pojawia się u dziecka około 9, 10 miesiąca życia, to tzw. język receptywny. Przeprowadzone z matkami rozmowy wskazują, że dzieci 10 miesięczne rozumieją około 30 słów, a do 13 miesiąca liczba ta wzrosła do blisko 100.

Ponieważ dzieci pomiędzy 9 a 13 miesiącem życia zwykle mówią niewiele pojedynczych słów (jeśli w ogóle mówią), takie doniesienia wskazują, że język receptywny zaczyna działać wcześniej niż język ekspresywny, tzn. dzieci rozumieją zanim zaczną mówić.

Reasumując: pomiędzy 9 a 10 miesiącem życia następuje cały wachlarz zmian:

§         używanie znaczących gestów,

§         ograniczanie gaworzenia do zestawu dźwięków słyszanego języka,

§         naśladowcze zabawy gestami,

§         pierwsze rozumienie pojedynczych słów.

Pierwsze słowa

Pierwsze słowa wypowiadane są przez dziecko około 12, 13 miesiąca życia. Nierzadko pierwsze słowa zostają użyte przez dziecko w jednej lub dwóch określonych sytuacjach i w wyniku działania wielu wskazówek. dziecko może powiedzieć „hau hau” tylko w odpowiedzi na pytanie „co to jest?”.

Zwykle początki nauki słów są wolne i wymagają wielu powtórzeń każdego słowa.

Przez pierwsze 6 miesięcy dzieci mogą nauczyć się używania jedynie około 30 słów. Wielu językoznawców wnioskuje, że w czasie tej wczesnej fazy używania słów dziecko uczy się każdego słowa tylko w określonym kontekście. Małe dziecko nie rozumie, że słowa mają znaczenie symboliczne, że odnoszą się do przedmiotów i wydarzeń.

Pomiędzy 12 a 18 miesiącem życia dzieci zanim rzeczywiście użyją dwóch wyrazów w mowie, łączą pojedynczy wyraz z gestem i tworzą znacznie dwuwyrazowe. Np. dziecko może wskazać na but taty i powiedzieć tata w znaczeniu „but taty” lub powiedzieć „ciastko” wyciągając przy tym rączkę, otwierając i zamykając dłoń, jakby mówiło „Daj ciastko”. W obu przypadkach za pomocą kombinacji gestów i słów przekazywane zostają podobne do zdań treści. Językoznawcy nazywają te połączenia słów i gestów mianem holofrazy.

Eksplozja nazywania

Pomiędzy 16 a 24 miesiącem życia, po wczesnym okresie powolnej nauki słów, większość dzieci gwałtownie wzbogaca swój słowniczek (16 miesięczne około 50 słów, 24 miesięczne około 320 słów). W tej nowej fazie uczenie się przez dzieci nowych wyrazów nie wymaga już tak wielu powtórzeń i są one uogólnione do wielu sytuacji. Dla większości dzieci proces ten nie jest stopniowy i równomierny, ma natomiast charakter wybuchu, eksplozji następujący prawie dokładnie po przekroczeniu progu 50 słów (oczywiście nie jest tak u wszystkich dzieci).

W okresie tym jak twierdzi wielu obserwatorów, większość nowych wyrazów w słowniku stanowią nazwy przedmiotów i ludzi (np. samochód, piesek, mama, tata ...). Czasowniki pojawiają się później, prawdopodobnie dlatego, że określają raczej związek pomiędzy dwoma przedmiotami niż sam przedmiot.

Jednak wzorzec rzeczownik, a potem czasownik nie odnosi się do wszystkich. Katherine Nelson zauważyła, że dzieci używają dwóch stylów:

§         ekspresyjnego – u nich najwcześniejsze słowa opisują raczej związki społeczne niż same przedmioty, np. używają zaimków „ja, ty”, wyraz: nie, tak, chcieć, proszę, kocham cię, zrób to, idź sobie ...

§         referencyjnego– wczesny słowniczek składa się w większości z rzeczowników.

Mówienie pełnymi zdaniami

Pierwsze zdania dwuwyrazowe pojawiają się zwykle u dzieci pomiędzy 18 a 24 miesiącem. Ostatnie badania ukazują, że zdania pojawiają się dopiero po przekroczeniu przez dziecko progu znajomości od 100 do 200 słów. Zatem dzieci, które wolniej przyswajają słownictwo, zaczynają mówić zdaniami również nieco później.

Pierwsze zdania wypowiedziane przez dziecko charakteryzują następujące cechy:

§         krótkie (najwyżej 2, 3 wyrazy),

§         proste,

§         zwykle zawierają rzeczowniki, czasowniki i przymiotniki, ale na ogół brak im wszystkich wyznaczników gramatyczności (odmiany). Na początku dzieci np. nie używają końcówek oznaczających liczbę mnogą, wskazujących na czas przeszły ....

Widać jednak, że nawet w tym najwcześniejszym okresie dzieci konstruują zdania wg pewnych zasad. Np. często używają zdań zbudowanych z dwóch rzeczowników np. „mamusia skarpetka”. Można wywnioskować, że dwa rzeczowniki stanowią podstawową strukturę gramatyczną charakterystyczną dla wczesnego języka dziecięcego.

Tak jak eksplozję słownictwa poprzedza wstępny powolny rozbieg, tak też eksplozja gramatyki następuje po kilku miesiącach używania prostych zdań.

W trzecim roku życia (od około 27 miesiąca) większość dzieci szybko zaczyna posługiwać się wieloma odmianami wyrazów oraz wyrazami funkcyjnymi. Używają liczby mnogiej, czasu przeszłego, czasowników posiłkowych, przyimków, zaczynają również poprawnie budować zdania przeczące i stawiać pytania.

Gdy dzieci odkryją odmiany i takie podstawowe konstrukcje zdaniowe, jak pytania i przeczenia, przychodzi czas na tworzenie rozbudowanych form, z użyciem spójników (i, oraz, ale) umożliwiających łączenie dwóch myśli (od 36 do 48 miesiąca życia) (np. ja go nie złapałem, ale Ola tak).

Rozwój znaczenia słów.

Należy zrozumieć, jak to się dzieje, że słowa zawarte w zdaniach niosą ze sobą jakieś znaczenie.

Co pojawia się pierwsze: znaczenie czy słowo? Czy dziecko uczy się słowa, by opisac pewną kategorię, którą już stworzyło podczas poznawania świata, czy istnienie słowa zmusza je do tworzenia nowych kategorii poznawczych? Pytania te dotyczą związku pomiędzy językiem a myslą. Na oba pytania usłyszymy odpowiedź twierdzącą.

Objaśnienie rozwoju języka

Próby objaśnienia, w jaki sposób dziecko uczy się języka, okazały się jednym z najbardziej intrygujących i najtrudniejszych wyzwań, jakie można było podjąć w zakresie psychologii rozwojowej.