Dobrosław Kot FILOZOFICZNE ZNACZENIE KONCEPCJI ACEDII U EWARGIUSZA Z PONTU.pdf

Zeszyty

Naukowe nr 722

Akademii Ekonomicznej w Krakowie

2006

Dobros∏aw Kot

Katedra Filozofii

Filozoficzne znaczenie koncepcji

acedii u Ewagriusza z Pontu

1. Wprowadzenie

Celem niniejszego szkicu jest próba odpowiedzi na pytanie, czy możliwe jest

filozoficzne wykorzystanie opisów acedii. Z jednej strony mówimy tu o oryginal-

nym pomyśle mnicha Ewagriusza z Pontu. Postawiony przezeń problem acedii ma

fundamentalne znaczenie dla całej ascetyki i mądrości dotyczącej życia duchowego.

Jego rozważania są niezwykle cenne dla mnichów i tych wszystkich, którzy czer-

piąc z wiedzy i rad Ojców Pustyni, usiłują wzbogacić swoje życie i zbliżyć je do

Boga. Z drugiej jednak strony nad pismami Ewagriusza pochylają się niejednokrot-

nie filozofowie. Sam problem, co zostanie pokazane w dalszej części szkicu, jest

głęboko zakorzeniony w filozoficznej refleksji nad człowiekiem. Wydawać by się

mogło, że nic prostszego, jak włączyć idee Ewagriusza w nurt filozoficzny. Wszak

w myśli europejskiej zadomowiło się już pojęcie „demon południa”, utożsamiane

z acedią. Jednak bliższe wglądy w pisma Ewagriusza pokazują, na jak wielkie trud-

ności może natrafić filozof, który chce przyswoić te inspirujące koncepcje.

Mamy bowiem do czynienia ze wspaniałymi opisami przeżyć, niezwykle traf-

nie ujmującymi istotę problemu. Pozwalają one na uchwycenie najważniejszych

dla acedii momentów. Można je śmiało nazwać fenomenalnymi 1 i z szacunkiem

docenić przenikliwość Ewagriusza. Jest więc acedia rozumiana jako jedna ze

złych myśli, która w swojej wymowie sytuuje się blisko nudy, uprzykrzenia czy

1 Celowo staram się unikać określenia „fenomenologiczny”. Wydaje się, że opisy Ewagriusza

sytuują się dość blisko fenomenologicznej analizy przeżyć i stanów świadomości. Jednak fenome-

nologia, poza warstwą opisową, posiada szczegółową i świadomą siebie procedurę dochodzenia do

takich ujęć. Dlatego też pozostałbym przy bezpieczniejszym określeniu „fenomenalny”, mając na

myśli opisy usiłujące uchwycić dany fenomen tak, jak on się prezentuje, a nie od razu interpretować

go z perspektywy jakiejś uprzednio przyjętej teorii.

Dobrosław Kot

melancholii. Opisując zniechęcenie mnichów i próby przezwyciężenia go przez

opuszczenie mniszej celi Ewagriusz przenikliwie diagnozuje dolegliwości doty-

czące nie tylko ascetycznych pustelników, ale również te obecne w życiu każdego

człowieka. Jednak opisy te u samego autora nabierają pełnego sensu dopiero

w szerszej perspektywie, jaką jest niezwykle rozbudowana demonologia, tak cha-

rakterystyczna dla Ojców Pustyni. Tam dopiero Ewagriusz tłumaczy pochodzenie

acedii, jej istotę i uwarunkowania. Fenomen, tak wyraziście naszkicowany w opi-

sach, nabiera sensu dopiero z perspektywy teorii o ośmiu demonach czy też ośmiu

złych myślach. Tam sama acedia znajduje zakorzenienie i wyjaśnienie. Wydaje

się ponadto czymś niezwykle trudnym i ryzykownym wyrwanie samego opisu

dla celów filozoficznych bez uwzględnienia całego – z natury niefilozoficznego

– kontekstu.

Dlatego celem tego szkicu jest, po pierwsze, przyjrzenie się samej koncepcji

Ewagriusza, i to w takich granicach, w jakich jest ona prezentowana. Po drugie

zaś, zastanowienie się nad filozoficzną interpretacją samej acedii, nad możliwo-

ścią umiejscowienia jej w kontekście filozoficznym i ocenienia jej znaczenia dla

niektórych rozważań z perspektywy filozofii człowieka czy filozofii wartości.

2. Ascetyczne tło

Szkic ten ma mieć charakter filozoficzny, jednak do zrozumienia fenomenu

acedii, a także do właściwego wyłuskania go z kontekstu, w jakim został pierwot-

nie postawiony, niezbędne jest pobieżne choćby przedstawienie duchowego tła, na

którym Ewagriusz zarysował interesujący nas problem. Mając jednak na uwadze

ostateczne cele tego szkicu, jak również rozległy grunt, na który mimowolnie

musimy wkroczyć, część niefilozoficzną ograniczymy do minimum.

Ewagriusz z Pontu 2 był mnichem żyjącym w IV w. Swoje życie poświęcił

ascezie i większą jego część spędził na pustyni egipskiej, pomiędzy wieloma

pustelnikami, którzy w owym czasie opuszczali rodzinne strony, by w oderwaniu

od spraw światowych prowadzić życie kontemplatywne i miłe Bogu. Ostatni okres

jego życia wiąże się z jednym z najsłynniejszych miejsc ówczesnego monastycy-

zmu, z Kelos – skupiskiem eremitów położonym około siedemdziesiąt kilometrów

na południe od Aleksandrii, w głębi niegościnnej pustyni. Warte podkreślenia jest

to, że sam Ewagriusz wyróżniał się na tle współbraci w pustelnictwie. Nazywano

go mnichem intelektualistą, ponieważ poza mądrością płynącą z doświadczenia

duchowego posiadał również solidny fundament w postaci znajomości ówczesnej

filozofii i teologii. Jakkolwiek nie był jedynym anachoretą, który pozostawił po

2 Informacje o życiu Ewagriusza czerpię z książki: G. Bunge OSB, Ewagriusz z Pontu – mistrz

życia duchowego , tłum. J. Bednarek, A. Jastrzębski OMI, A. Ziernicki, Kraków 1998.

Filozoficzne znaczenie koncepcji acedii u Ewagriusza z Pontu

sobie pisma, to jego traktaty wyraźnie odwołują się do bogatej tradycji intelektu-

alnej ówczesnego chrześcijaństwa.

Okres, w którym żył i działał Ewagriusz, był czasem wyjątkowej eksplozji

ruchu pustelniczego. Ojcowie Pustyni należeli wówczas do awangardy chrześci-

jaństwa i życia duchowego. Ich ucieczka, oderwanie się od codziennego życia,

jakie prowadzili zwykli ludzie, może nosić znamiona eskapizmu. Wydaje się jed-

nak, że taka opinia nie oddaje istoty ówczesnego anachoretyzmu, co więcej, jest

ona krzywdząca dla motywacji i intencji przyświecających mnichom. Odrzucenie

świata pozwalało oczyścić swoją duszę i otworzyć ją na bezpośrednie działanie

Boga. Sprawy duchowe, które zdają się umykać w codziennej krzątaninie, na

pustyni zyskują pierwszoplanowe znaczenie. Tu wzorem i niejako uzasadnieniem

słuszności takiego sposobu życia był Jezus Chrystus i jego czterdziestodniowy

post oczyszczający na Pustyni Judzkiej, przygotowujący do podjęcia zbawczej

misji – nauczania, męczeńskiej śmierci i zmartwychwstania, ale też czas, w któ-

rym Jezus był kuszony przez Szatana 3 .

Dość powszechne jest przekonanie, że ucieczka taka ułatwiała Ojcom Pustyni

doskonalenie się duchowe. Porzucenie ziemskich trosk, ale też ziemskich pokus,

miało ich stawiać niejako w uprzywilejowanej sytuacji. Popularna jest też wizja

ponurych, opryskliwych starców, którzy w sposób radykalny przecinają swoje

więzy ze światem. Na tym gruncie pojawia się zarzut, że idea pustelnictwa jest

w zasadzie zaprzeczeniem idei chrześcijaństwa, które powinno szukać zbawienia

nie w oderwaniu, ale poprzez drugiego człowieka. Pustelnictwo może rodzić

podejrzenia o pychę i próżność duchową swoich przedstawicieli – zamiast nieść

pomoc bliźnim, pustelnik troszczy się wyłącznie o swoje zbawienie, w swoim

życiu, być może przenikniętym miłością do Boga, zapomina o przykazaniu miło-

ści względem swego bliźniego. Ten interesujący „duchowy egoizm” wydaje się

jednak czymś pozornym.

Po pierwsze, Ojcowie Pustyni nie uciekali na pustynię gnani wyłącznie troską

o własne zbawienie. Czuli się odpowiedzialni za ludzkość, czuli, że sami mogą

stawiać czoła demonom i złu, być niejako na pierwszej linii walki z Szatanem – to

niezwykle istotne. Po drugie, mimo swego pustelnictwa byli to ludzie otwarci na

drugiego człowieka. Bardzo silnie rozpowszechnione było pomiędzy nimi tzw.

ojcostwo duchowe 4 , a więc szczególna więź łącząca zaprawionych w ascezie mni-

chów z adeptami pustelnictwa. Abba – ojciec duchowy – w formie krótkich sen-

tencji i przypowieści nauczał swych uczniów i dawał im rady. O tym, że nie były

to sytuacje wyjątkowe, że Ojcowie Pustyni nie byli niechętnymi innym ludziom

odludkami, może świadczyć fakt, że piśmiennictwo chrześcijańskie przechowało

3 Por. Mt 4, 1–11; Łk 4, 1–13.

4 Por. G. Bunge OSB, Ojcostwo duchowe [w:] tegoż, dz. cyt., s. 309–403.

Dobrosław Kot

wiele zbiorów takich sentencji 5 . Również większość pism samego Ewagriusza

– a nie był on pośród anachoretów wyjątkiem – to teksty pisane nie tyle z intelek-

tualnej potrzeby, ile przede wszystkim z chęci pomocy bliźnim. Świadczy o tym

zarówno dydaktyczny charakter tych pism, jak i bogata literatura epistolarna.

Ucieczka na pustynię, choć pozornie uwalniała człowieka od codziennych

pokus, mogących zakłócić bezpośrednią bliskość przebywania z Bogiem, wiązała

się z wystawieniem duszy na inne, o wiele poważniejsze trudności. Tam bowiem

człowiek był bezpośrednio wydany na pastwę demonów. Na pustyni toczyła się

walka o ludzką duszę, demony nękały nieszczęśnika i bawiły się jego słabością.

Prawdziwy mnich miał za oręż wytrwałość i modlitwę. Musiał też mieć rozezna-

nie w świecie demonów, a więc znać ich sposoby działania i możliwości walki

z nimi. I właśnie na gruncie tak rozumianej demonologii wyrosła nauka Ewagriu-

sza o acedii.

Mnichów na pustyni nękały rozmaite demony. Samotni, pozbawieni ludzkiego

towarzystwa pustelnicy wystawieni byli na działanie sił, które rzadziej goszczą

w skupiskach ludzkich. Naturalna stała się więc chęć i potrzeba ich opisania,

a przede wszystkim przekazania cennych rad swym współbraciom: jak należy uni-

kać złych sił i jak z nimi walczyć. Ewagriusz podejmował tę próbę kilkakrotnie.

Czym są demony? Wydawać się może, że to bujna wyobraźnia i skutki dłu-

gotrwałego i nienaturalnego odosobnienia powodowały w rozpalonych żarem

pustyni umysłach jakieś dziwne halucynacje i złudzenia. Prawdą jest, że wielu

anachoretów twierdziło, iż doświadcza bardzo bezpośredniego, niemal cielesnego

kontaktu z demonami. Ewagriusz jednak, i nie jest w tym odosobniony, nazywa

demonami złe myśli 6 , które nawiedzają umysł człowieka i prowokują go do zejścia

z ścieżki doskonalenia się duchowego. Złe myśli nazywane są różnie: demonami

zła, myślami demonicznymi, wadami, chorobą duszy, namiętnościami. Niezależnie

od nazwy, ich cel i działanie są takie same: sprowadzają na duszę słabość i powo-

dują, że człowiek bardziej skory jest do grzechu niż nie będąc pod ich wpływem.

Wszystkie one są skutkiem grzechu pierworodnego: same nie są grzechami, ale

działają na człowieka tak, by ten wkroczył na ścieżkę grzechu.

Ewagriusz w różnych miejscach wymienia osiem demonów czy też osiem złych

myśli 7 . Są to kolejno: obżarstwo, nieczystość, chciwość, gniew, smutek, acedia, próż-

ność i pycha. Układ ten nie bez powodu przypomina średniowieczną SALIGIA,

a więc doktrynę o siedmiu grzechach głównych. SALIGIA to: s uperbia (pycha),

5 Por. Pierwsza Księga Starców. Gerontikon , tłum. M. Borkowska OSB, Kraków 1999; oraz

Druga Księga Starców. Verba Seniorum , tłum. M. Kozera, Kraków 1996.

6 Por. Ewagriusz z Pontu, O różnych rodzajach złych myśli [w:] tegoż, Pisma ascetyczne , tłum.

K. Bielawski, M. Grzelak, E. Kędziorek, L. Nieścior OMI, A. Ziernicki, Kraków 1998, t. I, s. 331–333.

7 Ewagriusz z Pontu, O ośmiu duchach zła [w:] tegoż, Pisma …, s. 375–403; a także: tegoż,

O wadach, które przeciwne są cnotom [w:] tegoż, Pisma …, s. 407–413.

Filozoficzne znaczenie koncepcji acedii u Ewagriusza z Pontu

a cedia (lenistwo), l uxuria (rozpusta), i nvidia (zazdrość), g ula (obżarstwo), i ra

(gniew) i a varitia (chciwość). Tu oczywiście można dyskutować nad zmianą liczby

grzechów (w rzeczywistości demony pychy i próżności uznane zostały za jedno),

czy też nad ostatecznym składem owej listy i kolejnością poszczególnych wad.

Ważna też wydaje się kwestia nowatorstwa Ewagriusza i jego osobistego wkładu

we wczesnochrześcijańską demonologię. Nie jest to jednak przedmiotem niniej-

szych rozważań, choć z teologicznego i filozoficznego punktu widzenia kwestie te

są niezwykle interesujące 8 .

Mechanizm działania demonów wydaje się prosty. Złe myśli osłabiają wolę,

ta zaś zamiast kierować się umysłem i duchem, zaczyna żyć według wskazówek

ciała. Złe myśli porażają zarówno popędliwą, jak i pożądliwą część duszy. Tu

należy przypomnieć, że Ojcowie Pustyni, a pośród nich sam Ewagriusz, idą za

psychologią platońską. Na powrót Arystotelesa trzeba będzie poczekać jeszcze

parę wieków.

Acedia jest więc głęboko zakorzeniona w specyficznie ujmowanej demono-

logii. Jest to o tyle istotne, że Ewagriusz będzie samą istotę problemu tłumaczył

poprzez podawanie rozmaitych konfiguracji wspominanych ośmiu złych myśli.

W różnych swoich pismach asceta rozmaicie rozkłada akcenty. Raz kładzie nacisk

na próżność i płynącą z niej miłość własną, innym razem na smutek, jeszcze kiedy

indziej na obżarstwo. Mnich z Pontu usiłuje zbudować hierarchię demonów, aby

w sposób spójny i zgodny z doświadczeniem duchowym wytłumaczyć naturę

i zależności każdego z nich. Te próby dookreślenia mogą okazać się istotne dla

dalszych rozważań.

3. Znaczenie poj´cia acedii

Czym jest acedia, co znaczy to tajemnicze pojęcie, które w swym oryginalnym

brzmieniu nie zostało nigdy w pełni przyswojone przez myśl europejską? Z jednej

strony badacze intuicyjnie wyczuwają, o jaki fenomen, jaką dziedzinę doświad-

czeń może tu chodzić. Opisy Ewagriusza są pod tym względem bardzo wyraziste

i wydają się nie pozostawiać niedomówień. Z drugiej jednak strony nazwanie

acedii czy też przetłumaczenie tego obco brzmiącego terminu nastręcza niemało

trudności.

8 Warto na marginesie wspomnieć, że cenne i ważne są uwagi Paula Evdokimova dotyczące

metamorfozy, jakie przeszła koncepcja ośmiu demonów, która narodziła się na chrześcijańskim

Wschodzie. Od wad wynikających z pierwszego upadku, a więc rodzaju upośledzenia czy choroby

duszy w prawosławiu, do grzechów w chrześcijaństwie zachodnim. Grzech a skłonność do grzechu

to dwie różne sprawy: grzechy bowiem należy potępiać, zaś chorobę leczyć. Por. P. Evdokimov,

Prawosławie , tłum. J. Klinger, Warszawa 1964, s. 99–103.

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: