9410_Gorskie_Bory_swierkowe.pdf

Górskie bory Êwierkowe

( Piceion abietis : cz´Êç

– zbiorowiska górskie)

Kod Physis: 42.21, 42.22, 42.23

Ogólna charakterystyka

Bory Êwierkowe, w których gatunkiem panujàcym jest

Êwierk pospolity Picea abies , zajmujà znaczne powierzch-

nie w górnej cz´Êci regla dolnego oraz prawie wszystkie

siedliska obecne w pi´trze regla górnego. Górna granica

wyst´powania borów Êwierkowych jest zarazem górnà gra-

nicà lasu. Rozwijajà si´ one zarówno na pod∏o˝u wapien-

nym, jak i zbudowanym ze ska∏ ubogich w w´glan wapnia

oraz na glebach o ró˝nej wilgotnoÊci.

9410

A. Opis siedliska

g∏ównego typu

Definicja

Podzia∏ na podtypy

Bory Êwierkowe w reglu górnym i Êwierkowo-jod∏owe z do-

mieszkà buka w reglu dolnym, na pod∏o˝u ubogim w w´-

glan wapnia w Karpatach Zachodnich i Sudetach.

Bory Êwierkowe sà ukszta∏towane przede wszystkim

przez warunki klimatyczne. Na ich zmiennoÊç wp∏ywa te˝

zró˝nicowanie warunków glebowych. W obr´bie gór-

skich borów Êwierkowych mo˝na wyró˝niç trzy zasadni-

cze siedliska:

9410-1 Acydofilne bory górnoreglowe

9410-2 Nawapienna Êwierczyna górnoreglowa

9410-3 Dolnoreglowy bór mieszany

Najwi´ksze powierzchnie w Karpatach i Sudetach zajmu-

je dolnoreglowy bór mieszany. Na sporych obszarach

rozwin´∏y si´ tak˝e acydofilne Êwierczyny górnoreglowe

przywiàzane do pod∏o˝a ubogiego w w´glan wapnia. Sà

one rozpowszechnione w krystalicznej cz´Êci Tatr, w Be-

skidach Zachodnich oraz w Sudetach; obejmujà tam

wi´kszoÊç borów górnoreglowych. Âwierczyna nawapien-

na wyst´puje przede wszystkim w wapiennej cz´Êci Tatr

Zachodnich (Dzwonko 1984, Matuszkiewicz J. 2001, Ma-

tuszkiewicz W. 2001).

Acydofilna Êwierczyna górnoreglowa w masywie Babiej Góry. Fot. M. ˚ywiec

297

Lasy i bory

9410

Umiejscowienie siedliska w polskiej

klasyfikacji fitosocjologicznej

Podzwiàzek Vaccinio-Abietenion zbiorowi-

ska borów mieszanych

Zespó∏ Polysticho-Piceetum nawapienna

Êwierczyna górnoreglowa

Klasa Vaccinio-Piceetea zbiorowiska borów sosno-

wych, Êwierkowych i jod∏owych

Rzàd Piceetalia abietis zbiorowiska borów Êwierko-

wych i jod∏owych

Zwiàzek Piceion abietis zbiorowiska borów typo-

wych

Podzwiàzek Vaccinio-Piceenion

Zespo∏y:

Calamagrostio villosae-Piceetum gór-

noreglowa Êwierczyna sudecka

Plagiothecio-Piceetum górnoreglowa

Êwierczyna karpacka

Abieti-Piceetum dolnoreglowy bór mieszany

Bibliografia

DZWONKO Z. 1984. Klasyfikacja numeryczna zbiorowisk le-

Ênych polskich Karpat. Fragm. Flor. Geobot. 30: 93–167.

MATUSZKIEWICZ J. M. 2001. Zespo∏y leÊne Polski. PWN, War-

szawa, s. 358.

MATUSZKIEWICZ W. 2001. Przewodnik do oznaczania zbioro-

wisk roÊlinnych Polski. PWN, Warszawa, s. 537.

Jan Holeksa, Jerzy Szwagrzyk

298

Górskie bory Êwierkowe

B. Opis podtypów

wysokoÊç i zwarcie drzewostanu oraz zmienia si´ pokrój

drzew. Wed∏ug Myczkowskiego (1955, 1964) w obr´bie

regla górnego wyró˝niç mo˝na trzy strefy ró˝niàce si´

strukturà drzewostanu. Najni˝ej po∏o˝ona jest strefa zwar-

tego boru, powy˝ej której rozciàga si´ strefa boru luênego,

a jeszcze wy˝ej strefa górnej granicy lasu. Przy granicy z re-

glem dolnym warstwa drzew jest zwarta, a poszczególne

Êwierki majà wysoko osadzone korony i gonne pnie.

W miar´ zbli˝ania si´ do górnej granicy lasu i rozrzedza-

nia si´ drzewostanu korony ulegajà wyd∏u˝eniu, a pnie sta-

jà si´ coraz bardziej zbie˝yste. Zmiana pokroju koron

Êwierków jest te˝ zwiàzana ze specyficznym sposobem

uga∏´zienia drzew rosnàcych na du˝ej wysokoÊci.

9410

Acydofilne Êwierczyny

górnoreglowe

Kod Physis: 42.21611, 42.233

Cechy diagnostyczne

Cechy obszaru

Acydofilne Êwierczyny górnoreglowe rozwijajà si´ na pod-

∏o˝u ubogim w w´glan wapnia, na obszarach wyst´powa-

nia piaskowców i krystalicznych ska∏ bezw´glanowych

w ró˝nym stopniu zmetamorfizowanych. Wyst´pujà one

w warunkach skrajnie niekorzystnych dla ekosystemu le-

Ênego. Krótki sezon wegetacyjny, niskie temperatury, silne

wiatry, obfite opadu Êniegu i pozostajàce w zwiàzku z tymi

czynnikami klimatycznymi wolne tempo procesów glebo-

twórczych powodujà, ˝e rozwój drzew na du˝ych wysoko-

Êciach napotyka na ró˝norodne ograniczenia. Generalnie

mo˝na przyjàç, ˝e górnoreglowe bory Êwierkowe rozwijajà

si´ przy przeci´tnej rocznej temperaturze od 2 do 4ºC. Re-

lacje przestrzenne boru górnoreglowego z innymi typami

roÊlinnoÊci leÊnej sà przede wszystkim rezultatem dzia∏ania

czynników klimatycznych: temperatury, d∏ugoÊci sezonu

wegetacyjnego, gruboÊci i czasu zalegania pokrywy Ênie˝-

nej, które zmieniajà si´ bardzo szybko wraz ze wzrostem

wysokoÊci bezwzgl´dnej. Surowy klimat bezpoÊrednio wa-

runkuje mo˝liwoÊci ˝ycia wielu gatunków roÊlin, eliminujàc

je z pi´tra regla górnego. Ma on równie˝, wraz z panujà-

cym w drzewostanie Êwierkiem, decydujàcà rol´ w kszta∏-

towaniu Êrodowiska glebowego, prowadzàc do znacznego

ograniczenia jego zmiennoÊci. W zale˝noÊci od stopnia za-

awansowania procesu glebotwórczego w górnoreglowym

borze karpackim, mamy do czynienia z tangel-rankerami,

glebami brunatnymi kwaÊnymi, glebami bielicowymi bàdê

bielicami. Przemo˝ny wp∏yw klimatu, który ogranicza cz´-

Êciowo wp∏yw zró˝nicowania pod∏o˝a geologicznego

i ukszta∏towania terenu na charakter roÊlinnoÊci, powodu-

je, ˝e bór górnoreglowy okrywa niemal jednolitym p∏asz-

czem grzbiety i stoki gór mi´dzy reglem dolnym a górnà

granicà lasu, niezale˝nie od ekspozycji i nachylenia stoku.

Reprezentatywne gatunki

Drzewa i krzewy

Âwierk pospolity Picea abies , jarzàb pospolity Sorbus

aucuparia , wiciokrzew czarny Lonicera nigra , porzeczka

skalna Ribes petraeum .

RoÊliny naczyniowe w warstwie runa

Wietlica alpejska Athyrium distentifolium , trzcinnik

ow∏osiony Calamagrostis villosa , Êmia∏ek pogi´ty De-

schampsia flexuosa , narecznica szerokolistna Dryopteris

dilatata , przytulia hercyƒska Galium saxatile (w Sudetach),

podbia∏ek alpejski Homogyne alpina , listera sercowata Li-

stera cordata , kosmatka ˝ó∏tawa Luzula luzulina (Karpaty),

kosmatka leÊna Luzula sylvatica , wid∏ak ja∏owcowaty Lyco-

podium annotinum , pszeniec leÊny Melampyrum sylvaticum

(w Sudetach), siódmaczek leÊny Trientalis europaea (w Su-

detach), borówka czarna Vaccinium myrtillus , borów-

ka brusznica Vaccinium vitis-idaea .

Mchy i wàtrobowce

Barbilophozia lycopoides , Bazzania trilobata , Dicranum

scoparium , Polytrichastrum formosum , Plagiothecium undu-

latum , Sphagnum girgensohnii.

Odmiany

W ca∏ym zasi´gu wyst´powania acydofilne bory górnore-

glowe wykazujà niewielkie zró˝nicowanie geograficzne.

Podstawà ich podzia∏u na bory karpackie i sudeckie jest

odmienna cz´stoÊç wyst´powania kilku gatunków warstwy

runa. W borach sudeckich cz´stsze sà: Galium saxatile ,

Melampyrum sylvaticum i Trientalis europaea , zaÊ w bo-

rach karpackich wyst´puje Luzula luzulina , której brak

w Sudetach.

Du˝e zró˝nicowanie warunków wyst´powania znajduje od-

zwierciedlenie w silnym zró˝nicowaniu roÊlinnoÊci warstwy

runa w obr´bie górnoreglowej Êwierczyny karpackiej i su-

deckiej. Umo˝liwia to wyró˝nienie w obu zespo∏ach kilku

podzespo∏ów zwiàzanych ze specyficznymi warunkami gle-

bowymi i topograficznymi.

Typowy podzespó∏ Êwierczyny przywiàzana jest do miejsc

po∏ogich lub wypuk∏ych form terenu, o glebie p∏ytkiej

Fizjonomia i struktura zbiorowiska

Panujàcym gatunkiem w warstwie drzew jest Êwierk pospolity

Picea abies , któremu jako domieszka towarzyszy jarz´bina

Sorbus aucuparia . Jarz´bina rozwija si´ w miejscach, w któ-

rych dosz∏o do rozpadu drzewostanu Êwierkowego – tworzy

ona krótkotrwa∏e pionierskie fitocenozy, które ust´pujà miejsca

Êwierczynie po kilkudziesi´ciu latach rozwoju. W warstwie krze-

wów, obok podrostu Êwierka i jarz´biny, wyst´puje wiciokrzew

czarny Lonicera nigra i porzeczka skalna Ribes petraeum .

Fizjonomia Êwierczyny górnoreglowej zmienia si´ wraz ze

wzrostem wysokoÊci nad poziomem morza – zmniejsza si´

299

Lasy i bory

9410

i szkieletowej oraz o najmniejszej wilgotnoÊci. W miejscach

po∏ogich, lecz o du˝ej wilgotnoÊci rozwija si´ podzespó∏

z trzcinnikiem ow∏osionym. Strome i wilgotne zbocza zaj-

mujà p∏aty z dominacjà paproci – wietlicy alpejskiej Athy-

rium distentifolium , w których najwi´cej jest gatunków zio-

∏oroÊlowych. Reprezentujà one podzespó∏ paprociowy.

Z miejscami najwilgotniejszymi o utrudnionym odp∏ywie

wody zwiàzany jest podzespó∏ torfowcowy, który obok wy-

sokiego udzia∏u torfowców wyró˝nia w Sudetach obecnoÊç

gatunków wysokotorfowiskowych. Ostatni z podzespo∏ów

jest znacznie bardziej rozpowszechniony w Sudetach.

wczeÊniejszych opracowaniach nosi∏ nazw´ Piceetum her-

cynicum (Medwecka-KornaÊ 1972) i Plagiothecio-Piceetum

hercynicum R. Tx. (1932) 1937 (Matuszkiewicz J. 1977).

Zespó∏ ten nawiàzuje do Êwierczyn spotykanych w innych

górach obszaru hercyƒskiego (Matuszkiewicz J. 2001).

Dynamika roÊlinnoÊci

Spontaniczna

Typowym zjawiskiem, zachodzàcym w Êwierczynach górno-

reglowych jest wielkopowierzchniowy rozpad drzewostanu,

który inicjuje jednoczesne odnowienie drzew na du˝ym ob-

szarze (Korpelš 1982, Holeksa 1998). Myczkowski i in.

(1975) zwracajà uwag´ na stosunkowo niski wiek natural-

nych Êwierczyn górnoreglowych w Tatrach. Jest to, wed∏ug

nich, zwiàzane z niskà trwa∏oÊcià górnoreglowych drzewo-

stanów rozwijajàcych si´ w surowym subalpejskim klima-

cie, gdzie najwa˝niejszym czynnikiem decydujàcym o ˝yciu

drzew stajà si´ wiatr, Ênieg lub kornik. Najcz´Êciej dynami-

ka boru górnoreglowego przebiega wed∏ug nast´pujàcego

schematu:

1. Wielkopowierzchniowy rozpad warstwy drzew pod wp∏y-

wem wiatru, Êniegu lub ˝erowania owadów prowadzi do

jednoczesnego zainicjowania fazy odnowienia Êwierka

na rozleg∏ym obszarze.

2. Rezultatem jednoczesnego odnawiania Êwierka na roz-

leg∏ej, otwartej powierzchni jest ma∏e zró˝nicowanie wie-

kowe rozwijajàcego si´ drzewostanu.

3. Ma∏e zró˝nicowanie wiekowe prowadzi do uformowania

drzewostanu s∏abo zró˝nicowanego pod wzgl´dem gru-

boÊci i wysokoÊci drzew, który ju˝ w stadium dorastania

jest wyraênie jednowarstwowy.

4. JednowarstwowoÊç i ma∏e zró˝nicowanie wiekowe drze-

wostanu sprzyjajà ujednoliceniu reakcji drzew na od-

dzia∏ywanie wiatru, okiÊci i ˝erujàcych owadów i u∏a-

twiajà powstawanie zniszczeƒ na du˝ych obszarach;

znaczàcà rol´ odgrywa przy tym du˝a wra˝liwoÊç Êwier-

ków na niszczàcy wp∏yw wymienionych czynników.

Oprócz niskiej odpornoÊci jednogatunkowych i jednowar-

stwowych drzewostanów górnoreglowych na silne wiatry,

osadzanie Êniegu i szadzi oraz ˝erowanie owadów, wiel-

kopowierzchniowe zniszczenia drzewostanów górnore-

glowych majà te˝ zwiàzek z uwarunkowaniami odnowie-

nia Êwierka w reglu górnym. Istotnà rol´ odgrywajà trzy

zjawiska:

• wysokie zapotrzebowanie m∏odych drzew na Êwiat∏o,

które mo˝e byç zaspokojone dopiero w lukach o du˝ej

powierzchni;

• bardzo niskie tempo procesu odnowienia, które jest

w du˝ym stopniu zwiàzane z osiedlaniem si´ Êwierków

na martwym drewnie ulegajàcym powolnemu rozk∏a-

dowi;

• w miar´ rozrzedzania si´ starzejàcego si´ drzewostanu

pojawiajàce si´ luki tylko w niewielkiej cz´Êci stwarzajà

dogodne warunki dla odnowienia.

Mo˝liwe pomy∏ki

Praktycznie nie ma mo˝liwoÊci pomy∏ki boru górnoreglo-

wego z innymi typami lasów. Pierwszym kryterium u∏atwia-

jàcym wyodr´bnienie boru górnoreglowego jest wysokoÊç

n.p.m. Nieco trudnoÊci mo˝e nastr´czaç wyznaczenie dol-

nej granicy borów górnoreglowych, na której stykajà si´

one z dolnoreglowym borem mieszanym. Nale˝y wtedy

zwróciç uwag´ na udzia∏ jod∏y Abies alba i buka Fagus sy-

lvatica w drzewostanie. Cz´sto jednak oba wymienione

gatunki drzew zosta∏y wyeliminowane z drzewostanu na

skutek protegowania Êwierka w ramach gospodarki leÊnej.

Równie˝ niektóre naturalne p∏aty boru mieszanego majà

charakter litych Êwierczyn. Wtedy trzeba zwróciç uwag´ na

obecnoÊç nalotu i podrostu buka i jod∏y oraz na wyst´po-

wanie gatunków roÊlin zwiàzanych z lasami dolnoreglowy-

mi w warstwie runa – przede wszystkim paproci: pospolitej

wietlicy samiczej Athyrium filix-femina i rzadziej wyst´pujà-

cego podrzenia ˝ebrowca Blechnum spicant .

Identyfikatory fitosocjologiczne

Zwiàzek Piceion abietis

Podzwiàzek Vaccinio-Piceenion

Zespo∏y:

Calamagrostio villosae-Piceetum górno-

reglowa Êwierczyna sudecka

Plagiothecio-Piceetum górnoreglowa acy-

dofilna Êwierczyna karpacka

W ramach borów górnoreglowych na pod∏o˝u ubogim w w´-

glan wapnia wyró˝nione zosta∏y dwa regionalne zespo∏y: (1)

zachodniokarpacka acydofilna Êwierczyna górnoreglowa

Plagiothecio-Piceetum (Szaf., Paw∏. et Kulcz. 1923) Br.-Bl.,

Vlieg. et Siss. 1939 em J. Mat. 1977 oraz (2) górnoreglowa

Êwierczyna sudecka Calamagrostio villosae-Piceetum (R. Tx.

1937) Hartm. ex Schlüter 1966. Z punktu widzenia siedlisko-

znawstwa leÊnego, reprezentujà one bór wysokogórski (BW).

We wczeÊniejszych opracowaniach zachodniokarpacka

Êwierczyna nosi∏a nazw´ Piceetum tatricum Szaf., Paw∏. et

Kulcz. 1923 (Medwecka-KornaÊ 1972). Wspó∏czesne uj´cie

tego zespo∏u odpowiada dwu podzespo∏om wyró˝nianym

wczeÊniej: Piceetum tatricum myrtilletosum i Piceetum tatri-

cum subnormale . Z kolei sudecki bór górnoreglowy we

300

Górskie bory Êwierkowe

Powiàzana z dzia∏alnoÊcià cz∏owieka

W ciàgu ostatnich kilkudziesi´ciu lat jednym z najwa˝niej-

szych problemów by∏o zamieranie górnoreglowych drze-

wostanów Êwierkowych na skutek zanieczyszczenia powie-

trza. Da∏o ono o sobie znaç przede wszystkich na obszarze

Sudetów – w Karkonoszach i Górach Izerskich. Zanieczysz-

czenia powietrza, g∏ównie tlenkami siarki i azotu, obni˝a-

jàce kondycj´ drzew by∏y czynnikiem inicjujàcym dalsze

zjawiska w postaci gradacji owadów, zarówno foliofagów,

jak i kambio- oraz ksylofagów.

co mniej. Oko∏o 100-hektarowe p∏aty omawianego boru

obecne sà jeszcze na grzbietach i stokach Romanki i Poli-

cy. W Beskidzie Âlàskim mo˝na znaleêç jedynie niewielkie

„wyspy” boru górnoreglowego, g∏ównie w paÊmie Baraniej

Góry i Skrzycznego. Podobnie niewielkie powierzchnie

Êwierczyna górnoreglowa zajmuje w PaÊmie Guba∏owskim

i w Beskidzie Sàdeckim. Do Êwierczyny górnoreglowej za-

liczany jest te˝ niewielki p∏at znajdujàcy si´ na wysokoÊci

oko∏o 900 m n.p.m., pod szczytem Madohory w Beskidzie

Ma∏ym (Myczkowski 1958).

W Sudetach najwi´ksze powierzchnie o wielkoÊci kilku ty-

si´cy hektarów zajmuje bór górnoreglowy w Karkono-

szach i w Górach Izerskich. Mniejsze obszary znajdujà si´

w Masywie Ânie˝nika i w Górach Bialskich, a w Górach

Orlickich i Górach Sowich wyst´puje w zubo˝a∏ej postaci.

Niewielkie p∏aty sà obecne w najwy˝szych partiach Gór

Sowich.

9410

Siedliska przyrodnicze zale˝ne

lub przylegajàce

Od góry siedliska acydofilnych borów górnoreglowych sà-

siadujà zazwyczaj z zaroÊlami kosodrzewiny Pinetum mu-

gio , a w Tatrach Wysokich na niewielkich odcinkach z bo-

rem limbowo-Êwierkowym Pino cembrae-Piceetum . W stre-

fie górnej granicy lasu do boru górnoreglowego przylega-

jà te˝ zaroÊla z jarz´binà Athyrio-Sorbetum w Karpatach

i Pado-Sorbetum w Sudetach. Tam, gdzie zaroÊla koso-

drzewiny zosta∏y zniszczone, a górna granica lasu zosta∏a

obni˝ona, z borem górnoreglowym sàsiadujà zbiorowiska

traworoÊli ze zwiàzku Calamagrostion villosae bàdê bo-

rówczyska z panujàcà borówkà czarnà Vaccinium myrtillus .

Od do∏u bory górnoreglowe sàsiadujà z lasami mieszany-

mi regla dolnego, w tym najcz´Êciej z dolnoreglowym bo-

rem jod∏owo-Êwierkowym Abieti-Piceetum . Do rzadkoÊci

nale˝y bezpoÊredni kontakt boru górnoreglowego z ˝yznà

buczynà. Na stromych stokach w dolnej cz´Êci regla gór-

nego rozwija si´ w postaci niewielkich p∏atów jaworzyna

górska Sorbo-Aceretum . W bezpoÊrednim sàsiedztwie cie-

ków wyst´puje roÊlinnoÊç zio∏oroÊlowa z klasy Betulo-Ade-

nostyletea i roÊlinnoÊç êródlisk reprezentujàca klas´ Mon-

tio-Cardaminetea .

Znaczenie ekologiczne

i biologiczne

Rozmieszczenie geograficzne

i mapa rozmieszczenia

Wraz ze wzrostem wysokoÊci n.p.m. obserwuje si´ u Êwier-

ka zmian´ wielu cech morfologicznych i fizjologicznych.

Szybciej nast´puje zawiàzywanie pàków, wolniejszy jest

wzrost p´dów, pnie sà bardziej zbie˝yste i wrasta udzia∏

cz´Êci podziemnych w ogólnej biomasie. Zwi´ksza si´ od-

pornoÊç na mróz, zw´˝ajà si´ i wyd∏u˝ajà korony oraz do-

minuje uga∏´zienie typu szczotkowatego i p∏askiego. Cz´Êç

wymienionych cech ma pod∏o˝e genetyczne, pozosta∏e zaÊ

sà wyrazem reakcji drzew na warunki klimatyczne panujà-

ce w reglu górnym (Modrzyƒski 1998). Cechy te zachowa-

∏y si´ w naturalnych górnoreglowych populacjach Êwierka,

gdzie wprowadzanie Êwierków obcego pochodzenia by∏o

rzadszym zjawiskiem ni˝ w reglu dolnym. Najwi´cej rodzi-

mych drzewostanów zachowa∏o si´ w Tatrach Wysokich

i w Tatrach Zachodnich, gdzie zajmujà oko∏o 1500 ha

(Myczkowski i in. 1975) i w masywie Babiej Góry na po-

wierzchni kilkuset ha. Poza tym sà one jeszcze obecne

w Gorcach i w Beskidzie Wysokim: na Pilsku, Romance

i Policy (Holeksa i in. 1996a, 1996b, 1998).

Bory górnoreglowe panujà w reglu górnym Sudetów i Kar-

pat Zachodnich. W Karpatach (Tatrach i Beskidach Zachod-

nich) rozwijajà si´ na wysokoÊci od 1150 do 1500 m n.p.m.

W Tatrach pas boru górnoreglowego rozciàga si´ o 100

m wy˝ej ni˝ w Beskidach Zachodnich. W najwy˝szych pa-

smach Sudetów bór górnoreglowy panuje na wysokoÊci od

1000 do 1250 m n.p.m.

Najwi´kszà powierzchni´, bo liczàcà ponad 4 tysiàce hek-

tarów, bór górnoreglowy zajmuje w Tatrach. Tworzy tam

nieprzerwany pas rozciàgajàcy si´ od doliny Rybiego Poto-

ku na wschodzie po dolin´ Chocho∏owskà na zachodzie.

Centrum wyst´powania Êwierczyny górnoreglowej w Beski-

dach sà Gorce, gdzie zajmuje ona oko∏o 1200 ha. Na

sporych powierzchniach rozwija si´ te˝ w Beskidzie ˚ywiec-

kim z Babià Górà i Pilskiem na czele. Na Babiej Górze re-

giel górny zajmuje prawie 600 hektarów, a na Pilsku nie-

301

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: