404.pdf

Wybrane problemy zarządzania techniką wojskową

Rafał Harmoza

Niniejszy artykuł stanowi wprowadze-

nie do problematyki zarządzania techniką

wojskową, które zostało zdefiniowane jako

całokształt działań z zakresu zarządzania

związanych z projektowaniem, produkcją

i dostawą uzbrojenia i /lub sprzętu wojsko-

wego, który będzie spełniać wymagania użyt-

kownika widziane z perspektywy jego cyklu

życia. W artykule dokonano analizy obiektu

zarządzania, jakim jest uzbrojenie i sprzęt

wojskowy, przedstawiono główne różnice

pomiędzy rynkiem wojskowym a cywilnym,

dokonano analizy otoczenia systemu rozwoju

techniki wojskowej oraz omówiono najwięk-

sze wyzwania stojące przed zarządzaniem

techniką wojskową.

ma być podstawowym narzędziem poprawy

stopnia konkurencyjności zakupów uzbro-

jenia i sprzętu wojskowego w UE, stanowi

poważny sygnał zmian w sektorze przemy-

słu obronnego.

Z punktu widzenia nauk o zarządzaniu

– w szczególności, jeśli weźmie się pod

uwagę krajowe prace na ten temat – brak

jest dotychczas jakichkolwiek opracowań,

które zajmowałyby się zagadnieniem zarzą-

dzania techniką wojskową. Żeby przeko-

nać się, jak bardzo potrzebna jest wiedza

z tego zakresu, wystarczy dokonać analizy

informacji o problemach związanych z re-

alizacją choćby najbardziej spektakular-

nych kontraktów obronnych, jakie zawarła

Polska w przeciągu ostatnich lat, takich jak

np. zakup samolotów F-16 (48 szt., war-

tość umowy około 3,5 mld USD) czy też

kołowych transporterów opancerzonych

Rosomak (690 szt., wartość umowy około

5 mld PLN), gdzie można wymienić szereg

błędów popełnionych przez stronę polską,

które wynikły w większości przypadków

z niewłaściwej organizacji procesu zarzą-

dzania techniką wojskową.

Dotychczasowy brak zainteresowania tą

tematyką może wynikać z błędnego prze-

konania o „wyjątkowości” zagadnień zwią-

zanych z procesem rozwoju techniki woj-

skowej, hermetyczności rynku obronnego,

a także z brakiem dostępu do informacji

ze względu na „specjalność” przedmiotu

badań. Nawet osoby z sektora wojskowego

nie są do końca świadome problemów,

jakie niesie ze sobą proces rozwoju tech-

niki wojskowej, co – jak ilustrują przykłady

literatury przedmiotu – kończy się najczęś-

ciej opłakanymi skutkami (Lorber 2004;

Schachtman 2004; Volkman, 2002).

1. Wstęp

Od chwili przystąpienia Polski do NATO

w 1999 roku jesteśmy świadkami procesu

modernizacji technicznej Sił Zbrojnych.

Proces ten nie dotyczy tylko i wyłącznie

zakupów uzbrojenia i sprzętu wojskowego

sensu stricte, ale jest również powiązany ze

zmianami, które zachodzą na światowych

i europejskich rynkach obronnych. Wartość

polskiego rynku uzbrojenia i sprzętu woj-

skowego jest szacowana na około 11 mld zł,

jakie MON chce przeznaczyć do 2010

roku na zakupy nowoczesnych systemów

uzbrojenia. Dla porównania, państwa

europejskie wydają corocznie na zakupy

uzbrojenia kwoty rzędu 30–40 mld euro.

Ponadto, można zaobserwować nowe ten-

dencje w podejściu do zarządzania tech-

niką wojskową, w szczególności wprowa-

dzenie zasad konkurencji na ten dotychczas

zamknięty rynek, rządzący się całkowicie

odmiennymi regułami postępowania od

„zwykłych” rynków. Powstanie Europejskiej

Agencji Obrony (ang. EDA, European

Defence Agency ) i wprowadzenie przez nią

Międzyrządowego Programu Wspierania

Konkurencji na Europejskim Rynku

Obronnym (tzw. Code of Conduct ), który

2. Rynek cywilny a rynek wojskowy

Do końca XX wieku rynek wojskowy

charakteryzowały dwie zasadnicze cechy:

obecność tylko jednego klienta (tj. rząd

2/2006

danego kraju) oraz wysoki stopień złożo-

ności technicznej i innowacyjności wyro-

bów w porównaniu z produktami dla rynku

cywilnego.

Pierwsza z wymienionych cech powo-

duje, że rynek wojskowy był scentralizo-

wany, a klient narzucał rodzaj danego

produktu oraz określał możliwości jego

sprzedaży. Dostęp do rynków zagranicz-

nych był ściśle kontrolowany przez pań-

stwo, w przeciwieństwie do rynku cywil-

nego. Nadal jednak szczegółowo określa

się charakterystyki produktu oraz wyma-

gania techniczne. Aby osiągnąć wyma-

gane charakterystyki, producent na rynku

wojskowym musi stale rozszerzać zakres

posiadanej wiedzy technicznej, korzystać

z metod projektowania i materiałów nie-

sprawdzonych w szerszej skali, ponosząc

duże ryzyko niepowodzenia.

Rynek „idealny”

Rynek wojskowy

Wielu producentów i klientów, a żaden

z nich nie jest dominujący; każdy

z klientów ma wybór spośród oferty

producentów. Ceny ustalane są przez

„niewidzialną rękę” rynku

Tylko jeden nabywca, zwykle również jeden

producent (danego sprzętu wojskowego).

Ceny ustalone przez producenta są określane

przez serię negocjacji

Produkt istnieje, jego charakterystyki

są stabilne w czasie

Produkt jest dopiero rozwijany, zwykle bez

możliwości stworzenia substytutów.

Faza projektowania jest stale korygowana w fazie

produkcji jak i po jej zakończeniu

Konkurencja skupia swoją uwagę

na cenie produktu

Potencjalni producenci konkurują ze sobą

w trakcie fazy rozwojowej danego produktu

poprzez „rywalizację projektową”. Kupujący jest

zainteresowany jakością produkcji (szczególnie

osiągami), czasem dostawy i innymi wskaźnikami

niecenowymi. Cena nie jest dominującym

wskaźnikiem jeśli chodzi o wybór producenta;

osiągi danego produktu mają najwyższe

znaczenie

Żaden z producentów nie ma przewagi

technologicznej lub w ekonomii skali

Technologia produkcji jest dynamiczna i może

różnić się u poszczególnych producentów i ich

podwykonawców. Ekonomia skali, uwzględniając

krzywą uczenia się i wskaźniki produkcji,

znacząco wpływa na koszty producenta.

Łatwość z jaką nowi producenci mogą

znaleźć się na rynku

Rynek ściśle kontrolowany – rzadko

obserwowane jest wejście całkowicie

nowych producentów uzbrojenia na rynek

(wymagany duży kapitał, ograniczenia prawno-

organizacyjne)

Zakup wyrobu jest relatywnie prosty,

zazwyczaj jednoetapowa transakcja

pomiędzy sprzedającym a kupującym,

niezależność kupującego od sprzedającego

(wiele źródeł zakupu)

Proces zakupu systemu uzbrojenia jest zazwyczaj

rozłożony na lata, cechuje go wieloetapowość,

skomplikowanie, wzajemne negocjacje pomiędzy

kupującym a sprzedającym

Niepewność jest dominująca i nie do uniknięcia,

zwykle związana jest z następującymi czynnikami:

spełnieniem wymagań, zastosowaniem

najlepszego podejścia projektowego,

wykonalności projektu, czasu niezbędnego do

zakończenia prac, braków które mogą ujawnić

się podczas badań eksploatacyjnych

Tab. 1. Podstawowe rożnice między rynkiem cywilnym a rynkiem wojskowym

Studia i Materiały – Wydział Zarządzania UW

Swobodny przepływ informacji, brak

niepewności; informacja na temat ceny,

standardów jakości, liczby wyrobów,

harmonogramu dostaw jest dostępna

dla wszystkich zainteresowanych

Druga cecha, szczególnie w odniesie-

niu do poziomu innowacyjności wyrobu,

jest w obecnych czasach trudna do obrony.

Dzieje się tak, ponieważ sytuacja na rynku

cywilnym jest inna. Producent często stara

się znaleźć nowe zastosowania dla istnie-

jących i sprawdzonych technologii. Nowe

wyroby często powstają w wyniku mody-

fikacji wyrobów i technologii już istnieją-

cych lub też z wykorzystaniem niektórych

ich elementów. Tabela 1. prezentuje pod-

stawowe różnice pomiędzy rynkiem woj-

skowym a cywilnym rynkiem „idealnym”

(Birkler et al. 2001).

Przedstawione różnice znajdują przekła-

dają się na stosowane metody zarządzania,

prowadzenie prac B+R oraz produkcję

wyrobów. Warto w tym miejscu wspomnieć

o zarządzaniu jakością, metodach zarzą-

dzania projektami czy też wykorzystaniu

technologii CAD/CAM. Obecnie, w wyniku

coraz częstszego wykorzystywania w sek-

torze wojskowym nie tylko podzespołów,

ale całych systemów mających pierwotnie

zastosowania cywilne, występuje tendencja

odwrotna: sektor cywilny staje się źródłem

nowoczesnych metod zarządzania rozwo-

jem produktów dla sektora wojskowego.

Powodami takiej sytuacji są następujące

czynniki:

– dążenie do obniżenia kosztów opra-

cowania i produkcji nowych systemów

uzbrojenia poprzez skrócenie faz B+R

i produkcyjnej w ich cyklu życia;

– przejście od koncepcji „blokowego”

modernizowania systemów uzbrojenia

na rzecz ciągłego udoskonalania ich cha-

rakterystyk;

– wprowadzenie elementów konkurencji

pomiędzy producentami uzbrojenia;

– przejście od stosowania sztywnych i ry-

gorystycznych norm oraz standardów

wojskowych do coraz szerszego wyko-

rzystywania norm cywilnych;

– wykorzystywanie do tworzenia systemów

uzbrojenia technologii opracowanych

i wykorzystywanych pierwotnie na rynku

cywilnym.

Charakterystyki produktu oraz inne

wymagania techniczne są szczegółowo

określane przez przyszłego użytkownika.

Aby osiągnąć wymagane charakterystyki,

producent na rynku wojskowym musi stale

rozszerzać zakres posiadanej wiedzy tech-

nicznej, korzystać z metod projektowania

i materiałów nie sprawdzonych w szerszej

innowacja technologiczna

cywilna

innowacja technologiczna

wojskowa

bodziec do

zaprojektowania

potrzeba rynkowa ( market-

driven ), szansa wprowadzenia

na rynek nowego produktu

określona przez „wymagania”

wojskowe

natura reakcji

szybkie, nieznaczne ulepszenia,

przeplatane gruntownym

przeprojektowaniem

ulepszenia wprowadzane co kilka lat,

metodą „dużego skoku”

długość cyklu życia

produktu

mierzona w latach

(a nawet w miesiącach)

mierzona dekadami

priorytety

proces technologiczny

zapewnia niski koszt produkcji,

wysoką jakość i zdolność do

wprowadzania zmian

proces technologiczny zapewnia

osiągnięcie wymaganych osiągów

i odpowiednią trwałość

produkcja

duża ilość

mała ilość

(nawet produkcja jednostkowa)

związek B+R

z produkcją

zarządzanie B+R, produkcją

i obsługą klienta skupione

w jednym miejscu

proces B+R i produkcji jest zwykle

rozdzielony

odniesienie sukcesu może wymagać

dzielenia się know-how ze współ- lub

podwykonawcami

Tab. 2. Charakterystyka innowacji technologicznych cywilnych i wojskowych

sukces oparty jest

na osiągnięciu przewagi

technologicznej

2/2006

kapitał technologii

skali, ponosząc duże ryzyko niepowodze-

nia. Sytuacja na rynku cywilnym jest zupeł-

nie inna: producent stara się znaleźć nowe

zastosowania istniejących i sprawdzonych

technologii (Alic et al. 1992). Innowacje

technologiczne cywilne i wojskowe prezen-

tują zupełnie odmienne cechy, które przed-

stawiono w tabeli 2.

Ogólnie przyjęte jest to, że nakłady na

B+R dla celów wojskowych finansowane

są zarówno z funduszy pozostających w dys-

pozycji ministerstw nauki, jak i ministerstw

obrony. Charakterystyczną cechą prac

B+R prowadzonych na rzecz wojska jest

to, że skupiają się one na kilku specyficz-

nych obszarach badawczych, jak zaawan-

sowane technologie materiałowe, elektro-

nika, optoelektronika i telekomunikacja,

aerodynamika i mechanika płynów, napędy

pojazdów i samolotów, technologie analizy

obrazów, techniki i technologie dotyczące

obniżenia wykrywalności obiektów oraz

modelowanie i symulacja komputerowa.

lizacja kosztu cyklu życia wyrobu spełnia-

jącego określone wymagania dotyczące

osiągów, bezpieczeństwa, niezawodności,

podatności obsługowej. W procesie zarzą-

dzania techniką wojskową można wymienić

kilka decyzji, do podjęcia których dane są

uzyskiwane w ramach szacowania kosztu

cyklu życia:

– ocena i porównanie różnych sposo-

bów podejścia do dostawy uzbrojenia

i sprzętu wojskowego (tj. poprzez zakup

gotowego wyrobu czy też prowadzenie

prac B+R);

– ocena opłacalności ekonomicznej pro-

cesu dostawy uzbrojenia i sprzętu woj-

skowego;

– ocena i porównanie wariantowych strate-

gii użytkowania zakupionego uzbrojenia

i sprzętu wojskowego (tj. obsługiwania,

prac remontowych, szkolenia personelu

itp.).

Wyjaśnijmy wtym miejscu pojęcie

„uzbrojenie i sprzęt wojskowy”. Jest to

szczególnie ważne w kontekście orzeczni-

ctwa Trybunału Sprawiedliwości UE w za-

kresie stosowania art. 296 TWE, który to

artykuł generalnie wyłącza obszar handlu

tymi wyrobami z reguł wspólnego rynku,

a z drugiej strony stał się punktem wyjścia

do opracowania zasad konkurencji na eu-

ropejskim rynku obronnym. W zasadzie

pojęcie „uzbrojenie i sprzęt wojskowy” nie

było nigdy zdefiniowane bezpośrednio.

Zazwyczaj zaklasyfikowanie danego wyrobu

do tej grupy odbywało się poprzez umiesz-

czenie go na różnego rodzajach listach

(wykazach) stosowanych w ramach handlu

uzbrojeniem i sprzętem wojskowym. Taka

sytuacja, w połączeniu z rozproszeniem

zagadnień dotyczących procedur zakupów

uzbrojenia i sprzętu wojskowego na wiele

aktów prawnych, powodowała występowa-

nie wielu problemów m.in. w zaopatrywa-

niu Sił Zbrojnych RP w wyroby będące „na

pograniczu” sektora cywilnego i wojsko-

wego tj. materiały pędne i smary, umundu-

rowanie czy też żywność. Zaklasyfikowanie

choćby umundurowania do grupy „wyro-

bów powszechnego użytku” – bo z punktu

widzenia formalno-prawnego nie jest to

uzbrojenie ani sprzęt wojskowy – musi

budzić duże wątpliwości. Kluczowym ele-

mentem jest tutaj możliwość sprawdzenia,

czy takie wyroby spełniają wymagania posta-

wione przez użytkownika, tj. Siły Zbrojne.

Ponieważ obecnie coraz więcej technologii

cywilnych wykorzystywanych jest do zasto-

3. Uzbrojenie i sprzęt wojskowy jako

obiekt zarządzania

Mówiąc o „zarządzaniu techniką woj-

skową” należy przez to rozumieć całokształt

działań z zakresu zarządzania związanych

z projektowaniem, produkcją idostawą

uzbrojenia i/lub sprzętu wojskowego, który

będzie spełniać wymagania użytkownika

widziane z perspektywy jego cyklu życia.

Uwzględnienie cyklu życia jest w tym miej-

scu niezwykle istotne, ponieważ długość

oraz dynamika zmian cyklu życia uzbrojenia

i sprzętu wojskowego zasadniczo odbiega od

cyklu życia wyrobów powszechnego użytku.

Np. bombowiec B-52, który wszedł do służby

na początku lat 50 XX wieku, pozostanie

na wyposażeniu US Air Force jeszcze przez

kolejne kilkanaście lat (oczywiście po wyma-

ganych modernizacjach) – egzemplarze

z początku lat 50 XX wieku, a użytkowane

obecnie to de facto dwie różne maszyny,

mające ze sobą tylko wspólną nazwę. To

wskazuje na konieczność innego podejścia

do planowania procesu dostaw uzbrojenia

i sprzętu wojskowego, tj. położenia nacisku

raczej na koszty posiadania niż koszty naby-

cia. Jest to też pośrednim wynikiem istnie-

jących różnic między rynkiem wojskowym

i cywilnym, mających jednak jedyną wspólną

cechę – zaspokojenie potrzeb użytkownika.

Podstawowym celem szacowania kosztu

cyklu życia jest wyznaczenie i/lub optyma-

Studia i Materiały – Wydział Zarządzania UW

sowań wojskowych (szczególnie z obszaru

elektroniki i informatyki), większość na-

bywanego sprzętu wojskowego byłaby

wyłączona ze stosowania art. 296 TWE.

Dlatego zaszła konieczność bardzo precy-

zyjnego zdefiniowania pojęcia „uzbrojenie

i sprzęt wojskowy”. Taka definicja pojawiła

się w najnowszych dokumentach prawnych

resortu obrony narodowej, regulujących

procedury zakupu uzbrojenia i sprzętu woj-

skowego (Decyzja nr 291/MON, 2006):

„ Uzbrojenie i sprzęt wojskowy (UiSW)

– techniczne środki walki, sprzęt techniczny

oraz wyposażenie i środki materiałowe, w tym

oprogramowanie i usługi, które ze względu

na swoje wymagania lub właściwości tech-

niczno-konstrukcyjne oraz sposób zaprojek-

towania lub wykonania są przeznaczone do

celów wojskowych. UiSW obejmuje również

wyroby i technologie oraz sprzęt powszech-

nego użytku, jeżeli podlegał on w jakikolwiek

sposób modyfikacji do celów wojskowych.”

Taka definicja oznacza, że wyroby, co

do których Siły Zbrojne RP nie postawiły

szczególnych wymagań (tj. nie opracowały

specyfikacji technicznej), będą traktowane

jako wyroby powszechnego użytku, a tym

samym nie będą podlegać wyłączeniu wyni-

kającemu z art. 296 TWE.

(np. związane z utrzymaniem niejawności

informacji technicznej). Powstawanie tech-

niki wojskowej, analogicznie jak w przy-

padku wyrobów cywilnych, ma najczęściej

swoje korzenie w prowadzeniu badań pod-

stawowych i stosowanych, wykonywanych

przez wojskowe, a także cywilne laborato-

ria badawcze. Badania te skutkują bardzo

często powstaniem wielu aplikacji, które

mogą znaleźć zastosowanie zarówno woj-

skowe jak i cywilne, niezależnie od rodzaju

źródła finansowania. Technologie, które

pierwotnie były opracowane dla celów woj-

skowych są wykorzystywane do celów cywil-

nych i vice versa . Takie zjawisko określane

jest jako Prawo Niezamierzonych Skutków,

tj. niemożliwość przewidzenia wszystkich

potencjalnych zastosowań osiągnięć nauki

i techniki (Volkman 2002).

Powyższa sytuacja ma konsekwencje dla

polityki w zakresie nauki i techniki oraz jej

związku z polityką zagraniczną i polityką

obronną. Kierunek przepływu technologii

od jednego sektora do drugiego jest różny,

w zależności od jej rodzaju. Np. w elektro-

nice i informatyce kierunek został ustalony

od zastosowań cywilnych do wojskowych,

natomiast jeśli chodzi o nowoczesne mate-

riały jest odwrotnie. Z punktu widzenia

obronności państwa taka sytuacja stwarza

możliwość nabywania przez Siły Zbrojne

produktów (podzespołów) pierwotnie

opracowanych dla celów cywilnych, często

o znacznie lepszych parametrach technicz-

nych i niższym koszcie niż te, które były

tworzone „tradycyjnym” sposobem. Według

Komisji Europejskiej, około 30% budżetu

Unii przeznaczanego obecnie na badania

naukowe jest lokowane w dziedzinach

mających potencjał zastosowań dualnych,

tj. zarówno wojskowych jak i cywilnych

(Molas-Gallart 2000).

W literaturze przedmiotu istnieje duża

rozbieżność w ocenie wpływu wydatków

na prace B+R przeznaczanych na cele

wojskowe naogólny rozwój techniki.

S. Kwiatkowski uważa, że największe

korzyści sektor cywilny czerpie z B+R

prowadzonych na rzecz wojska wtedy, gdy

dotyczą one rozwoju nowych technolo-

gii o przełomowym znaczeniu i szerokich

zastosowaniach (Wasilewski, Kwiatkowski,

Kozłowski 1997). Dzieje się tak jednak tylko

w okresach tzw. rewolucji technologicznych

(np. lata 60., kiedy programy militarne

pomogły uzyskać dominację przemysłowi

elektronicznemu i lotniczemu w USA)

4. Proces powstawania techniki

wojskowej 1

Wymagania wojskowe związane z rozwo-

jem nowoczesnych technologii niemal od

zawsze stanowiły duży czynnik stymulujący

postęp techniczny. Szczególnie w USA sek-

tor wojskowy stał się jednym z największych

sponsorów badań naukowych, jak również

głównym odbiorcą najnowszych rozwiązań

technicznych. Wydatki na prowadzenie woj-

skowych prac B+R w USA były uznawane

za jeden z głównych czynników stymulują-

cych rozwój ekonomiczny państwa poprzez

tworzenie firm spin-off, nastawionych na

komercjalizację rozwiązań technicznych

pierwotnie wykorzystywanych w sektorze

wojskowym. Jednakże na przełomie lat 70.

i 80. XX wieku powszechne przekonanie

o tym, że wydatki na wojskowe prace B+R

niejako automatycznie przekładają się na

dobrobyt ekonomiczny, zaczęło być kwe-

stionowane. Do takiej sytuacji przyczynił się

wzrost różnic pomiędzy wymaganiami funk-

cjonalnymi odnośnie technologii wykorzy-

stywanych do zastosowań cywilnych i woj-

skowych oraz różnice prawno-organizacyjne

2/2006

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: