Zimna Wojna: globalny konflikt, regionalne wstrząsy
Globalna konfrontacja, niesymetryczne interesy
Zimna Wojna to okres niezwykle trudny do analizy. Wynika to z jego wielowarstwowości, do konfrontacji zachodziło zarówno na poziomie międzynarodowych; pomiędzy mocarstwami, między mocarstwami a innymi państwami, itp., jak i państwowym; między państwem a ruchami społecznymi. Na obu poziomach zachodziły poważne i istotne dla tego okresu procesy. Dlatego też, w badaniu czasów zimnej wojny, należy brać pod uwagę obydwa konteksty.
W porównaniu do zimnowojennej Europy, wyraźnie podzielonej na dwa bloki, w regionie bliskiego wschodu sytuacja była bardziej skomplikowana – dochodziło tu do konfrontacji, krzyżowania się i mieszania różnych wpływów i celów mocarstw:
- USA – z jednej strony głęboko współpracowały z Izraelem(przeciwko któremu stał cały świat arabski) pokrewnym kulturowo; z drugiej silna zależność i zaangażowanie w stosunkach z Arabią Saudyjską i innymi państwami obfitującymi w ropę,
- ZSRR – niezależne od arabskiej ropy, podejmowało współpracę z nacjonalistycznymi reżimami Egiptu czy Iraku, pomimo ich antykomunistycznych działań wewnętrznych,
- państwa Europy – podejmowały próby zachowania/utrzymania wpływów w byłych koloniach,
- Chiny - początkowo neutralne w tym regionie, później rozpoczęły intensywną współpracę,
Chociaż system światowy i podsystem regionu bliskiego wschodu przenikały się w ramach zimnej wojny, ten drugi zachował pewien zakres autonomiczności. Pomimo spolaryzowania w ramach bloków, w regionie zachodziło wiele procesów i podejmowano wiele działań wykraczających poza sferę interesów mocarstw.
Fazy zimnej wojny
Zimną wojnę w regionie bliskiego wschodu, podzielić można na 4 okresy:
I. 1946-1955,
rywalizacja między blokami, skupiał się wobec niearabskiego „pasa północnego”, przy granicy z ZSRR(Turcja, Iran) – ZSRR było za słabe by zakwestionować dominacje Zachodu na półwyspie arabskim,
II. 1955-1974,
sprzymierzenie się ZSRR z nacjonalistycznymi reżimami bliskiego wschodu(Egipt, Syria, Irak) stworzyło silna przeciwwagę, dla wpływów zachodnich – regionalne konflikty wg zimnowojennego podziału:
A. wojny z Izraelem(np.1967),
B. kryzys sueski(1956)
C. turecka inwazja na Cypr(1974),
III. 1974-1985,
„druga zimna wojna” - stan napięcia porównywalny do tego z lat 1947-53;
A. osłabienie wpływów ZSRR w Egipcie, ugruntowanie pozycji w Syrii, Iraku i Jemenie, 1979 rozpoczęcie wojny w Afganistanie;
B. problemy USA z Turcją, później porażka polityki wobec Iranu – rewolucja muzułmańska (1979)
IV. 1985-1991
wybór Gorbaczowa na przywódce ZSRR - „nowe myślenie” - zmiana polityki ZSRR, ocieplanie stosunków z Zachodem, zakończenie wojny irańsko-irackiej, uznanie Izraela przez OWP, zakończenie zimniej wojny na Bliskim Wschodzie – rozpoczyna się autonomiczna walka państw arabskich o wpływy w regionie,
Iran
• jedno z państw(obok Turcji) w którym pierwsze dało się odczuć skutki zimnej wojny,
• w latach 1941-45 znajdował się pod okupacją brytyjska i radziecką:
– miało to potężny wydźwięk polityczny i społeczny w kraju;
– z faktem tym łączy się także pierwszy etap zimnej wojny –
▪ po zakończeniu wojny Brytyjczycy wycofali wojska, zachowali jednak silne wpływy na południu kraju
▪ Rosjanie wycofali się dopiero w maju 1946, wcześniej domagali się specjalnych warunków na wydobycie ropy, oraz zachęcali Azerbejdżan i Kurdystan, znajdujące się w strefie wpływów Iranu, do stworzenia autonomicznych republik – doprowadziło to do zgrzytu dyplomatycznego,
– po wycofaniu wojsk, Iran najechał autonomiczne republiki w grudniu 1946, później odrzucił także umowę z ZSRR dotyczącą wydobycia ropy,
• kumulowanie się problemów wewnętrznych i zewnętrznych:
– pomimo proamerykańskiej pozycji, oddalanie się polityczne obu państw,
– powstanie wewnętrznej opozycji wobec szacha:
▪ nacjonalistyczny Front Narodowy,
▪ lewicowa partia Tude
– w 1951 Mosaddegh(Front Ludowy) zostaje premierem i nacjonalizuje brytyjskie pola naftowe; przez zachód był on postrzegany jako zagrożenie gospodarcze i strategiczne,
– bojkot ropy irańskiej spowodował kryzys gospodarczy
– 19 sierpnia 1953 – zamach stanu i inspirowany i wspomagany przez amerykanów i Brytyjczyków, obalenie premiera i uczynienie szacha niekwestionowanym władcą – umocnienie sojuszu z USA
– Iran stał się militarna dyktaturą, sprzymierzona z Zachodem, przeciwko ZSRR,
• początki lat 60-tych, zmiana polityki Iranu:
– zbliżenie do ZSRR,
– podczas wycofywania się wojsk brytyjskich z regiony, próby stworzenia hegemonii,
• Działania militarne:
– wojna irańsko iracka 1969-1975 – pierwsza „wojna w zatoce”, konflikt zakończyło porozumienie w Algierze,
– zajęcie trzech wysp ZEA w 1971,
– 1973 - wysłanie sił porządkowych do Omanu,
• Niepokoje wewnętrzne:
– na początku lat 60-tych seria reform „białej rewolucji”(industrializacja, reforma rolna, zwiększenie znaczenia kobiet, itp.), przeprowadzonych dzięki wzrostowi dochodów z ropy 1960-70,
– reformy zaniepokoiły siły klerykalne, które doprowadziły do nieudanego powstania w czerwcu 1963 pod przywództwem Ruhollaha Chomejiniego, który został później wygnany,
• Rewolucja Muzułmańska:
– 15 lat po powstaniu,
– 1978 – odwetowe akcje opozycji(Chomejiniego)
– abdykacja szacha 15 stycznia 1979,
– 1 luty 1979 Chomiejini proklamuje Islamska Republikę Iranu,
• zimnowojenny kontekst:
– do rewolucji Iran był areną zimnowojennych przepychanek, które wywołały liczne niepokoje wewnętrzne,
– zagranica podejmowała liczne interwencje w sprawy wewnętrzne Iranu,
– Chomejini wykorzystał niechęć Irańczyków wobec polityki zarówno Zachodu jak i ZSRR do zdobycia władzy, prowadził politykę „negatywnej równowagi” - „Ani Wschód, ani Zachód” - potępił „Wielkiego”(USA) i „Małego”(ZSRR) „Szatana”,
– odbicie od zimnowojennego dyskursu,
– skomplikowanie stosunków z USA(przetrzymywanie dyplomatów) i ZSRR(opozycja wobec inwazji na Afganistan),
• wojna z Irakiem 1980-88
– największy i najkosztowniejszy konflikt na bliskim wschodzie,
– niewpasowany w polaryzację zimnowojenną,
Turcja
• drugie państwo w którym szybko dało się odczuć skutki zimnej wojny:
- po śmierci Ataturka powolny zwrot ku zachodowi:
▪ sojusz gospodarczy z aliantami,
▪ zagrożenie ze strony ZSRR,
• ZSRR:
- 1945 chęć rewizji granicy zawartej w traktacie 1936, traktatów regulujących żeglugę, zwrotu bazy wojskowej,
- Turcja zwróciła się na Zachód, został uwzględniona w doktrynie Trumana,
• Zbliżenie do Zachodu:
- 1950 wojska tureckie w Korei w ramach misji ONZ,
- 1951 – wejście do NATO,
- liberalizacja gospodarki i zwyczajów rodzi konflikty społeczne,
• Konflikty wewnętrzne:
- 1950 – do władzy dochodzi antykamelistyczna(przeciwko Republikańskiej Partii Ludowej) Partia Demokratyczna,
- 1960 – zamach stanu, obalanie PD, narzucenie rządów RPL,
- później do władzy dochodzi (powiązana z PD) Partia Sprawiedliwości, której rządy także zostają obalone,
- 1980 – pucz wywołany problemami ekonomicznymi,
- 1984 – rebelia partyzancka Kurdyjska, Kurdyjskiej Partii Robotniczej zrodzonej z ruchu studenckiego,
- niestabilność polityczna Turcji oraz łamanie praw człowieka wywołała krytykę że strony Zachodu w latach 70-tych – zbliżenie do Zachodu, spowodowała krytykę,
• Problemy zewnętrzna:
- pomimo wspólnej opozycji wobec ZSRR stosunki między Turcją i Grcją pozostawały napięcie
- konflikt z Grecja o Cypr
- 1960 – nadanie Cyprowi niepodległości i gwarancji społecznościom obu państw, w ramach trójstronnych negocjacji(T-G-WB),
- 1974 – grecki pucz na Cyprze powoduje inwazję turecką – podział wyspy na sektory, 40% wyspy okupowane przez Turków
- nie doszło do wojny pod wpływem nacisków Zachodu, byłą ona także, sprzeczna z interesami obu stron,
- napięcie Zachód – Turcja:
▪ 1964 – interwencja Johnsona,
▪ 1974 – odcięcie przez UDA pomocy dla Turcji, zablokowanie lotnisk dla amerykanów,
• Wzrost znaczenia Turcji w wyniku:
- rewolucji irańskiej,
- wojny w zatoce,
- rozpad ZSRR,,
• Przez rozpadem ZSRR doszło do poprawy stosunków, ZSRR wspomagała Turcję, pomimo jej przynależności do NATO,
Konflikt arabsko-izraelski
Południem regionu bliskowschodniego rządziły inne trendy niż na poły niezależna północą. Było to przede wszystkim:
- dekolonizacja – opuszczanie byłych kolonii Francji i Wielkiej Brytanii po wojnie,
- uwikłanie w zimna wojnę,
▪ Palestyna należała jako kolonia do Brytyjczyków. Był to teren zdominowany przez arabów, do którego rościł sobie prawa naród żydowski – wywołało to konflikt. Uległ on zaostrzeniu, gdy Brytyjczycy opuścili swoja kolonię, nie rozstrzygając konfliktu. Po rezolucji ONZ z 1948, doszło do wojny między siłami arabskimi a żydowskimi, którą wygrali żydzi, tworząc państwo Izrael. To wydarzenie zdeterminowało sytuację w regionie na lata, często mylnie kojarzony jest z konfliktem „bliskowschodnim”.
W swojej początkowej fazie nie miał on wiele wspólnego z zimnowojenną rywalizacją, a jego znaczenie dla transformacji regionu jest także przeceniane.
▪ konflikt izraelsko arabski doprowadził do powstania reżimu wojskowego w Syrii,
w Egipcie powstał klimat podobny do tego sprzed Rewolucji Muzułmańskiej w Iranie; sytuację zaostrzała obecność Brytyjczyków,
▪ po Rewolucji Muzułmańskiej doszło do radykalizacji sytuacji w Egipcie, wycofanie się Brytyjczyków ze strefy kanału sueskiego dało chwilowy spokój, jednak już w 1956 sytuacja osiągnęła punkt krytyczny; odmowa finansowania przebudowy kanału sueskiego przez USA poprowadziła Nasera do znacjonalizowania kanału, co wywołało konflikt;
- w 1956 19 i 31 października atak Izraela, Francji i WB,
- opozycja USA i ZSRR
- spór arabsko-izraelski stał się częścią zimnej wojny,
-
Bliski Wschód i zimna wojna: konflikt regionalny i globalny
Sytuacja na bliskim wschodzie wielokrotnie miała swoje skutki na globalnej arenie, m.in. w związku z polityką nuklearną i stosunkiem władzy między zachodem a Wschodem, np:
- pierwsze starcie radziecko amerykańskie, w związku z niechęcią wobec wycofania wojsk radzieckich z Azerbejdżanu w marcu 1946 – alert nuklearny,
- wojna arabsko izraelska
- kryzys sueski,
Oba bloki dostarczały swoim sprzymierzeńcom duże ilości broni.
Oba bloki uznawały bliski wschód za obszar ważny dla ich bezpieczeństwa co znajdowało odbicie w polityce zarówno USA(doktryna Trumana, Eisenhowera, Kennedyiego, Nixona, Cartera, Regana – odwoływały się do sytuacji na bliskim wschodzie) jak i ZSRR(tłumaczące interwencje bliskością z „narodowo-socjalistycznymi” i „niekapitalistycznymi” sojusznikami na Bliskim Wschodzie, doktryna „ograniczonego kontyngentu”)
Oba mocarstwa unikały jednak bezpośredniej konfrontacji w tym regionie.
W porównaniu do bardziej posłusznych reżimów(np. Europy Wschodniej), państwa Bliskiego Wschodu cechowała niezależności i odporność na obie strony globalnego konfliktu. W żadnym z nich nie doszło do przejęcia ideologi/stylu/koncepcji jednego z mocarstw, pomimo czerpania z nich i adaptowania niektórych elementów.
Zimna wojna na Bliskim Wschodzie: bilans
Zimna wojna wywarła silny wpływ na Bliskim wschodzie będąc jednocześnie globalnym kontekstem formacyjnym i systemem kontroli strategicznej, który dyktował działania lokalnych państw i ruchów. Państwa i ruchy próbowały jak najwięcej zyskać na globalnej rywalizacji, która z kolei wpływała na dynamikę działań społecznych.
W kilku przypadkach sytuacja w regionie była ogniskiem zapalnym globalnej rywalizacji.
Zimna wojna nie zmieniła jednak mapy politycznej Bliskiego wschodu, tak jak uczyniła to I W.Ś., ograniczony był także wpływ ideologiczny(zarówno ze strony komunizmu – którego niektóre elementy przejmowano, dla własnych celów; jak i demokratycznego liberalizmu zachodniego, który nie przedarł się pomimo bliskich relacji państw z Zachodem).
Zimna wojna dostarczyła kontekstu i bodźca do wielu działań i procesów podjętych w regionie, z drugiej strony wiele wydarzeń, do których doszło w regionie nie miało nic wspólnego z globalna rywalizacją. Trzeba jednak wskazać, iż to z ruchu wrogiego zarówno wschodowi jak i zachodowi zrodził się fundamentalizm, który stał się globalnym zagrożeniem.
MONI1290