Brzozowski S. - Drogi i zadania nowoczesnej filozofii.pdf - Brzozowski S - lewa_noga

Stanisław Brzozowski

Drogi i zadania

nowoczesnej filozofii

Studenckie Koło Filozofii Marksistowskiej (Uniwersytet Warszawski)

WARSZAWA 2005

Stanisław Brzozowski – Drogi i zadania nowoczesnej filozofii (1906 rok)

Esej Stanisława Brzozowskiego „Drogi i zadania

nowoczesnej filozofii” został napisany w kwietniu

1906 roku.

Tekst po raz pierwszy został opublikowany w

„Przeglądzie Społecznym”, nr 4 z 8 IV, nr 5 z 14

IV i nr 6 z 21 IX 1906 r. Zakończenie (od słów:

„Wielkie kataklizmy przyrody”) wydrukowane pod

osobnym tytułem „Memento” w nr 9 z 12 V 1907 r.

Niniejsze wydanie ma za podstawę zbiór esejów

filozoficznych, pt. „Kultura i życie”,

zgromadzonych przez Brzozowskiego i wydanych

w 1907 roku.

- 2 -

www.skfm-uw.w.pl

Stanisław Brzozowski – Drogi i zadania nowoczesnej filozofii (1906 rok)

W pismach Marksa i Engelsa z okresu, w którym wyjaśniali oni sobie stanowisko, jakie mieli zająć

wobec zasadniczych zagadnień życia i myśli naszej epoki, odnajdujemy częste wzmianki o „ostatnich

filozofach”.

Ostatnich? Jak mamy to rozumieć? Czyżby istotnie filozofia miała stać się czymś zbytecznym,

niepotrzebnym? Czyżby nagle zagłuchła żądza i potrzeba jasności w pojmowaniu siebie i świata? Czy też

pozyskane zostały raz na zawsze ustalone rozwiązania zagadnień, które dotychczas niepokoiły myśl ludzką

i sumienie? Niepodobna nie spostrzec, że w marksizmie współczesnym panują pod tym względem pojęcia

niejasne i dwuznaczne. Mamy tu do czynienia z jednym z tych zagadnień, nad którymi współczesna

literatura marksistyczna lubi przechodzić do porządku dziennego pośpiesznie a nieszczerze, maskując tanim

a szablonowym dowcipem, nic nie mówiącym frazesem, całkowity brak wniknięcia w istotę sprawy.

Mówi się na przykład: każdy systemat filozoficzny jest odbiciem danej struktury ekonomiczno-

społecznej i analiza zawsze jest w stanie wykazać poza pozornie logiczną budową pojęć – utajoną grę

interesów. Jakiż wypływa stąd wniosek: czy ten, że miejsce filozofii zająć ma w przyszłym układzie

narodzić się mającej kultury roztrząsanie i analizowanie, jakiemu układowi sił społecznych odpowiadał ten

lub ów ze znanych światopoglądów? Człowiek przyszłości będzie wiedział dokładnie, jak wyobrażał sobie

świat członek trzeciego stanu z epoki poprzedzającej wielką rewolucję francuską lub drobnomieszczanin z

roku 1848 – ale czy ta wiedza ma nam zastąpić odpowiedź na własne niepokojące jego samego pytania?

Czy ten przyszły człowiek, ta nowa, swobodna ludzkość, narodziny której są jedyną nadzieją wszystkich, co

mają jeszcze odwagę czuć i myśleć po ludzku, będzie tylko przechowywać pamięć błędów i porażek przez

ludzkość dotychczasową popełnianych i doznawanych, sama zaś nie zdobędzie się ani na jedno słowo

twórcze... Dziwny istotnie pogląd na ludzkość i jej siły, który czyni jedyną dźwignią życia umysłowego

błąd. Dopóki istnieją przeciwieństwa klasowe, póty ich gra i walka wytwarza systematy filozoficzne,

konwencje moralne, twórczość artystyczną, gdy jednak zaniknie działanie tego czynnika wszystko to

ustanie. Innymi słowy, gdy zaniknie działanie czynnika, który wykrzywiał wszystkie stosunki zewnętrzne i

wewnętrzne człowieka, który nie pozwalał mu być szczerym ani wobec przyrody, ani wobec myśli własnej,

ani szczególnie wobec zagadnień współżycia ludzkiego, zaniknie sama praca myśli. Gdy zaniknie to, co

dotychczasowej ludzkości widzieć prawdę przeszkadzało, oślepnie ona całkowicie. Gdyby jedyną wiedzą,

jaką zabezpiecza i daje marksizm, było pojmowanie tych sprężyn i interesów życiowych, które fałszowały

dotychczas i czyniły niezupełnymi wszelkie usiłowania poznania świata i samouświadamiania ludzkości,

byłby on filozofią bankructwa człowieka, nie zaś postępu i odrodzenia. Sens jego bowiem cały polegałby

wówczas na tym: myśl ludzka za jedyne zadanie ma albo uprawniać wyzysk i uciemiężenie istniejące, albo

tworzyć urojenia mające nam przesłaniać twardą i okrutną rzeczywistość i nie pozwolić dostrzec własnego

upokorzenia i nędzy, albo też nareszcie przeniknąć tę grę oszustwa i samoułudy i zrzec się myśli, której

naturą i zadaniem jest kłamać. Kłamstwo jest żywiołem ludzkości nie wyzwolonej, ludzkości, która musi

być oszukiwana i łudzona, aby móc znieść kaleczący ją i poniżający ustrój, ludzkości wolnej kłamstwo ani

ułuda potrzebnymi nie będą. Czy ma to znaczyć, że niepotrzebną będzie jej i myśl? Marks nauczył nas

dostrzegać interes poza każdą dotychczasową bezinteresownością, nauczył nas, że człowiek nie mógł

oddawać się bez zastrzeżeń logice myśli ani logice rzeczy, gdyż przystępował zawsze do badań i dociekań z

gotowymi już odpowiedziami. Myśl miała zawsze doprowadzić do rezultatów uprawniających,

usprawiedliwiających dany ustrój społeczny bądź bezpośrednio, bądź też pośrednio i bezwiednie: dany

ustrój wytwarzał w badaczu czy myślicielu systemat pojęć moralnych, filozoficznych, estetycznych, które

uważał on za „wrodzone”, podyktowane przez rozum wieczysty itp. Podstawę wszelkiego dogmatyzmu

teoretycznego stanowił i stanowi zawsze dogmatyzm praktyczny i społeczny. Póki społeczeństwo nie

będzie prawdziwie i istotnie organizacją swobody wszystkich swoich członków, póki będzie w nim coś

narzuconego, wyniesionego ponad krytykę, póki organizować ono będzie tylko swobodę cząstkową,

swobodę do pewnego stopnia – póty i w myśli ludzkiej grasować będą różne uświadomione lub

nieuświadomione dogmaty, póty świat będzie dla człowieka zagadnieniem z zawsze znanym z góry

rozwiązaniem, pewnym gatunkiem logogryfu, z którego wynika zawsze jakaś maksyma budująca, nudna i

szara. To wszystko wiemy i w tropieniu tych altruistycznie niemiłosiernych (ale nie burzcie przeszłości

- 3 -

www.skfm-uw.w.pl

Stanisław Brzozowski – Drogi i zadania nowoczesnej filozofii (1906 rok)

ołtarzy, jeszcze się na nich święty ogień żarzy i miłość ludzka tam stoi na straży etc.) czy też otwarcie

drapieżnych samooszustw zyskaliśmy już niepospolitą wprawę. Jest to dopiero negatywna, czysto

przygotowawcza część pracy. Tłumacząc i wyjaśniając, dlaczego ludzkość we wszelkich dotychczasowych

próbach swych i usiłowaniach wytworzenia światopoglądu była skrępowana, dlaczego wszelkie te próby

musiały prędzej czy później wyrodnieć, Marks tym samym zakłada podstawy pod przyszłe wielkie

odrodzenie filozofii. Wykazuje tylko, że droga do wyzwolenia filozoficznego prowadzi poprzez

wyzwolenie rzeczywiste, droga do myśli poprzez czyn. W tym znaczeniu jedynie pojmować można jego

słowa „o ostatnich filozofach”, o „końcu filozofii jako takiej”.

Zastanówmy się nad tym, jaką była zasadnicza postawa myślowa filozofii? Zawierała się ona w

formule: zrozumieć świat, ażeby określić swoje w nim stanowisko. Ludzkość ma poznać, zrozumieć, czym

jest świat. Aby zrozumieć, jakie są jej w nim zadania i cele, opiera się takie sformułowanie zadania na

dwóch założeniach. 1) Że świat jest całością gotową, skończoną, że nie staje się on, tylko jest, i że ten jego

byt ludzkość całą ogarniający jest niezmienny. 2) Że człowiek poznaje istotnie ten niezależny od niego

świat takim, jakim on jest. W takim bowiem tylko razie zadania i obowiązki ludzkości wypływać mogą z

poznania istoty świata, jeżeli się przypuści, że ludzkość sama w niczym świata tego zmienić nie jest w

stanie, i wskutek tego musi się do niego zastosować, że to, co poznaje ona jako istotę świata, jest nią w

samej rzeczy. Gdyby bowiem przypuścić, że świat rozwija się i przekształca i że ludzkość posiada w

pewnej mierze moc przekształcenia go, nie wystarczałaby już odpowiedź na pytanie: jakim jest świat, lecz

trzeba by pytać jeszcze: co ludzkość chce i może uczynić, co z nim uczynić powinna. Gdyby wykazane

zostało, że ludzkość nie poznaje istoty świata, lecz że wszystko, co mówi o niej i wie, jest tylko jej

pojęciem, siła obowiązująca wiedzy o świecie zmalałaby niezmiernie. Ulegając bowiem czemuś, co za

naturę świata jest podawane, człowiek ulegałby własnej ograniczoności tylko.

Otóż ostatnie z dwóch założeń zostało od czasu Kanta obrócone wniwecz i wskutek tego od czasu

Kanta już filozofia znalazła się wobec całkowicie odmiennych niż dotąd perspektyw. Ani jedno pojęcie nie

zostało na swoim dawnym miejscu, ani jedno zagadnienie nie zachowało swej dotychczasowej postaci. Gdy

się czyta pisarzy filozoficznych z epoki przedkantowskiej, czy to Kartezjusza, czy Leibniza, czy mistyka

Boehmego lub Spinozę, uderza tu brak historycznej atmosfery. Człowiek styka się bezpośrednio z Bogiem,

przyrodą itd., tak jak gdyby myśl rozwijała się w jakiejś pozadziejowej próżni. Rozstrzygają się tu pytania

takie, jak o zasadniczej doskonałości lub niedoskonałości świata, i nie przyjmuje się zgoła w rachubę, ażeby

czynna rola ludzkości mogła tu zaważyć w czymkolwiek. Świat jest zły albo świat jest dobry. Tak stoi

kwestia. Jak gdyby człowiek żyjący w społeczeństwie odczuwał świat bezpośrednio, a nie zaś przez

pośrednictwo urządzeń społecznych. Nie jesteśmy w stanie dziś dopuścić, ażeby na jakimkolwiek bądź

stopniu rozwoju człowiek stykał się bezpośrednio ze światem, a nie zaś z pewnym środowiskiem

kulturalnym. Gdy dziki Jakut mrze z głodu, winien jest nie tylko brak ryb w rzece lub mróz; winną jest

także ta pierwotność produkcji, która stanowi podstawę jego życia. Świat jest zawsze dla człowieka tym, co

uczynił on z niego i co zaniedbał uczynić. Granice swej władzy nad światem, granice znanych sobie

środków wytwórczych uważa człowiek za granice świata. Wiemy tylko to o świecie, co pozostaje w jakimś

praktycznym względem nas stosunku. Nawet przewaga świata nad nami nie jest nam obiektywnie dana.

Jest to przewaga czysto względna, przewaga sił przyrody nad naszymi dotychczasowymi narzędziami

pracy.

Właściwym organem poznania człowieka względem przyrody są jego narzędzia: co nie pozostaje w

żadnym stosunku względem naszych narzędzi – to nie istnieje dla nas zgoła.

Stulecia przyszłe dziwić się będą potędze klasowego zaślepienia, które sprawiało, że współczesna

nauka, współczesna myśl półgębkiem jedynie i z zastrzeżeniami raczy przyjmować wielką prawdę przez

Marksa stwierdzoną, że rozwój techniki jest podstawowym czynnikiem postępu kultury. A jednak jest to

proste do oczywistości. Wszelki postęp znajomości świata polegać może albo na rozszerzeniu istniejących

już pomiędzy nami a otoczeniem stosunków, lub na stworzeniu nowych. Stosunki pomiędzy człowiekiem a

światem zależą od jego własnych organów fizjologicznych i od tych organów sztucznych, tj. narzędzi, jakie

wytworzył. Ponieważ w ciągu rozwoju dziejowego ludzkości człowiek nie pozyskał nowych organów,

- 4 -

www.skfm-uw.w.pl

Stanisław Brzozowski – Drogi i zadania nowoczesnej filozofii (1906 rok)

wszystkie jego postępy zamknięte byłyby w granicach przez fizjologiczną organizację jego zakreślonych,

gdyby nie nieustannie rewolucjonizujący wpływ wynalazków i udoskonaleń technicznych.

Dopiero uświadomienie sobie, że potrzebujemy jeszcze rzeczy tak oczywistych dowodzić,

stwierdza, jak upokarzająco głęboko tkwimy wciąż w średniowiecznym spirytualizmie. Człowiekowi nie

uprzedzonemu wystarczyłby jeden rzut oka na rozwój nowoczesnej kultury, na życie wreszcie takie, jakie

nas otacza, do zrozumienia, że wiadomości nasze o świecie zawisły całkowicie od stosunków naszych do

niego, te zaś stosunki zależą całkowicie od stopnia rozwoju, na jakim pozostaje nasza technika. Pora więc

raz na zawsze rozstać się z frazeologią na temat potęgi żywiołu itd. To fatalistyczne poddanie się

przyrodzie najzupełniej wykrzywia nasz stosunek do niej. O tym, czym jest przyroda sama przez się, nie

wiemy nic. Wiemy tylko, czym jest ona dla ludzkości pozostającej na pewnym określonym stopniu rozwoju

techniki. Przyroda występuje w naszej myśli w dwóch formach: 1) jako systemat praw, 2) jako żywioł

nieznany i nieowładnięty. Nietrudno zrozumieć, że obie te formy zależą od rozwoju techniki. Przyroda

poddana prawu, mierze i liczbie – to zakres, dotąd sięga nasza technika; przyroda tajemnicza, nieznana,

żywiołowa – to wszystko to, co leży poza granicami działania narzędzi obecnych i urządzeń technicznych.

Stąd wypływa nowe i jedynie dopuszczalne w naukowym znaczeniu określenie przyrody:

d z i e d z i n a r z e c z y w i s t y c h i m o ż l i w y c h w p ł y w ó w t e c h n i k i l u d z k i e j .

Myśleć przyrodniczo znaczy to – myśleć za pomocą pojęć, na jakich opiera się działanie znanych nam

narzędzi i maszyn. Zasadą poznania przyrodniczego jest wyobrażać sobie cały otaczający nas bezmiar

stawania się analogicznie do tych form jego, jakimi zawładnęliśmy już za pomocą wytworzonych przez nas

narzędzi.

Teraz wyjaśnia się nam właściwe znaczenie teoriopoznawczego odkrycia Kanta, tego odkrycia,

które nazywał on swoim kopernikowskim czynem. Nie pojęcia nasze stosują się do rzeczy, lecz rzeczy do

pojęć – mówił on. Znaczy to: nic nie wiemy o rzeczach prócz tego, co poznajemy w formie stosunków

zachodzących pomiędzy nami a światem, stosunki te należą zaś od naszych urządzeń i wynalazków

technicznych. Pojęcia człowieka o świecie wypływają z jego technicznej władzy nad światem; w poznaniu

swym nawet nie zależy on biernie od świata, lecz od stopnia czynnej swej nad nim władzy. W narzędziu i

maszynie szukać należy źródła prawdziwego przyrodniczych kategorii, za pomocą których człowiek myśli

świat 1 .

A jeżeli istnieją formy i kategorie głębsze od wszystkich innych, stanowiące ich podstawę niejako,

to tłumaczy się to tym, że wcześniejszą niż wszystkie narzędzia jest organizacja człowieka. Tak rozumieć

należy prawodawstwo człowieka nad przyrodą – podstawę samowładztwa ludzkości, stanowiącego treść

zasadniczą filozofii Kanta.

Jest dzisiaj modnym pomiędzy obiecującymi (dodawaj zawsze, że zachowają odpowiednią giętkość

grzbietu i przekonań oraz nos wietrzący z daleka już wszystko, co zagraża interesom zwierzchności)

docentami i profesorami filozofii w Niemczech przeciwstawiać Kanta Marksowi. Otóż stwierdzić należy,

że Marks nie sprzeniewierzył się Kantowi, lecz założenia jego rozwinął. Nauka o zależności poznania od

techniki jest uzasadnieniem właściwym Kantowskiej teorii kategorii: bez tego ostatniego upodstawowania

wisi ona w powietrzu; i w tym to interesującym stanie odnajdujemy ją we współczesnych niezliczonych

podręcznikach teorii poznania. Logika całej działalności Marksa wyprowadziła go poza granice właściwej

czystej filozofii, nie miał on czasu na rozwijanie i uzasadnianie własnych założeń... Naszą to rolą jest

uwydatnić całe bogactwo myśli, tkwiących w pozostawionej nam przez mistrza spuściźnie. Marks mówił o

sobie, że postawił na nogi dialektykę Heglowską, która chodziła na głowie. Mógłby był powiedzieć z nie

mniejszą słusznością, że wyjaśnił on rzeczywiste znaczenie i genezę Kantowskich kategorii.

Widzimy już, jak dalece nieuzasadnione jest przypuszczenie, że poznanie określa stosunek

człowieka do świata. Nie świat jako taki, ale twórczość, ale ludzkość sama za pośrednictwem swych

wynalazków i urządzeń technicznych określa, czym jest dla niej przyroda – ta podstawa całej dalszej i

bardziej skomplikowanej działalności naszej. Nie z niezmienną, jak przeznaczenie, niezależną od nas

1 Już po wydrukowaniu niniejszego artykułu, znalazłem u Proudhona w jego dziele La Justice dans la Révolution et dans

L'Églíse , t. II, analogiczny pogląd na stosunek pomiędzy kategoriami poznawczymi a techniką.

- 5 -

Brzozowski S. - Drogi i zadania nowoczesnej filozofii.pdf

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: