Gruczoły dokrewne regulują wiele czynności życiowych, jak: przemiana materii i energii, procesy wzrastania i inne. Cechą charakterystyczną dla nich jest brak przewodów wyprowadzających. Substancje, które wytwarzają (hormony) są bezpośrednio przekazywane do krwiobiegu, skąd dostają się do narządów. W obrębie głowy (jamy czaszki) położone są: przysadka i szyszynka, które ze względu na swe pochodzenie nazwane są przydatkami mózgu. W obrębie szyi znajdują się: gruczoł tarczowy i gruczoły przytarczyczne. W klatce piersiowej leży grasica. W jamie brzusznej położony jest gruczoł nadnerczowy - nadnercza i część wewnątrzwydzielnicza trzustki, gonad żeńskich, jajników lub męskich jąder.
Przysadka mózgowa (Glandula hypophysealis) ma masę od 0,6 do 0,8 g. Leży w dole przysadki, znajdującym się na górnej powierzchni trzonu kości klinowej, jest ona bezpośrednio połączona z mózgowiem - podwzgórzem (Hypothalamus) za pośrednictwem lejka dochodzącego do guza popielatego. Przysadka spełnia nadrzędną rolę w układzie dokrewnym, ponieważ większość wytwarzanych przez nią substancji hormonalnie czynnych wpływa na czynność wydzielniczą pozostałych gruczołów dokrewnych. Wytwarzanie hormonów przez przysadkę odbywa się pod kontrolą ośrodków umiejscowionych w podwzgórzu, a uznanych za pośredników między układem nerwowym ośrodkowym a hormonalnym. W przysadce daje się wyróżnić dwa płaty: przedni gruczołowy, który jest znacznie większy od tylnego (powstaje z nabłonka pierwotnej jamy ustnej), i tylny nerwowy, rozwijający się z międzymózgowia. Przysadka w całości otoczona jest torebką łącznotkankową, łączącą się z oponą twardą. Od jej torebki wnikają w głąb miąższu pasemka tkanki łącznej wraz z naczyniami i nerwami, tworząc rusztowanie dla elementów morfotycznych.
Płat przedni obejmuje część obwodową, pośrednią i guzową. Hormonami wytwarzanymi przez ten płat są: hormon wzrostowy (somatotropina) -wpływający na wzrost naszego ciała, hormony gonadotropowe (gonadotropiny) - pobudzające czynność gonad, hormon tyreotropowy - nadzorujący czynność wydzielniczą gruczołu tarczowego, adrenokortykotropowy - pobudzający wydzielanie kory nadnerczy. Płat tylny wytwarza wazopresynę i oksytocynę. Wazopresyna (adiuretyna) powoduje skurcz mięśni gładkich naczyń krwionośnych, skutkiem czego następuje wzrost ciśnienia tętniczego i zmniejszenie ilości moczu ostatecznego. Oksytocyna pobudza skurcz mięśni macicy.
Szyszynka (Glandula pinealis) znajduje się w nadwzgórzu. Podstawą jest skierowana do komory trzeciej mózgu. Ma kształt spłaszczonej szyszki, a powierzchnia jej ma wygląd drobnołuskowy. Masa jej wynosi od 0,15 do 0,3 g. Rozwija się ona z uwypuklenia międzymózgowia. Czynność szyszynki nie jest dokładnie poznana. Wyizolowana z niej melantonina wpływa na rytm biologiczny człowieka.
Gruczoł tarczowy – tarczyca (Glandula thyreoidalis) jest gruczołem nieparzystym, leżącym pośrodku szyi na tchawicy i sięgającym do krtani. Daje się w niej wyróżnić dwa płaty: prawy i lewy, łączące się pośrodku wąskim pasmem gruczołowym, zwanym węziną, od której dość często odchodzi dodatkowy płat mający kształt stożka, nazwany płatem piramidowym. Należy zaznaczyć, że płaty gruczołu tarczowego są niesymetryczne. Masa gruczołu wynosi od 30 do 60 g. Miąższ gruczołu otacza tkanka łączna. Gruczoł ten ma budowę pęcherzykową. Pęcherzyki zawierają hormony wytwarzane przez tarczyce - tyroksynę i trójjodotyroninę. Hormony te mają istotny wpływ na przemianę materii i energii, rozwój fizyczny, umysłowy, a także na stan układu nerwowego.
W przypadku niedoczynności gruczołu tarczowego obserwuje się zwolnienie przemiany materii, niedorozwój umysłowy. Niedoczynność obserwuje się w okolicach kraju, gdzie jest niedobór jodu w wodzie i pożywieniu. Nadczynność przyspiesza przemianę materii, powoduje nadmierne pobudzenie, nerwowość, drżenie rąk, łatwe pocenie się, wychudzenie, a często i wytrzeszcz gałek ocznych. Należy wspomnieć, że gruczoł tarczowy u dzieci położony jest wyżej niż u dorosłych, a ponadto, że w okresie dojrzewania ulega fizjologicznemu powiększeniu.
Gruczoły przytarczyczne (Glandulae parathyreoidalis) są to małe kuliste lub wydłużone twory, przypominające ziarenko prosa, długości około 4-8 mm i masie około 0,5 g. Najczęściej występują w liczbie dwóch par. Leżą na tylnej powierzchni płatów gruczołu tarczowego. Wytwarzają one parathormon mający wpływ na regulację przemiany wapniowej i fosforanowej w organizmie. Niedobór tego hormonu powoduje zwiększenie stężenia jonów wapnia we krwi i występowanie "tężyczki", charakteryzującej się silnymi drgawkami toniczno-klonicznymi, które nie leczone mogą doprowadzić do zejścia śmiertelnego. Nadmiar hormonu we krwi prowadzi do wypłukiwania wapnia z kości i zwiększenia jego stężenia we krwi, co doprowadza do zniekształceń i złamań kości.
Grasica (Thymus) położona jest w klatce piersiowej, tuż za mostkiem, w śródpiersiu przednim. Zbudowana jest z dwóch niesymetrycznych płatów wydłużających się ku górze, otoczonych torebką łącznotkankową. Budowa jej wewnętrzna i masa jest różna i zależy od wieku osobnika. U noworodków jest stosunkowo duża i masa jej wynosi 10 do 15 g, największą masę 25-35 g osiąga ona w wieku 2-3 lat i zachowuje ją do okresu pokwitania. W późniejszym wieku zanika tkanka gruczołowa, a miejsce jej zajmuje tkanka tłuszczowa. Rola grasicy nie jest całkowicie poznana. Wiadomo, że dostarcza ona do krwi limfocyty "T" (grasicozależne). Odgrywa istotną rolę w okresie wzrostu organizmu; ma wpływ na rozwój szkieletu, hamuje przedwczesny rozwój gruczołów płciowych, reguluje rozmieszczenie witamin w organizmie. Dlatego niektórzy autorzy nazwali ją "narządem rozwijającego się organizmu".
Gruczoł nadnerczowy – nadnercze (Glandula suprarenalis), jak sama nazwa wskazuje, znajduje się w okolicy górnych biegunów nerek. Wysokość ich wynosi od 4 do 6 cm, a szerokość - od 3 do 6 cm. Prawe nadnercze ma kształt trójkątny, a lewe półksiężycowaty. Z zewnątrz nadnercze otacza torebka tącznotkankową, a ponadto razem z nerką powięź i torebka tłuszczowa nerki. Na przekroju poprzecznym nadnercza wyraźnie widoczna jest istota korowa i rdzenna [2]. Kora nadnercza wytwarza bardzo ważne dla funkcjonowania organizmu hormony, które można podzielić na 3 grupy: 1) mineralokortykosteroidy (aldosteron,11-dezoksy-kortykosteron), 2) glikokortykosteroidy (kortyzol, kortyzon, kortykosteron) i 3) hormony płciowe: męskie - androgeny i śladowe żeńskie - estrogeny, estradiol. Mineralokortykosteroidy regulują gospodarkę wodno-elektrolitową organizmu. Gli-kokortykoidy mają wpływ na przemianę węglowodanową i odporność organizmu. Część rdzenna nadnercza wytwarza hormon adrenalinę i noradrenalinę, które mają istotny wpływ na część współczulną układu nerwowego autonomicznego, jak: przyspieszanie czynności serca, zwężanie światła naczyń krwionośnych i tym samym ciśnienia tętniczego krwi.
- 4 -
kgrzywacz1991