Weryfikacja podejrzenia popełnienia przestępstwa prania pieniędzy.doc

Weryfikacja podejrzenia popełnienia przestępstwa...

Jerzy Wojciech Wójcik

Weryfikacja podejrzenia popełnienia przestępstwa prania pieniędzy

1. Instytucje upoważnione do rozpoznawania i weryfikacji symptomów zawartych w zawiadomieniu stanowiącym uzasadnione podejrzenie popełnienia przestępstwa z art. 299 k.k.

Zadanie sformułowania i opisania konkretnych symptomów dotyczących uzasadnionego podejrzenia popełnienia przestępstwa z art. 299 k.k. spoczywa na instytucjach obowiązanych wymienionych w art. 2 pkt 1 ustawy z dnia 16 listopada 2000 r. o przeciwdziałaniu wprowadzaniu do obrotu finansowego wartości majątkowych pochodzących z nielegalnych lub nieujawnionych źródeł oraz o przeciwdziałaniu finansowaniu terroryzmu[1], czyli banku, zakładzie ubezpieczeniowym, kasynie gry i innych. Natomiast zgodnie z art. 8 ust. 1 i 3 oraz w myśl art. 12 ust. 2 cytowanej ustawy instytucje te obowiązane są do niezwłocznego przekazania informacji, gdy chodzi o transakcje podejrzane (art. 8 ust. 3) i w przeciągu 14 dni, gdy chodzi o transakcje powiązane (art. 8 ust 1). Informacje o uzasadnionym podejrzeniu popełnienia przestępstwa mogą być kierowane tylko w formie pisemnej i wyłącznie do Generalnego Inspektora. Dalszą drogę tego typu informacji wskazuje tabela 1 uwzględniająca obowiązujący stan prawny.

W procesie zbierania dowodów w postępowaniu karnym z art. 299 k.k. uwidacznia się wyraźny, odmienny niż przewidziany w kodeksie postępowania przygotowawczego, podział zadań, które można określić w czterech następujących etapach, a mianowicie:

–      pierwszy, czyli wstępny etap czynności poprzedzających postępowanie przygotowawcze, dotyczy prowadzenia takich przedsięwzięć przez instytucję obowiązaną i jej ekspertów, które proponuję określić jako postępowanie rozpoznawcze. Czynności te polegają na zebraniu i opracowaniu wstępnych informacji poprzez rozpoznawanie i typowanie transakcji podejrzanych, czyli rozpoznanych symptomów uzasadnionego podejrzenia. Zebrane informacje zgodnie z art. 16 ust. 1 ustawy w formie pisemnej informacji o uzasadnionym podejrzeniu popełnienia przestępstwa są niezwłocznie przesyłane do Generalnego Inspektora;

Tabela 1. Obieg informacji zawierających uzasadnione podejrzenie popełnienia przestępstwa z art. 299 k.k. oraz rodzaje czynności poszczególnych podmiotów.

Źródło: opracowanie własne.

–      drugi, to prowadzenie postępowania analitycznego przez Generalnego Inspektora. Uprawnienie to wynika z art. 4 pkt 1 ustawy i polega na analizowaniu oraz przetwarzaniu informacji uzyskanych zgodnie z przepisami ustawy, tj. nadsyłanych lub uzupełnianych przez instytucje obowiązane. Postępowanie to prowadzone jest w ramach przewidzianego przez ustawę współdziałania z jednostkami współpracującymi, bądź zagranicznymi jednostkami wywiadu finansowego. Ponadto, zgodnie z art. 14 ust. 1 ustawy prokuratura, Agencja Bezpieczeństwa Wewnętrznego, policja oraz inne jednostki podległe lub nadzorowane przez MSWiA informują o wszystkich przypadkach wszczęcia postępowania z art. 299 k.k. W przypadku potwierdzenia informacji nadesłanych przez instytucję obowiązaną materiały zostają przekazane do prokuratury w formie pisemnego zawiadomienia o uzasadnionym podejrzeniu popełnienia przestępstwa z art. 299 k.k., z wnioskiem o wszczęcie postępowania przygotowawczego. Jest to pierwsza weryfikacja rozpoznanych symptomów uzasadnionego podejrzenia;

–      trzeci, dotyczy prokuratury, która na zasadzie art. 303 k.p.k. wszczyna i prowadzi postępowanie przygotowawcze (lub na podstawie art. 307 k.p.k. postępowanie wyjaśniające), stosuje wszystkie odpowiednie instytucje i środki przewidziane przez kodeks postępowania karnego, w tym powoływanie biegłych. Jest to druga weryfikacja rozpoznanych symptomów uzasadnionego podejrzenia;

–      czwarty, dotyczy postępowania przed sądem, w którym udział biorą właściwi uczestnicy postępowania karnego. Sąd, w toku postępowania, weryfikuje oraz ocenia, czy trud i profesjonalizm, którym cechowali się pracownicy instytucji obowiązanych, Generalny Inspektor, prokuratura i biegli, a także pracownicy określonych jednostek współpracujących, czyli praktycznie wszyscy uczestnicy postępowań, wymienionych w poprzednich punktach, zasadnie przyczynili się, każdy według swoich kompetencji, do powstania aktu oskarżenia. W ramach tego postępowania następuje ostatnia procesowa weryfikacja rozpoznanych symptomów uzasadnionego podejrzenia.

Na tle tych rozważań powstaje zagadnienie metodyki postępowania pracowników instytucji obowiązanych, którzy jedynie na podstawie procedur wewnętrznych, danych o kliencie oraz własnej wiedzy, a nie czynności operacyjno-rozpoznawczych, jak to czynią właściwe służby, obowiązani są do takiego działania, aby profesjonalnie określić symptomy uzasadnionego podejrzenia nawet wówczas, gdy nie są prawnikami, a szczególnie kryminalistykami. Zatem zagadnieniem podstawowym jest sprecyzowanie metodyki, jaką należy posługiwać się przy określaniu symptomów uzasadnionego podejrzenia popełnienia przestępstwa z art. 299 k.k., czyli jak sprawnie wykonać obowiązek ustawowy polegający na typowaniu transakcji podejrzanych. Warto przy tym pamiętać, że podstawową ideą ustawy z dnia 16 listopada 2000 roku jest zasada: od nadmiernie wydawanych pieniędzy do sprawcy prania pieniędzy, a o ile to możliwe, do sprawcy przestępstwa bazowego.

2. Opinie biegłych, ich dowodowe funkcje: od oszustw inwestycyjnych i zorganizowanego zagarnięcia mienia społecznego po kreatywną księgowość i pranie pieniędzy

2.1. Podstawy prawne i powody powoływania biegłych

Biegły jest powoływany przez upraw­niony organ procesowy z racji posiadanych wiadomości spe­cjalnych do wyjaśnienia w swej opinii istotnych okoliczności, mających znaczenie dla losu postępowania. Zatem w świetle unormowań prawnych, doktryny i judykatury biegły jest sa­moistnym, chociaż specyficznym i pośrednim źródłem dowodowym[2].

Kodeks postępowania karnego dość szczegółowo reguluje zagadnienie wykorzystywania biegłych w procesie karnym. Art. 193 § 1 określa, że jeżeli stwierdzenie okoliczności mających istotne znaczenie dla rozstrzygnięcia sprawy wymaga wiadomości specjalnych, zasięga się opinii biegłego. Podstawowe zagadnienia, które zawsze podlegają sprecyzowaniu i ocenie w określonym postępowaniu to: co decyduje o powołaniu biegłego, a także jakie są okoliczności mające istotne znaczenie dla rozstrzygnięcia sprawy?

Jeżeli o powołaniu biegłego decyduje charakter określonej okoliczności, a nie zakres wiadomości, którymi dysponuje organ procesowy[3], to okoliczności mające istotne znaczenie dla rozstrzygnięcia sprawy mogą mieć wpływ na treść decyzji kończącej postępowanie, na podstawie wiadomości specjalnych, które były zawarte w opinii biegłego[4].

Kolejne regulacje kodeksu postępowania karnego przewidują zasady powoływania i odwoływania biegłych, rolę, prawa i obowiązki w postępowaniu przygotowawczym i postępowaniu przed sądem, a przede wszystkim przedmiot i zakres ekspertyzy ze sformułowaniem, właściwych dla określonej sprawy pytań, aczkolwiek w tych kwestiach nie brakuje uwag krytycznych[5]. Wydaje się, że wszystkie główne problemy są uregulowane, lecz z oczywistych względów kodeks nie przewiduje indeksu dziedzin i specjalizacji, z których mają wywodzić się biegli, a także specyfiki postępowań, które należy poddać badaniom. Jak zwykle bowiem problem tkwi w szczegółach. Zagadnienia te uzależnione są od potrzeb określonego postępowania oraz decyzji prowadzącego postępowanie. Niejednokrotnie występuje potrzeba specjalistycznej opinii biegłego, gdyż stwierdzenie dotyczące okoliczności mających istotne znaczenie dla rozstrzygnięcia, oznacza ujawnienie takich danych, które mają za zadanie ujawnienie prawdy, a zmierzanie do ustalenia obiektywnej prawdy wymaga dużej wiedzy i wysokiej specjalizacji.

Opinia biegłego jest samoistnym środkiem dowodowym czerpanym ze źródła, jakim jest osoba biegłego, posiadającego specjalistyczne wykształcenie lub praktykę, bądź obie te cechy łącznie. Jak wszystkie inne środki dowodowe, opinia biegłego podlega ocenie organu procesowego zgodnie z zasadą swobodnej oceny dowodów. Brak skrępowania regułami prawnymi, swoboda oceny opinii biegłego nie oznacza dowolności ocen. Ograniczenia wynikają jedynie z istnienia obiektywnych faktów, zasad logiki, praw nauki i doświadczenia, których uwzględnienie w ocenie warunkuje zgodność toku rozumowania organu orzekającego z materiałem dowodowym[6]. Uzasadniony jest również pogląd poparty orzecznictwem Sądu Najwyższego, że źródłem ograniczeń swobodnej oceny do­wodu z opinii biegłego nie powinien być autorytet autora opinii[7]. Bezkrytyczne zaufanie do biegłych, wiara w nieomylność autorytetów w kwestii przed­miotu opinii może stać się jedną z przesłanek niezgodności ustaleń ze stanem faktycznym[8].

Do obowiązków organu procesowego powołującego bieg­łych należy określenie przedmiotu opinii oraz współ­praca z nimi w sprawie pomocy niezbędnej do wykonania ich zadań procesowych[9]. Praca biegłych powinna czynić zadość nakazom zawartym w art. 193–206 k.p.k., jest ponadto niezmiernie istotną postacią ich fachowej, czynnej partycypacji w wytyczaniu kierun­ków poszukiwania tworzywa do kolejnych badań, w wybo­rze najbardziej sprawnych metod i środków ujawniania w miarę kompletnych skutków badanych czynów oraz wskazywania optymalnych sposobów za­bezpieczania dowodów do dalszych badań[10].

Udział biegłych służy nie tylko kompetentnemu zabezpieczaniu i interpretowaniu dowodów, określaniu ich przedmiotu i celu, bez wątpienia precyzyjniejszym i wartościowszym finalnie przy omawianej postaci współpracy z organem procesowym niż przy innych jej odmianach. Służy także bieżącemu wykorzystywa­niu spostrzeżeń biegłych w rekonstrukcji przebiegu badanego zda­rzenia, a niejednokrotnie służy również profilowaniu kierunków działań wykrywczych rela­cjonowanych wprost do głównego przedmiotu wykrywania zarówno co do osoby sprawcy, bądź pośrednio, przez celowe wykrywanie in­nych faktów. Konsultacyjne i doradcze funkcje biegłych mają niezwykle istotne znaczenie zarówno w prak­tyce kryminalistycznej, jak i w procesie wykrywczym.

2.2. Poznawcza i dowodowa rola opinii biegłego

Zapewne typowe, jak i nietypowe dowody rzeczowe ujawniane w trakcie oględzin miejsca przestępstwa, nie będą kamieniami węgielnymi procesu wykrywczego i dowodzenia, w sprawach o pranie pieniędzy. Nie od nich bowiem rozpoczyna się tok dowodów przeciw konkretnym osobom, nie będą one stanowiły jakiejkolwiek poszlaki, która z ich zbioru czyni uporządkowany, logicz­nie powiązany łańcuch na tyle trwały, że przesądzający sędziowskie przekonanie o popełnieniu przestępstwa z art. 299 k.k. W tego typu sprawach, tylko w wyjątkowych okolicznościach, może zaistnieć potrzeba dokonania oględzin miejsca przestępstwa, najczęściej bowiem występuje potrzeba zabezpieczenia dokumentów w instytucji finansowej.

„Dowód z opinii biegłego jest dowodem szczególnego rodzaju, a jego walor jest związany z tym, że dowód ten przeprowadza się tylko wówczas, gdy dla rozstrzygnięcia są konieczne wiadomości specjalne”[11], wykracza­jące poza zakres wiedzy prawniczej[12], o nieograniczonej sferze faktów i zjawisk mających potencjalną wartość dowodową, objaśnianych przez pryzmat wiedzy specjalistycznej lub umiejętno­ści z zakresu różnych dziedzin nauki, techniki, sztuki lub rzemiosła.

Istota opinii biegłych w procesie karnym sprowadza się zatem do niezwykle ważnej roli poznawczej. Biegli, z racji swoich specjalizacji, zapewniają do­pływ nowych informacji, nieznanych z innych źródeł dowodo­wych. Ponadto informacje uzyskiwane z innych źródeł podle­gają w ten sposób weryfikowaniu zgodnie z zasadami nauki, za pomocą specjalistycznych badań przy wykorzystaniu spe­cjalistycznych metod i środków badawczych. Przez udział biegłych w procesie zwiększana jest liczba nadawców dopły­wu informacji, w takim zakresie, w jakim bez wiadomości specjal­nych nie dotarłyby do świadomości prokuratury czy sądu.

Rola biegłego w procesie karnym daje asumpt do traktowania dowodu z opinii biegłego jako dowodu szcze­gólnego rodzaju. Nieodosobniona jest, jeśli nie w doktry­nie to w praktyce, fetyszyzacja dowodu z opinii biegłego, uznawanie, że biegły jest naukowym sędzią, a jego opinia we fragmentach stanu faktycznego, których dotyczy, jest rozstrzygnięciem włączanym przez organ orzekający do wy­roku[13]. Takie traktowanie biegłego oraz uzna­wanie go za uczonego świadka, pomocnika technicznego czy pomocnika procesowego od dawna jest krytycznie oceniane w...