Rodzice i dzieci psychologiczny obraz sytuacji problemowych Praca zbiorowa pod redakcj� Ewy Milewskiej i Aleksandry Szymanowskiej Ag CENTRUM METODYCZNE POMOCY PSYCHOLOGICZNO-PEDAGOGICZNEJ MINISTERSTWA EDUKACJI NARODOWEJ WARSZAWA 2000 Recenzenci: prof. dr hab. Tadeusz Pilch ptof. drTaab. Julian Radziewicz Projekt ok�adki: Andrzej Pilich ) Copyright by Centrum Metodyczne Pomocy Psychologiczno-Pedagogicznej Ministerstwa Edukacji Narodowej, Warszawa 2000 00-644 Warszawa, ul. Polna 46 a, tel./fax (0-22) 825-83-15 e-mail: ofBce@cmppp.pl http://www.cmppp.edu.pl ISBN 83-86954-53-1 Zam. nr 196/2000 Drukarnia Oficyny Wydawniczej Politechniki Warszawskiej 02-321 Warszawa, ul. Kopi�ska 12/16, tel. 660-40-26 04, Spis tre�ci WST�P ................................................. 5 CZʌ� I. WYBRANE PROBLEMY W FUNKCJONOWANIU RODZINY Barbara Tryjarska - Rodzina w uj�ciu systemowym............ 7 -t> Maria Ry� - Uwarunkowania konflikt�w i kryzys�w w ma��e�- stwie i rodzinie. Przyczyny, przebieg, skutki i sposoby rozwi�zy- wania .............................................. 22 -P Ewa Wide� - Przystosowanie dziecka do rozwodu rodzic�w..... 46 ~T> Aleksandra Szymanowska - Dziecko w rodzinie niepe�nej....... 58 *�� Anna Kwak - Rodziny rekonstruowane - problemy i zagro�enia . 78 Zofia Waleria Stelmaszuk - Dziecko w rodzinie zast�pczej ..... 100 Ewa Milewska - Rodzina adopcyjna - problemy psychologiczne przed i po adopcji dziecka............................. 115 Maja Szpakiewicz-Olszewska - Choroba psychiczna rodzica - jej wp�yw na rozw�j dziecka i funkcjonowanie rodziny......... 136 Jolanta Rogala-Ob��kowska - Sytuacja dzieci w rodzinach narko- man�w ............................................ 153 �-� Adam K�odecki - Funkcjonowanie rodziny z problemem alkoholo- wym ............................................. 170 Irena Pospiszyl - Przemoc w rodzinie ..................... 185 �. Joanna Cielecka-Kuszyk - Medyczne aspekty krzywdzenia dzieci 198 n. RODZINA Z ZABURZENIAMI ZACHOWANIA U DZIECI Ewa Milewska, Aleksandra Szymanowska - Post�powanie diagno- styczne w zaburzeniach zachowania u dzieci............... 214 Ewa Milewska, Aleksandra Szymanowska - Studia przypadk�w . 219 WST�P W praktyce psychologiczno-pedagogicznej klientem cz�sto jest dziecko, kt�re zdaniem rodzic�w i wychowawc�w �le si� zachowuje, sprawia pro- blemy, nie spe�nia oczekiwa�. Otoczenie zaczyna dziecko �wychowywa�", bo przecie� to w dziecku tkwi problem i nale�y je zmieni�. W wielu przy- padkach zamiast zmiany na lepsze uzyskuje si� nasilenie objaw�w lub po- jawienie si� nowych. Niepowodzenia takiego post�powania wychowaw- czego jeszcze bardziej ugruntowuj� przekonanie, �e dziecko jest z�e, bo przecie� rodzice bardzo si� staraj� i post�puj� najlepiej, jak umiej�. Prze- konanie takie wyra�aj� nie tylko rodzice, ale r�wnie� wychowawcy i pe- dagodzy. Tymczasem od wielu ju� lat psycholodzy zajmuj�cy si� terapi� rodzin wyra�nie podkre�laj�, �e dziecko jest cz�ci� systemu rodzinnego i w zachowaniu dziecka znajduje odbicie to, co dzieje si� w tym systemie. Zatem ka�dy objaw zaburze� zachowania u dziecka powinien by� rozpa- trywany w kontek�cie jego rodziny, co wymaga zmiany podej�cia diag- nostycznego. W publikacji tej przedstawiono problemy charakterystyczne dla okre�lo- nych typ�w rodzin dysfunkcyjnych. Oczywi�cie nie jest mo�liwe przedsta- wienie wszystkich problem�w wyst�puj�cych w rodzinach, skoncentrowano si� zatem na najbardziej powszechnych, jak: rodziny niepe�ne, rozwodz�ce si�, zrekonstruowane oraz rodziny z problemem alkoholowym i przemoc�. Uwzgl�dniono tak�e rodziny zast�pcze i adopcyjne, kt�re nie s� rodzinami dysfunkcyjnymi, ale wyst�puj�ce w nich problemy mog� by� i cz�sto s� inne ni� w rodzinach biologicznych. Znajomo�� specyfiki tych rodzin wyda- je si� zbyt ma�a, a potrzebna w praktyce psychologa i pedagoga. W drugiej cz�ci pracy przedstawiono przyk�ady niekt�rych zaburze� zachowania u dzieci ze wskazaniem ich umiejscowienia i roli w systemie rodzinnym. Starano si� pokaza� przede wszystkim spos�b my�lenia i po- st�powania diagnostycznego, natomiast pomini�to szczeg�owsze relacje z post�powania terapeutycznego, gdy� wykracza�o ono poza ramy i za- mierzenia tej publikacji, a ponadto nie we wszystkich przytoczonych przy- padkach by�o ono prowadzone. 6 Wst�p Psycholodzy kliniczni ju� od dawna uwzgl�dniaj� w swojej praktyce systemowe podej�cie do dziecka i rodziny, natomiast w�r�d psycholog�w i pedagog�w pracuj�cych w szko�ach, w poradniach psychologiczno-peda- gogicznych, o�rodkach wychowawczych takie spojrzenie na problemy dziecka zaczyna dopiero torowa� sobie drog�. A w�a�nie najcz�ciej ci specjali�ci maj� pierwszy kontakt z problemami dziecka i to oni wytyczaj� drog� dalszego post�powania. Publikacja ta ma na celu przybli�y� przede wszystkim tej grupie zawo- dowej inne spojrzenie na dziecko i jego rodzin� oraz pom�c w procesie diagnozowania zachowa� dzieci i m�odzie�y. Jest ona r�wnie� adresowa- na przynajmniej do niekt�rych wychowawc�w i rodzic�w i by� mo�e b�dzie pomocna w podj�ciu przez nich pr�by zrozumienia istoty proble- m�w ich dziecka. ,,. .: . . � . Ewa Milewska Aleksandra Szymanowska CZ�SC I. WYBRANE PROBLEMY W FUNKCJONOWANIU RODZINY Barbara Tryjarska RODZINA W UJ�CIU SYSTEMOWYM Nowe spojrzenie na rodzin� zainspirowa�y obserwacje kliniczne, osi�g- ni�cia psychologii spo�ecznej, a przede wszystkim rozw�j og�lnej teorii system�w i cybernetyki. Teoria system�w dostarczy�a podstaw do od- miennego, w stosunku do tradycyjnych szk� terapeutycznych, ujmowania zjawisk w rodzinie, rozumienia patologii i sposobu oddzia�ywa�. Oto pod- stawowe za�o�enia teorii system�w, kt�re znajduj� zastosowanie w prakty- ce terapeutycznej w odniesieniu do rodziny. Tw�rc� teorii system�w by� von Bertalanffy (1984). System definiowa-1 ny jest jako uporz�dkowana ca�o�� sk�adaj�ca si� z dowolnych element�w,; kt�re pozostaj� we wzajemnych interakcjach. Bez interakcji nie ma syste-l mu. Zak�ada si� kilka wa�nych w�a�ciwo�ci system�w. i Podstawow� w�a�ciwo�ci� system�w jest to, �e system nie jest prost� sum� sk�adaj�cych si� na� element�w. Nale�y wi�c uzna�, �e rodziny nie mo�na ujmowa� jako grupy, kt�ra sk�ada si� z poszczeg�lnych indywidualno�ci. Nie mo�na r�wnie� zrozumie� tego, co dzieje si� w rodzinie, odwo�uj�c si� do w�a�ciwo�ci intrapsychicznych kolejnych os�b, ich motywacji, uwewn�trznionej przesz�o�ci lub innych kategorii psychologicznych opisuj�cych jednostki. J�zyk opisu stworzony przez wiod�ce szko�y teoretyczne (np. psychoanaliz�, behawioryzm, kie- runki fenomenologiczno-egzystencjalne czy psychologi� poznawcz�) sta� si� nieprzydatny do diagnozy rodziny. Nie mo�na by�o tak�e przy jego u�yciu wyznacza� kierunku oddzia�ywa�. Analizowanie zachowa� poje- Barbara Tryjarska dynczych os�b nie przybli�y nas do zrozumienia sposobu funkcjonowania rodziny. System scharakteryzowa� mo�na przez zwi�- zki mi�dzy jego elementami. Termin �relacje" odnosi si� do ^""podstawowej struktury element�w oraz do sposobu, w jaki s� one ze sob� powi�zane. Elementy mog� by� wzgl�dem siebie izomorficzne lub prze- kszta�ca� si� jedne w drugie. Von Bertalanffy wyja�nia t� w�a�ciwo�� na przyk�adzie sygnalizacji ruchu drogowego. Kolory zielony, ��ty, czerwo- ny w znanym systemie �wietlnym maj� t� sam� struktur�, maj� wi�c cha- rakter element�w r�wnouprawnionych, jak r�wnie� mog� zmienia� si�. i" Systemy mog� by� otwarte lub zamkni�te. Systemy biologicz- ne i spo�eczne maj� charakter system�w otwartych i (Ludwig 1995, Dro�d�owicz 1994, Foley 1974). Rodzin� nale�y traktowa� jak system otwarty. Systemy otwarte maj� kilka wa�nych w�a�ciwo�ci: po pierwsze, wymieniaj� energi�, materi� i informacje z otoczeniem, poniewa� ich granice przynajmniej I. cz�ciowo s� otwarte. Innymi s�owy systemy �ywe zale�ne s� od otoczenia. Systemami zamkni�tymi s� np. maszyny. Regulacja wymiany z otoczeniem w systemach otwartych odbywa si� przy udziale mechaniz- mu zwanego sprz�eniem zwrotnym. Dzi�ki niemu systemy o�ywione Tmaj� charakter uk�ad�w samosteruj�cych. Utrzymuj� one kontakt z otocze- f niem, a r�wnocze�nie zachowuj� r�wnowag� nie dopuszczaj�c do nad- miernych zmian w systemie. Mo�na wyodr�bni� dwa rodzaje sprz�e� zwrotnych - ujemne i dodatnie. Sprz�enie zwrotne ujemne (zasada �im bardziej, tym mniej") nie dopuszcza do nadmiernych odchyle� w systemie i prowadzi do przywr�cenia zachwianej r�wnowagi, utrzyma- nia status quo. Mechanizm ten nazywany jest morfostaz� (Mostvin 1991). Wiele system�w biologicznych wyposa�onych jest w mechanizm utrzymy- wania r�wnowagi na zasadzie sprz�enia zwrotnego negatywnego, np. utrzymywanie sta�ej temperatury cia�a u ssak�w. Podobnie rodziny, pod- dawane naciskom ze strony otoczenia zewn�trznego lub w zwi�zku ze zmianami wewn�trznymi (np. dorastanie dzieci), uruchamiaj� sprz�enie zwrotne ujemne. Pozwala ono przywr�ci� zachwian� r�wnowag�, kt�ra doprowadzi�aby do zmiany systemu. Nierzadko �zidentyfikowany pa- cjent", kt�ry manifestuje jawne objawy, jest postaci� pe�ni�c� funkcj� utrzy- mywania r�wnowagi systemu. Na przyk�ad, wyst�pienie powa�nych zabu- rze� l�kowych u dziecka mo�e doprowadzi� do zjednoczenia rodzic�w w opiece nad nim. I chocia� ma��onkowie byli w ostrym konflikcie ze sob� i rozwa�ali mo�liwo�� rozstania, �choroba" dziecka sprawi�a, �e postano- wili by� ponownie pe�n� rodzin�. Innymi s�owy, objawy dziecka przywr�- ci�y r�wnowag� i zachowa�y system rodzinny w ca�o�ci. ] Sprz�enie zwrotne dodatnie (zasada �im bardziej, tym I bardziej") mo�e doprowadzi� do zniszczenia systemu. Mechanizm ten r Rodzina w uj�ciu systemowym mo�e doprowadzi� do zmian, tzn. a...
pistolero_85