POLSKA AKADEMIA NAUK—INSTYTUT HISTORII
ALEKSANDER GIEYSZTOR
ZARYS DZIEJÓW PISMA ŁACIŃSKIEGO
PAŃSTWOWE WYDAWNICTWO NAUKOWE
/vyu
Redaktor — Jadwiga Gnlazdowska Redaktor techniczny — Maria Halateh
Obwolutę projektował —Andrzej Szonert Opracował graficznie - Wladyslaw Pijanowski
BUM OKD
O 4 9 9 O Q
Prlnied in Polend
Państwowe Wydawnictwo Naukowe Oddział w Łodzi 1973
Wgdanie 1. Nakład 1500 + 150 eg*. Ark. iugd. 25.75. Ark. drak. 17.50. Papier
pUmlenng kl. III, SO g. 70X100 i papier kredowany kl. III. 90 g. 70x100.
Oddano do ikUdania 30 XII 1171 r. Podpisano do druku 6 II 1973 r. Drak
ukończono U) Intgm 1973 r. Zora. B/72. S-8. Cena ił 70,-
Zakład Graficzny Wydawnictw Naukowych Łódź, ul. Gdańska 162
BUW-K-73/
SPIS TREŚCI
WSTĘP 7
0.1. Przedmiot i zakres historii pisma łacińskiego i paleografii łacińskiej 7
0.2. Dzieje badań 9
0.2.1. Do końca XVIII w. 0.2.2. Badania poza Polską do połowy XX w. 0.2.3. Badania polskie.
0.3. Kierunki współczesnych badań nad historią pisma łacińskiego 17
0.4. Zamierzenia i układ książki 19
0.5. Pomoce podstawowe 21
0.5.1. Bibliografie i czasopisma: 0.5.1.1. Bibliografia retrospektywna dziejów pisma; 0.5.1.2.
Bibliografia bieżąca. 0.5.2. Podręczniki i zarysy ogólne: 0.5.2.1. Ogólna historia pisma;
0.5.2.2. Historia pisma łacińskiego. 0.5.3. Podobizny.pisma łacińskiego: 0.5.3.1. Ogólne;
0.5.3.2. Pismo kodeksowe; 0.5.3.3. Pismo kancelaryjne.
1. POCZĄTKI PISMA I WYTWORZENIE ALFABETU 26
1.1. Istota i funkcje pisma 26
1.2. Geneza pisma 30
1.2.1. Pisma pierwotne. 1.2.2. Majowie i Aztekowie. 1.2.3. Systemy azjatyckie. 1.2.4. Pismo sumerskie i pisma klinowe. 1.2.5. Pismo egipskie.
1.3. Początki pisma alfabetycznego \ . tf <• 39
1.3.1. System zachodniosemicki i pismo fenickie, 1.3,2. Pismo greckie.
2. pismo łacińskie w starożytność! . . . ;}vr£,> 46
2.1. Kształtowanie się alfabetu łacińskiego . . .,.'-".".',;..,. 46
2.1.1. Pisma italskie i pismo łacińskie. 2.U& Karton archaipzny i klasyczny.
2.2. Materiał, warsztat i nawyki pisarskie w staroźytnp.ści 51
2.2.1. Materiał. 2.2.2. Narzędzia i formy rękopisu; 2.2.3. Nawyki pisarskie i terminologia pa-leograficzna.
2.3. Kanon monumentalny i książkowy pisma rzymskiego 60
2.3.1. Epigrafika rzymska, littera capitalis guadrata. 2.3.2. Littera actuaria i littera capitalis rustica.
2.4. Pismo potoczne: starsza kursywa rzymska, narodziny minuskuły 66
2.4.1. Starsza kursywa rzymska. 2.4.2. Minuskuła w rękopisach i w praktyce kancelaryjnej.
2.5. Uncjała i półuncjała 72
' 2.5.1. Pismo uncjalne. 2.5.2. Pótuncjała.
2.6. Brachygrafia i stenografia starożytna. Systemy skróceń i noty tyrońskie 74
2.6.1. Skrócenia epigraficzne. 2.6.2. Noty tyrońskie. 2.6.3. Notae iuris. 2.6.4. N'ominą sacra.
3. PISMA WCZESNOŚREDNIOWIECZNE. REGIONALIZM GRAFICZNY SUKCESJI RZYMSKIEJ. 81
3.1. Rozbicie kulturalne świata antycznego 81
3.1.1. Losy pisma i łaciny w V-VIII w. 3.1.2. Pismo gockie.
3.2. Pisma insularne 83
3.2.1. Semiuncjafa insulama. 3.2.2. Minuskuła insulama.
3.3. Pisma frankijskie 85
3.3.1. Pismo merowińskie. 3.3.2. Pisma kodeksowe.
3.4. Pisma włoskie „. 89
3.4.1. Kuriała papieska. 3.4.2. Pisma notarialne. 3.4.3. Pisma kodeksowe.
Spis treści
3.5. Pisma hiszpańskie 93
3.5.1. Kursywa leonij ska i pismo mozarabskie. 3.5.2. Kodeksowe pismo wizygockie.
3.6. Runy i ogamy 95
3.6.1. Pismo runiczne. 3.6.2. Pismo ogamiczne.
4. PISMA ŚREDNIOWIECZNE. WSPÓLNOTA GRAFICZNA EUROPY PRZEDROMAŃSKIEJ, ROMAŃSKIEJ I GOTYCKIEJ 99
4.1. Materiał, narzędzia, warsztat i nawyki pisarskie w średniowieczu 101
4.1.1. Materiały pisarskie. 4.1.2. Przybory do pisania. 4.1.3. Formy rękopisu. 4.1.4. Produkcja rękopisów.
4.2. Minuskuła karolińska IX-XH w 112
4.2.1. Początki minuskuły karolińskiej. 4.2.2. Rozwój minuskuły karolińskiej w IX-XII w. 4.2.3. Minuskuła dokumentów IX-XII w.
4.3. Pismo gotyckie 121
4.3.1. Minuskuła przejściowa i geneza pisma gotyckiego. 4.3.2. Pismo kodeksowe albo tekstowe: 4,3.2.1. Duże albo uformowane pismo kaligraficzne; 4.3.2.2. Średnie pismo tekstowe; 4.3.3.3. Drobne tekstowe pismo potoczne. 4.3.3. Pismo kancelaryjne w XIII—XV w. 4.3.4. Pismo kancelaryjne w kodeksach. Problem bastardy. 4.3.5. Pisma gotyckie w służbie druku.
4.4. Brachygrafia średniowieczna 140
4.4.1. Piśmiennictwo brachygraficzne. 4.4.2. Dziedzictwo starożytne i wczesnośredniowieczne: 4.4.2.1. Skrócenia przez znaki skrótowe. 4.4.3. Normalizacja karolińska. 4.4.4. System brachygraficzny pisma gotyckiego: 4.4.4.1. Elementy symboliczne, semantyczne, skro ty sylabowe, sygle, znaki umowne; 4.4.4.2. Skrócenia w językach narodowych; 4.4.4.3. Skrócenia prawnicze.
4.5. Interpunkcja, znaki edytorskie, cyfry, ortografia w językach narodowych 153
4.5.1. Przestankowanie. 4.5.2. Znaki edytorskie. 4.5.3. Cyfry. 4.5.4. Adaptacja do języków narodowych.
4.6. Kryptografia średniowieczna 161
4.7. Epigrafika średniowieczna 162
5. PISMA NOWOŻYTNE 170
5.1. Narodziny i wykształcenie pisma humanistycznego 170
5.1.1. Pierwsze poszukiwania. 5.1.2. Ahtykwa w XV i XVI w. 5.1.3. Humanistyczne pismo kancelaryjne: italika. 5.1.4. Recepcja antykwy i italiki poza Włochami.
5.2. Pismo w XVI, XVII i XVm w 178
5.2.1. Przegląd pisma odręcznego w Europie XVI-XVIII w.; 5.2.1.1. Włochy; 5.2.1.2. Pismo kancelarii papieskiej; 5.2.1.3. Hiszpania; 5.2.1.4. Francja; 5.1.2.5. Niderlandy; 5.2.1.6. Anglia; 5.2.1.7. Kraje niemieckie i skandynawskie; 5.2.1.8. Polska. 5.2.2. Epigrafika renesansowa
i późniejsza. 5.2.3. Kryptografia nowożytna.
5.3. Pismo w XIX i XX ...
Noane