UMCS - badania naukowe.doc

Badania naukowe – UMSC Lublin

Badania językoznawcze

1. Główny przedmiot zainteresowań środowiska językoznawczego w Instytucie Filologii Polskiej UMCS stanowią problemy polszczyzny w jej wielu aspektach – współczesnym i historycznym, systemowym i pragmatycznym, gramatycznym i leksykalnym. Przygotowano drugie rozszerzone wydanie tomu Współczesny język polski pod red. Jerzego Bartmińskiego (Lublin 2001), w którym znaczną część rozpraw napisali pracownicy Instytutu: Jerzy Bartmiński, Stanisław Grabias, Czesław Kosyl, Andrzej M. Lewicki, Anna Pajdzińska, Jolanta Panasiuk, Ryszard Tokarski. Fonologię opracowała prof. Jolanta Szpyra-Kozłowska z Instytutu Anglistyki UMCS, która też na potrzeby polonistów przygotowała podręcznik fonologii. Ponadto ukazało się 5 tomów z serii Język polski. Współczesność. Historia (t. I V, pod red. Władysławy Książek-Bryłowej i Henryka Dudy (KUL), Lublin 2001-2005, będącej pokłosiem wspólnych konferencji językoznawców Instytutu Filologii Polskiej UMCS i Katedry Języka Polskiego KUL. Teoretycznym i metodologicznym aspektom funkcjonowania współczesnej i historycznej dialektologii poświęcone są prace Haliny Pelc i Józefa Kościa.
2. Tematem integrującym środowisko językoznawców Instytutu jest językowy obraz świata, który od wydania w roku 1990 tomu zbiorowego pod tym tytułem (wznawianego dwukrotnie, w roku 1999 i 2004) jest nieustannie przedmiotem stałej refleksji naukowej (Jerzy Bartmiński, Andrzej M. Lewicki, Anna Pajdzińska, Ryszard Tokarski) i stał się tematem rozpraw habilitacyjnych i doktorskich (książki Jana Adamowskiego, Marzeny Marczewskiej, Pawła Nowaka, Doroty Piekarczyk, Anny Różyło; przygotowane do druku rozprawy: Danuty Kępy-Figury, Doroty Filar, Joanny Szadury). Różnym aspektom problematyki językowego obrazu świata poświęcone są kolejne tomy „Czerwonej serii”, m.in. prace z lat dziewięćdziesiątych XX wieku: Językowa kategoryzacja świata, Profilowanie w języku i w tekście, Przeszłość w językowym obrazie świata. Systematyczną rekonstrukcję językowo-kulturowego obrazu świata polszczyzny potocznej i ludowej daje Słownik stereotypów i symboli ludowych, pod red. J. Bartmińskiego, którego zeszyt 3. jest aktualnie na ukończeniu. W miarę dobrze rozpoznana problematyka językowego obrazu świata w konwencjonalnych użyciach języka ogólnego konfrontowana jest z kreatywnymi kontekstami tekstów artystycznych (Anna Pajdzińska, Ryszard Tokarski, Dorota Filar) oraz w języku przekazów medialnych (Ryszard Tokarski, Paweł Nowak). Przejawem doceniania wysokiego poziomu merytorycznego badań nad językowym obrazem świata jest krajowa i międzynarodowa współpraca, której efekt stanowią badania porównawcze, wykorzystujące metodologię wypracowaną przez badaczy lubelskich: Jerzy Bartmiński, Ryszard Tokarski, Anna Pajdzińska, Ewa Teodorowicz-Hellmann (Uniwersytet Sztokholmski), Aleksander Judin (Uniwersytet w Gandawie), Iva Nebeská, Irena Vaňková, Jasna Šlédrová oraz Renata Rusin-Dybalska (Uniwersytet Karola w Pradze), Danuta Kępa-Figura, Urszula Majer-Baranowska, Irina Lappo, Stanisława Niebrzegowska-Bartmińska, Paweł Nowak, Dorota Piekarczyk, Aneta Wysocka. Szczególnym przejawem zainteresowania JOS są badania nad kategoriami językowymi. Problematyce konceptualizacji przestrzeni w języku poświęcono zarówno studia indywidualne (praca habilitacyjna Jana Adamowskiego, Kategoria przestrzeni w folklorze, Lublin 1999), jak też prace zbiorowe (2 tomy Przestrzeni w języku i w kulturze, pod red. Jana Adamowskiego, Lublin 2005). Językowa konceptualizacja czasu będzie tematem habilitacji Joanny Szadury, a rodzajowi naturalnemu poświęciły swą książkę Lingwistyka płci (2005) Małgorzata Karwatowska i Jolanta Szpyra-Kozłowska. Praca stanowi wydarzenie w skali krajowej na polu „gender-studies”. Realizowana jest też rozprawa doktorska (Marta Nowosad-Bakalarczyk) o rodzaju naturalnym i gramatycznym we współczesnej polszczyźnie, a w toku opracowywania jest rozprawa habilitacyjna o podmiocie (Urszula Majer-Baranowska).
3. Studia nad semantyką tekstu artystycznego prowadzone są zarówno pod kątem możliwych metodologii badawczych, jak też ich aplikacji do konkretnego materiału poetyckiego. Plonem dociekań metodologicznych są m.in. wydawnictwa lubelskiej „Czerwonej serii” (a zwłaszcza Semantyka tekstu artystycznego, red. Anna Pajdzińska, Ryszard Tokarski, Lublin 2001) oraz liczne artykuły dotyczące relacji między konwencjonalnym i kreatywnym użyciem języka, rolą konotacji tekstowych w poetyckim użyciu słowa czy profilowaniu znaczenia słowa w poezji (Anna Pajdzińska, Ryszar Tokarski, Dorota Filar). Założenia teoretyczne znalazły odzwierciedlenie w monografiach książkowych: Kwiaty we współczesnym językowym obrazie świata (Dorota Piekarczyk, Lublin 2004) czy Semantyka barw we współczesnej polszczyźnie (Ryszard Tokarski, Lublin 2004, II wyd.). Dwie kolejne monografie książkowe są w druku (Dorota Filar, Danuta Kępa-Figura).
4. Badania lingwistyczne obejmują także style i odmiany języka w aspekcie synchronicznym i diachronicznym. W dużej mierze badania te zostały zainspirowane przez prace Teresy Skubalanki, m.in. Podstawy badań stylistycznych. Rozważania o metodzie, Stylistyczna akomodacja systemu gramatycznego, O stylu poetyckim i innych stylach języka, Wprowadzenie do gramatyki historycznej. Nową – antropologiczną – koncepcję stylu opartą na pojęciach wartości i ich eksponentów przedstawiono w tomie Współczesny język polski (Jerzy Bartmiński, Maria Wojtak). Aktualne badania dotyczą stylu potocznego (Jerzy Bartmiński, Barbara Boniecka), stylu religijnego (Maria Wojtak), języka i stylu pisarzy staropolskich (Władysława Książek-Bryłowa, Czesław Kosyl, Halina Wiśniewska), stylu językowego dramatu staropolskiego i współczesnego (Maria Wojtak – artykuły i rozprawy, wcześniej rozprawa habilitacyjna). Przygotowywane są też rozprawy doktorskie i habilitacyjne na temat językowych problemów organizacji tekstu artystycznego, które będą rozpatrywane w kategoriach diachronicznych i synchronicznych.
5. Problematyka stylów i odmian ma przedłużenie w zainteresowaniu gatunkami mowy. Znaczącym osiągnięciem w tym zakresie jest książka Marii Wojtak, Gatunki prasowe (2004). Objęła ona problemy tzw. wzmianki, notatki, wiadomości, sylwetki prasowej, zapowiedzi, komentarza, felietonu, reportażu i wywiadu. Poza tym Maria Wojtak opublikowała kilkanaście artykułów i rozpraw poświęconych gatunkom prasowym. Kontynuuje te badania, analizując gatunkowe zróżnicowanie prasy wyspecjalizowanej, w tym hobbystycznej: motoryzacyjnej, rowerowej, komputerowej i wędkarskiej. W dorobku badaczki są też rozprawy dotyczące gatunków religijnych: modlitwy (ustalonej, wotywnej, poetyckiej), kazania i homilii, listów pasterskich, a także modlitewnika. Kilka artykułów poświęciła Maria Wojtak także gatunkom użytkowym (ogłoszeniom, listom do redakcji, horoskopom gazetowym, poradnikom, ścieżce dydaktycznej) oraz zagadnieniom teorii gatunku i zakresu lingwistycznych analiz genologicznych. Część rozpraw została opublikowana za granicą: w Permie (w ramach realizacji międzynarodowego grantu Stiereotipnost i tworczestwo w tiekstie) i w Belgradzie. Szczególnym przedmiotem zainteresowania są kolędy staropolskie (Stefan Nieznanowski) i ludowe (Jerzy Bartmiński). W ramach „Zielonej serii” dydaktycznej wydano antologię najważniejszych opracowań z zakresu genologii Akty i gatunki mowy (pod red. Jerzego Bartmińskiego, Stanisławy Niebrzegowskiej-Bartmińskiej i Joanny Szadury, Lublin 2004).
6. Prace badawcze w zakresie tekstologii prowadzą Barbara Boniecka, Jerzy Bartmiński i Jan Mazur, rozprawę habilitacyjną o wzorcach tekstów ustnych przygotowała do druku Stanisława Niebrzegowska-Bartmińska. Wydano dwutomową antologię Tekstologia (pod red. J. Bartmińskiego i S. Niebrzegowskiej-Bartmińskiej, Lublin 2004).
7. Etnolingwistyka, czyli lingwistyka antropologiczna, ma w środowisku lubelskim oparcie w wydawanym od roku 1988 roczniku pod tym samym tytułem, do roku 2004 wydano 16 tomów. Od tomu 16 rocznik jest organem Komisji Etnolingwistycznej Komitetu Językoznawstwa PAN i Komisji Etnolingwistycznej przy Międzynarodowym Komitecie Slawistów (w skład tej ostatniej wchodzą Jerzy Bartmiński, Anna Pajdzińska, Irina Lappo i Stanisława Niebrzegowska-Bartmińska). Rocznik ma klasę A. Na łamach pisma analizowane są problemy stereotypów etnicznych i językowego obrazu świata. W Instytucie działa zespół etnolingwistyczny stworzony przez Jerzego Bartmińskiego, który m.in. redaguje unikatowy Słownik stereotypów i symboli ludowych (wydano dwa zeszyty, pozytywnie ocenione przez recenzentów krajowych i zagranicznych).
8. W zakres badań nad polskim słownictwem aksjologicznym wchodzą prace dotyczące nazw wartości. W ramach tego zagadnienia prowadzone są prace nad semantyką nazw wartości we współczesnym języku polskim (por. tomy: Nazwy wartości, Lublin 1993, Pojęcie ojczyzny we współczesnych językach europejskich, Lublin 1993, Język w kręgu wartości, Lublin 2003), w roku 2003 zamknięto raport na temat zmian rozumienia nazw wartości w okresie transformacji (tom Język – wartości polityka, objętości ok. 600 stron jest w druku w Wyd. UMCS). Z tego zakresu rozprawę habilitacyjną przygotowała Małgorzata Karwatowska w 2002 roku, a rozprawę doktorską obroniła w roku 2004 Beata Żywicka. Kolejną rozprawę habilitacyjną przygotowuje Małgorzata Brzozowska.
9. Nowatorski charakter mają prowadzone w Instytucie badania frazeologiczne, których teoretyczne podstawy stworzył Andrzej M. Lewicki (autor Studiów z teorii frazeologii, redaktor serii Problemy Frazeologii Europejskiej, t. I-VI, wieloletni przewodniczący Komisji Frazeologicznej Komitetu Językoznawstwa PAN, członek Komisji Frazeologicznej Międzynarodowego Komitetu Slawistów). Traktowanie zasobu frazeologicznego nie jako inwentarza jednostek, lecz jako zbioru skomplikowanych, nieregularnych mikrosystemów pozwala ukazać jego wewnętrzną strukturę i dynamikę (uwarunkowaną także czynnikami kulturowymi). Przedmiotem zainteresowań zespołu frazeologicznego w składzie: Andrzej M. Lewicki, Anna Pajdzińska, Bożena Rejakowa (Instytut Bibliotekoznawstwa), Anna Krzyżanowska (Filologia Romańska) jest również motywacja semantyczna złożonych jednostek leksykalnych, ich rola w językowym obrazowaniu świata i funkcjonowanie w tekstach zróżnicowanych stylistycznie. Na ukończeniu są prace nad słownikiem zwrotów frazeologicznych.
10. Kluczowymi pojęciami w lubelskich badaniach nad językiem mediów stały się perswazja, manipulacja oraz kreowanie medialnych wizji świata. Zainicjowana rozprawą doktorską Pawła Nowaka (SWOI i OBCY w językowym obrazie świata. Język publicystyki polskiej z pierwszej połowy lat pięćdziesiątych, Lublin 2002) problematyka rozwinęła się następnie w zespołowy międzywydziałowy grant KBN-u pt. „Przemoc w języku mediów” (kier. Ryszard Tokarski). Efektem prac zespołu były m.in. książki: Renaty Dybalskiej, Danuty Kępy-Figury, Pawła Nowaka, Przemoc w języku mediów? Analiza semantyczna i pragmatyczna audycji radiowych, Lublin 2004 i tom pokonferencyjny Manipulacja w języku, red. Piotr Krzyżanowski, Paweł Nowak, Lublin 2004). W roku 2005 zorganizowana została kolejna konferencja z tego cyklu pt. „Kreacje świata w języku mediów” (materiały przygotowywane do druku). Niezależnie od prac zespołu w nurcie badań nad językiem mediów odnotować należy książkę Barbary Bonieckiej i Jolanty Panasiuk, O języku audycji radiowych, Lublin 2001 oraz prace Marii Wojtak (artykuły dotyczące: przemian w języku prasy, pojęcia stylu publicystycznego oraz obecności wybranych odmian polszczyzny w języku prasy: zakres użycia form potocznych i sposoby wyzyskiwania składników socjolektów), a także Adama Siwca (nazwy własne w mediach).
11. Język i folklor regionu w ujęciu synchronicznym i diachronicznym. W Instytucie znajdują się bogate archiwa dialektologiczne (Zakład Historii Języka i Dialektologii) i folklorystyczne (Zakład Tekstologii i Gramatyki WJP), stale wzbogacane nowymi nagraniami (zob. dalej, bazy danych). Są one podstawą opracowań dialektologicznych (Halina Pelc), historycznojęzykowych (Józef Kość) i etnolingwistycznych (Jerzy Bartmiński, Stanisława Niebrzegowska-Bartmińska). Przygotowywana jest edycja lubelskich pieśni ludowych do serii PAN owskiej Polska pieśń i muzyka ludowa, która będzie kontynuacją wydanych wcześniej tomów: Kolędowanie na Lubelszczyźnie (1986) i Polskie kolędy ludowe (2002).
12. Badania dialektologiczne prowadzone w Instytucie Filologii Polskiej koncentrują się w Zakładzie Historii Języka Polskiego i Dialektologii. Obejmują, oprócz wspomnianych już aspektów teoretyczno-metodologicznych, rozważania na temat gwar ludowych Lubelszczyzny – rejestr cech gwarowych, słownictwo, językowe aspekty integracji i dezintegracji, socjolingwistyczny, aksjologiczny i pragmatyczny aspekt języka mieszkańców wsi, kulturowa wartość słownictwa, związki językowe polsko-wschodniosłowiańskie, por. m. in.: książkę Haliny Pelc Interferencje leksykalne w gwarach Lubelszczyny (Lublin 2001) i liczne artykuły (patrz: sylwetki pracowników ZHJPiD). Wymiernym efektem prowadzonych badań będzie Słownik gwar Lubelszczyzny (Halina Pelc, Lucyna Sikorska i inni), który utrwali dziedzictwo kulturowe regionu i pokaże odrębności językowe Lubelszczyzny na tle gwar polskich i pogranicza polsko-ukraińskiego.
13. Badania historycznojezykowe koncentrują się na wokół opisu systemu języka na różnych etapach jego rozwoju (fonetyka, fonologia, morfologia, leksyka – Czesław Kosyl, Władysława Bryła, Józef Kość, Halina Pelc, Jan Mazur), różnych odmian stylowych dawnej polszczyzny (styl artystyczny, urzędowy, religijny, warianty socjalne języka – Maria Wojtak, Władysława Bryła, Józef Kość, Halina Pelc, Jan Mazur, Czesław Kosyl, Tomasz Zdziennicki, Adam Siwiec) oraz związków językowych polsko-wschodniosłowiańskich, ze szczególnym uwzględnieniem polszczyzny kresowej – Józef Kość, Halina Pelc, Czesław Kosyl).
14. Teoria interakcji języka dziecka. Badania – prowadzone przez Barbarę Boniecką – pokazują nowy, interdyscyplinarny sposób analizy języka dzieci. Dominującą perspektywą opisu staje się teoria interakcji językowej, z powodzeniem wykorzystywana wcześniej w pracach poświęconych językowi potocznemu.
15. Onomastyka uzualna i stylistyczna. Badania, prowadzone przez Czesława Kosyla, Adama Siwca i Izabelę Domaciuk, obejmują następujące zagadnienia: nazewnictwo obiektów handlowo-usługowych (przygotowywane opracowanie monograficzne), onomastyka medialna, metaforyczne użycie nazw własnych, peryfrastyczne ekwiwalenty nazw własnych, typologia motywacyjna przezwisk, modele onimiczne w nazewnictwie ulic, etymologie trudnych nazw miejscowych. Efektem dotychczasowych badań nad onomastyką literacką są monografie książkowe poświęcone nazwom własnym w prozie Iwaszkiewicza, Choromańskiego i Lema, a także liczne artykuły dotyczące onomastyki wybranych dzieł literackich pisarzy współczesnych, nazw zwierząt w literaturze pięknej i głównych nurtów nazewnictwa literackiego (ujęcie syntetyczne). Aktualne badania skupiają się na onomastyce powieści science-fiction i utworów fantasy.

Badania medioznawcze

1. Media Studies

Badanie środków masowego przekazu (media studies), które wyodrębniło się jako samodzielna dyscyplina naukowa, napotyka szereg problemów natury metodologicznej, dotyczących jego właściwego przedmiotu, rozwoju stosowanych metod oraz celów prowadzonych analiz. Mając tego świadomość organizatorzy konferencji „Media Studies – refleksja nad stanem obecnym” – Zakład Dziennikarstwa i Komunikacji Społecznej UMCS oraz Zakład Antropologii UMCS – zaprosili do współpracy kilkanaście ośrodków naukowych w Polsce i badaczy reprezentujących takie dyscypliny naukowe jak medioznawstwo, antropologia kultury, językoznawstwo, filozofia, logika, historia kultury, politologia, historia. Interdyscyplinarność okazała się właściwym pod względem metodologicznym i poznawczym posunięciem, pozwalając na osiągnięcie celu konferencji w postaci wszechstronnej diagnozy obszaru i problematyki badań nad środkami masowego przekazu, dającej przygotowanie i asumpt do kontynuowania tego tematu badawczego (Krzysztof Stępnik, Jacek Dąbała, Jan Pleszczyński, Magdalena Piechota, Grażyna Stachyra, Paweł Nowak).

Niezależnie od prowadzenia badań własnych, Zakład Dziennikarstwa i Komunikacji Społecznej organizuje i będzie organizował coroczne interdyscyplinarne konferencje naukowe, poświęcone studiom nad mediami.

2. Gatunki medialne

Temat badawczy „gatunki medialne” realizowany jest w ramach badań własnych przez wszystkich pracowników Zakładu Dziennikarstwa i Komunikacji Społecznej. Oprócz reportażu prasowego przedmiotem zainteresowań są i będą różnorakie formy audycji radiowych i tekstów elektronicznych.

3. Ideologiczne i aksjologiczne aspekty komunikacji społecznej

W tym obszarze badań pracownicy Zakładu koncentrują się na ideologiczno-politycznych aspektach komunikacji społecznej (zob. dwie książki zbiorowe opublikowane w 2005 r.), a zwłaszcza na jej kontekstach aksjologicznych (etyka dziennikarska, wartości twórcze, problematyka odpowiedzialności, techniki negocjacji, fabuły, komunikaty i ikony jako nośniki ideologii). Ten krąg zainteresowań będzie kontynuowany głównie w oparciu o indywidualne plany badawcze (np. doktorat Grażyny Stachyry).

Słowniki i bazy danych

W IFP prowadzone są także prace nad słownikami i encyklopediami, podejmuje się przedsięwzięcia edytorskie, gromadzi materiały badawcze i tworzy banki informacji, głównie bibliograficzne. Wiele z projektów tego działu ma charakter nie tylko ogólnopolski, ale też międzynarodowy. Pracownicy Instytutu są ekspertami i autorami haseł w słownikach i encyklopediach PWN, sami też stają się ich bohaterami. Jednocześnie w instytucie powstają słowniki o wielkim znaczeniu dla kultury polskiej: Słownik stereotypów i symboli ludowych (Jerzy Bartmiński), Słownik frazeologiczny języka polskiego (Andrzej M. Lewicki), Słownik wariantów i ekwiwalentów nazw własnych (Czesław Kosyl) oraz Słownik gwar Lubelszczyzny (Halina Pelc). Przeszkodą w postępie prac nad tymi i innymi projektami są finanse oraz kłopoty lokalowe i kadrowe, które powinny zostać jak najszybciej rozwiązane.

W 1997 roku w Zakładzie Tekstologii i Gramatyki Współczesnego Języka Polskiego IFP UMCS zakończono trwające wiele lat prace nad skomputeryzowaną kartoteką leksykalną dla pieśni i wierszy zebranych w Dziełach wszystkich Oskara Kolberga. Baza „Folbas” zawiera 27793 teksty, liczące ok. 62 tysięcy słowoform z kompletną dokumentacją ich kontekstowego użycia dostępną na monitorach PC. Teksty znajdujące się w bazie stanowią podstawę badań dla wielu naukowców z Polski oraz zza granicy.