Markiewicz Tischner.PDF

Przed teorią nie ma ucieczki. Z Henrykiem Markiewiczem rozmawia

Łukasz Tischner

«No Escape from the Theory. An Interview with Henryk Markiewicz»

by Henryk Markiewicz; Łukasz Tischner

Source:

The Sign (Znak), issue: 653 / 2009, pages: 4454, on www.ceeol.com .

TEMAT MIESIĄCA

Przed teorią nie ma ucieczki

Możliwe, iż dla ludzi mojego pokolenia nowe teorie są trudne do

zrozumienia. Jeśli idzie o mnie, zdarza się, że po uważnej lekturze

dochodzę do przekonania, iż daną myśl można było wyrazić znacznie

prościej i że po takim przekładzie okazuje się banałem

albo arbitralnym paradoksem.

Z HENRYKIEM MARKIEWICZEM

ROZMAWIA ŁUK ASZ TISCHNER

Czemu mają służyć nauki humanistyczne? Jak Pan Profesor broniłby dzisiaj nauk humani-

stycznych przed zarzutem, że są już społecznie nieużyteczne, a może nawet szkodliwe?

Zadał mi Pan pytanie, na które można by odpowiedzieć całą książką. Ponadto wyma-

gałoby ono odpowiedzi zbiorowej. Nauki humanistyczne mają przecież zróżnicowany

charakter – inne są zadania nauk filologicznych, inne socjologii czy psychologii.

Skupmy się zatem na nauce o literaturze.

HENRYK

MARKIEWICZ,

polonista,

historyk

i teoretyk

literatury,

emerytowany

profesor UJ.

Dziękuję za to zawężenie, bo częściowo uwalnia mnie od zarzutu intelektualnego

hochsztaplerstwa. Choć i w przypadku literaturoznawstwa moje kompetencje są ogra-

niczone – któż dziś może ogarnąć całość produkcji literaturoznawczej! I choćby tylko

w Polsce, nie mówiąc o spojrzeniu w perspektywie szerszej.

Ale poczyniwszy to zastrzeżenie, do którego dodałbym jeszcze takie, że moje po-

glądy wydadzą się pewnie wielu czytelnikom staroświeckie, powiedziałbym, że lite-

raturoznawstwo, a zwłaszcza historia literatury proponuje pewien wybór z dziedzic-

twa i współczesności literackiej, który uważa za szczególnie wartościowy, ucząc za-

razem lepszego zrozumienia i korzystania z niego. Literatura – jak wiadomo – może

służyć celom różnym: upodobaniom

estetycznym, swoistemu poznawaniu

rzeczywistości i jej projektowaniu, za-

spokajaniu potrzeb ludycznych, roz-

rywkowych. Oczywiście wszystko to

bierze się z potencjału samej litera-

tury, a nie nauki o literaturze, ale ta

ostatnia otwiera ku temu drogi.

Pan Profesor wspominał o wyborze

spośród dziedzictwa. Ellis wskazuje, że

krytycy, których zalicza do szkoły „ra-

sa-gender-klasa”, zarzucają tego ro-

dzaju wyborowi ideologiczne skonstru-

owanie. W konsekwencji walczą z tym,

co jest nazywane literackim kanonem,

i przekonują, że historia literatury –

pośrednio lub wprost – ma służyć po-

lityce, ma być wehikułem treści ideolo-

gicznych danego czasu (obecnie – wal-

ce z wszelką opresją). Czy Pan Profesor

podziela ich przekonanie?

Profesor Henryk Markiewicz w karykaturze Andrzeja Mleczki

Badania literackie są w wielu wypadkach obciążone tym skrzywieniem ideologicznym,

ale można je zaobserwować i zminimalizować. Poza tym w odróżnieniu od przedstawi-

cieli tej nieszczęsnej trójcy wielu teoretyków i praktyków literatury wskazywało na to,

że można również czerpać satysfakcję literacką z utworów o ideologii obcej…

… lub nawet niebezpiecznej. Przypomina się choćby Ezra Pound.

Wiele znanych sformułowań, na przykład Eliota czy – by odwołać się do polskiej tra-

dycji – Wacława Borowego podkreśla możliwość względnego zautonomizowania oce-

ny literackiej utworu od preferencji ideologicznych badacza. Zapewne, wszystko to

dzieje się w pewnych granicach. Wydaje mi się, że istnieją dzieła o ideologii tak obcej

i wrogiej danemu badaczowi, że trudno mu abstrahować od tego wymiaru omawiane-

go dzieła literackiego.

Czy Pan Profesor podziela przekonanie, że studiowanie literatury ma służyć kształtowaniu

właściwych postaw obywatelskich?

Ja bym sprawę ujął szerzej. Nie chodzi tutaj tylko o postawy obywatelskie, ale także

o funkcję identyfikacyjną i integracyjną w relacji jednostki do zbiorowości. Niektóre

utwory literackie mogą temu sprzyjać. Ale nie sądzę, żeby miała temu służyć na przy-

Literatura uczy, że: „rzeczy są bardziej skomplikowane”.

kład lektura Tr e n ó w Kochanowskiego. Literatura uczy także czytelnika lepszego zrozu-

mienia samego siebie, częstokroć nazwania swoich emocji czy odczuć. Nie zawsze i nie

każda literatura, ale literatura w swoich najlepszych osiągnięciach. Uczy również zro-

zumienia innego człowieka. Uczy, cytuję Kunderę, że: „rzeczy są bardziej skompliko-

wane”. Nie chodzi przy tym o konkretne odpowiedzi na pytania, ale o samo postawie-

nie pytań, na przykład egzystencjalnych czy etycznych.

Przejdźmy zatem do książki Ellisa Literature Lost…

Książkę Ellisa uważam za uczciwą i przekonującą (może czasami zdawała mi się rozga-

dana). Wydaje mi się jednak, że na szczęście częściowo się już zdezaktualizowała. Ellis

ma wielu współmyślących – wystarczy sięgnąć do obszernej antologii ich głosów The-

ory’s Empire z roku 2005 (pod redakcją Daphne Patai i Willa H. Corrala). Nie jest tak, że

w tej chwili w Stanach Zjednoczonych dominują zwolennicy trójcy: „rasa-gender-kla-

sa”. Po pierwsze, ta tendencja została wyparta przez inny kierunek, częściowo czerpiący

z tego źródła – przez nowy historyzm, który też jest zainteresowany przede wszystkim

tym, co można by nazwać ideologią czy polityką w literaturze, ale stawia sobie znacz-

nie szersze zadania, mianowicie ukazanie zjawisk literackich w całym ich powiązaniu

z kontekstem piśmiennictwa nieliterackiego, a także działalności rozmaitych instytu-

cji państwowych i społecznych.

Jakkolwiek Ellis rozprawia się także z nowym historyzmem, biorąc na cel Greenblatta,

i przyporządkowuje ten kierunek trójcy „rasa-gender-klasa”.

To prawda, ale – powtarzam – nowy historyzm ma szersze zainteresowania i jest bardzo

eklektyczny, czerpie dodatkowo z psychoanalizy i z dekonstrukcji… Jest to zatem jakaś

mutacja w stosunku do zjawisk, o których pisze Ellis. Zwrócić także należy uwagę na

„zwrot etyczny” w badaniach literackich. Jest to pojęcie wielowymiarowe, bo po pierwsze,

zwrot ten ma się przejawiać w większej pieczołowitości i lojalności krytyka wobec tekstu.

Po drugie – w spojrzeniu na dzieło literackie jako na nośnik pewnych wartości i postaw

etycznych. Po trzecie – w refleksji nad etycznym oddziaływaniem dzieła na jego odbior-

ców. Przy czym „etyczne” oznacza zarówno moralność, jak i ideologię czy politykę.

Czyli ten zwrot również w jakiejś mierze wywodzi się z trójcy „rasa, płeć, klasa”…

I tak, i nie… Owa trójca Ellisa i nowy historyzm miały głównie nastawienie demaska-

torskie, prokuratorskie wobec dziedzictwa przeszłości. Wszędzie dopatrywały się dzia-

łania jakiejś opresji ze strony klasy dominującej. Na marginesie dodam, że można tu

zauważyć daleko idącą analogię do pewnej wersji radzieckiego marksizmu z przełomu

lat 20. i 30 dwudziestego wieku. Otóż tej prokuratorskiej jednostronności w tekstach,

które czytałem, z kręgu „zwrotu etycznego” – nie ma. I całe szczęście, bo w końcu się-

gamy po Burzę Szekspira nie po to, żeby przekonać się, iż Kalibana potraktował autor

tak, jak odpowiadało to kolonizatorskiej ideologii tamtego czasu, ale ze znacznie bar-

dziej skomplikowanych powodów.

Jak widzę, teoria „zwrotu etycznego” budzi sympatię Pana Profesora.

Za mało z tego zakresu przeczytałem, ale zasadniczo rehabilitacja walorów poznaw-

czych i ideowych literatury bardzo mi odpowiada.

Ellis wspomina w pewnym momencie o nierównowadze między tym, co nazywa asertyw-

nym aspektem badań nad literaturą, i aspektem analitycznym. Czy zgadza się Pan, że ta-

ka nierównowaga jest dziś zauważalna?

Nie całkiem rozumiem to rozróżnienie, być może chodzi o nierównowagę między tym,

co Ryszard Nycz nazywa trybem proklamacyjnym i trybem argumentacyjnym. Oczy-

wiście bliższy mi jest ten drugi.

Te uwagi wiążą się chyba z przekonaniem, że dzisiaj to raczej interpretator jest dowarto-

ściowany w procesie lektury, a dzieło samo jest zdane na jego łaskę i niełaskę. Myślę o de-

konstrukcyjnej sile interpretatora, który może sobie bardzo dowolnie poczynać z tekstem.

Takie tendencje oczywiście istnieją. W Polsce przedstawicielem ich jest w pewnym stop-

niu Michał Paweł Markowski, zwolennik interpretacji subiektywnej i prezentystycznej,

z którym się swego czasu o to spierałem. Niedawne jednak deklaracje przedstawicieli

„zwrotu etycznego”, takich jak Hillis Miller, apelują o pokorę wobec tekstu.

A czy w polskiej praktyce literaturoznawczej przeważają odczytania dzieł, które charakte-

ryzują się taką uczciwością, pokorą wobec komentowanych tekstów?

Trudno powiedzieć, czy przeważają. Łatwo byłoby jednak wiele wymienić, jak choćby

Marii Podrazy-Kwiatkowskiej o Młodej Polsce, Stefana Sawickiego o Norwidzie, Jana

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: