Wg Galla Anonima Mieszko I był czwartym władcą państwa Polan, z dynastii Piastów, istniejącego co najmniej od początku IX w. Jego przodkami - wg tego samego źródła - mieli być Ziemowit, Leszek i Ziemomysł.
Obejmując w 960 władzę Mieszko I rządził państwem posiadającym już swą przeszłość historyczną. Prowadził liczne wojny z sąsiednimi plemionami słowiańskimi, współdziałającymi często z feudałami niemieckimi i Czechami. W 965 pojął za żonę czeską księżniczkę Dobrawę, a w 966 przyjął chrzest i założył biskupstwo misyjne w Poznaniu.
Chrzest dawał państwu Mieszka równorzędne miejsce wśród innych krajów chrześcijańskich, stwarzał warunki jego zespolenia i pozwalał księciu na wykorzystanie napływającego do Polski w celach misyjnych duchowieństwa do poprawy administrowania krajem. Mimo zwrotu w polityce w stronę chrześcijańskiej Europy Mieszko I toczył walki z feudałami niemieckimi o wpływy na Pomorzu (972), odparł wyprawę cesarza Ottona II (979), prowadził wojnę z Czechami (990).
W ciągu panowania rozszerzył swe władztwo na Pomorze, Śląsk i Małopolskę. Dla umocnienia swych zdobyczy płacił cesarzowi trybut z ziem położonych na południe od Warty, w 986 uznał zwierzchnictwo cesarza, a w 991 dokumentem Dagome iudex oddał Polskę pod protekcję papieską.
Kontynuatorem dzieła budowy państwa był syn Mieszka I i Dobrawy Bolesław I Chrobry, panujący w latach 992-1025. Utrzymał jedność państwa wydalając z kraju Odę (drugą żonę Mieszka I) wraz z synami, wykorzystał przychylną postawę cesarza Ottona III i na zjeździe gnieźnieńskim (1000) uzyskał zgodę cesarstwa na utworzenie arcybiskupstwa w Gnieźnie oraz własną koronację.
W zwycięskich walkach z cesarzem Henrykiem II (1004-1018) zdobył oraz utrzymał Milsko i Łużyce, opanował także przejściowo Czechy (1003-1004). Szczytowym osiągnięciem Chrobrego była jego koronacja (1025), która oznaczała pełną samodzielność polityczną i niepodległość Polski.
Od czasów Bolesława I Chrobrego zaczęto używać nazwy Królestwo Polskie na określenie państwa polskiego. Królewskie tradycje ojca starał się podtrzymać syn Bolesława I Chrobrego, Mieszko II, koronowany wkrótce po śmierci ojca (1025). Jednakże obawy ze strony możnowładztwa przed wzrostem znaczenia monarchy doprowadziły do walk wewnętrznych, w których przeciwko Mieszkowi II wystąpili jego bracia.
Wobec równoczesnego zaatakowania państwa przez cesarza Henryka II i Jarosława Mądrego król polski musiał zrzec się korony i opuścić kraj (1031). Po okresie kilkuletniego chaosu do zjednoczenia państwa doprowadził Kazimierz I Odnowiciel, panujący w latach 1034-1058, i przekazał je nie podzielone Bolesławowi II Śmiałemu, który wykorzystał konflikt pomiędzy cesarzem Henrykiem IV i papieżem Grzegorzem VII, zrzucił zwierzchnictwo niemieckie i w 1076 koronował się na króla Polski. Musiał jednak ustąpić z tronu z powodu buntu możnowładców i egzekucji biskupa Stanisława.
Podobny los spotkał panującego po nim jego brata Władysława Hermana, który ustępując wyraził zgodę na podział państwa pomiędzy swoich synów - Zbigniewa i Bolesława.
Jedność państwa przywrócił i obronił w walce z cesarstwem Bolesław III Krzywousty, panujący w latach 1102-1138, który odzyskał wszystkie utracone ziemie, łącznie z Pomorzem.
Zgodnie z panującymi w średniowiecznej Europie zwyczajami Bolesław III Krzywousty podzielił Polskę między synów (1138), ustalając przy tym dzielnicę senioralną i zasadę senioratu, w myśl której najstarszy z książąt obejmował władzę zwierzchnią i miał prawo do utrzymywania załóg zbrojnych w grodach należących do młodszych książąt.
Ponadto senior sprawował naczelne dowództwo nad rycerstwem wszystkich ziem na wypadek wojny, prowadził politykę zagraniczną w imieniu młodszych książąt, posiadał prawo mianowania kandydatów na stolicę arcybiskupią. Zabezpieczenia dokonane przez Bolesława Krzywoustego zapewnić miały jedność państwa mimo jego podziału na dziedziczne księstwa.
Ochrona jedności państwa okazała się jednak nieskuteczna wobec rosnących tendencji do osłabienia władzy monarszej. W 1146 zmuszony został do opuszczenia dzielnicy senioralnej i Polski najstarszy z synów Krzywoustego, Władysław II zwany Wygnańcem. W 1177 złamano zasadę senioratu wprowadzając na tron krakowski najmłodszego z braci Kazimierza II Sprawiedliwego, w miejsce wygnanego przez możnowładców Mieszka III Starego.
Obalenie zasady senioratu doprowadziło do pogłębienia rozbicia dzielnicowego, wzrostu wpływów niemieckich, uzależnienia Pomorza Zachodniego od cesarstwa (1181), usamodzielnienia Pomorza Gdańskiego (1227) i wzrostu wpływów czeskich na Śląsku. Ziemie polskie stały się łatwym łupem dla Marchii Brandenburskiej, Nowej Marchii i sprowadzonego w 1226 Zakonu Krzyżackiego.
Ogromnych spustoszeń dokonały w tych czasach najazdy pruskie, litewskie i mongolskie. We wszystkich dzielnicach nastąpiło osłabienie władzy książęcej na rzecz wzrostu znaczenia możnowładców i Kościoła.
Czynnikami integrującymi ziemie polskie w okresie rozbicia dzielnicowego pozostawały nadal: wspólny język, religia, organizacja kościelna, piastowskie pochodzenie panujących książąt, wspólna nazwa kraju - Polska i mieszkańców - Polacy, symboliczna stolica, jaką stał się Kraków, wymiana towarowa pomiędzy księstwami, zjazdy książąt dzielnicowych. Za panowania pierwszych Piastów i w okresie rozbicia dzielnicowego ukształtowało się feudalne społeczeństwo stanowe.
Na szczytach społecznych stał książę i jego doradcy - wielmoże, poniżej znajdował się stan rycerski. W grodach żyli mieszczanie, w podgrodziach rzemieślnicy, na wsi chłopi, dawniej wolni, w okresie rozbicia dzielnicowego stopniowo popadający w zależność od księcia, feudałów i rycerzy, właścicieli ziemi. Osobną warstwę społeczną stanowiło duchowieństwo, na czele hierarchii duchownej stali biskupi i spowiednicy władców, niżej kanonicy i proboszczowie, wreszcie na samym dole znajdowali się wędrowni klerycy.
Ciężar utrzymania państwa spoczywał na chłopach i mieszczanach obciążonych podatkami i powinnościami. Cała ludność płaciła również podatek na rzecz papieża, nazywany świętopietrzem bądź "denarem Św. Piotra".
Zadanie obrony w coraz większym stopniu przejmował stan rycerski. Książęta dzielnicowi dbali o rozwój swych dziedzin, następował szybki rozwój miast, zaludniały się wsie, tworzono liczne nowe osady, lokując je głównie na prawie niemieckim. Zaznaczał się postęp w dziedzinie kultury i szkolnictwa.
W XIII w. wystąpiły silne tendencje zjednoczeniowe spowodowane zagrożeniem ze strony państw ościennych, poczuciem odrębności narodowej, nadmiernym rozdrobnieniem poszczególnych ziem, które utrudniało rozwój miast, wymianę handlową i pełnienie przez arcybiskupstwo gnieźnieńskie zwierzchniej roli nad Kościołem w Polsce.
Częste wojny między książętami doprowadzały do ruiny ludność. Po próbach zjednoczenia czynionych przez Leszka Czarnego, księcia sieradzko-łęczyckiego, w latach 1279-1288, popieranych przez rycerstwo, Henryka IV Probusa, księcia wrocławskiego, w latach 1288-1290, popieranych przez patrycjat miejski, udało się Przemysłowi II, księciu Wielkopolski od 1279, zjednoczyć znaczną część ziem polskich i koronować się na króla Polski (1295).
Po wystąpieniu przeciwko królowi feudałów wielkopolskich sprzymierzonych z Brandenburgią i skrytobójczej śmierci Przemysła II na czele sił dążących do zjednoczenia Polski stanął Władysław I Łokietek. Po chwilowej porażce i ucieczce z kraju w 1304 zdobył przy pomocy wojsk węgierskich ziemię sandomierską, w 1306 po wygaśnięciu rodu Przemyślidów Małopolskę, objął także zwierzchnictwo nad Pomorzem Gdańskim, a w 1314 prawie cała Wielkopolska uznała jego władzę.
Mimo przeszkód ze strony mieszczaństwa, najazdów brandenburskich i krzyżackich Władysław I Łokietek wzmocnił władzę wewnątrz państwa i w 1320 koronował się na króla Polski. Z ogromnym trudem odbudowane Królestwo Polskie utrzymał i poszerzył o nowe ziemie następca Łokietka, jego syn Kazimierz III Wielki.
Ostatni z Piastów na tronie położył ogromne zasługi dla zespolenia ziem polskich poprzez stworzenie nowego systemu administrowania państwem, ujednolicenie ustawodawstwa i sądownictwa oraz zorganizowanie siły zbrojnej opartej na pospolitym ruszeniu i wojsku zaciężnym.Panowanie Kazimierza III Wielkiego to okres bujnego rozwoju gospodarczego i kulturalnego Polski oraz wzrostu jej znaczenia na arenie międzynarodowej. Bezpotomna śmierć króla (1370) spowodowała zasadniczy zwrot w polityce Korony Polskiej. Zgodnie z układem wyszehradzkim z 1339 tron Polski objął w 1370 król węgierski Ludwik I Wielki.
Przez okres swego panowania do 1382 nie interesował się sprawami polskimi, praktycznie rządy przeszły w ręce rady królewskiej złożonej z panów małopolskich. Brak potomstwa męskiego zmusił Ludwika do starań o wprowadzenie na tron polski swojej córki Jadwigi. Król chcąc zyskać aprobatę jej kandydatury zabiegał o względy feudałów i rycerstwa polskiego, w 1374 nadał szlachcie przywilej koszycki, który tworzył warunki rozwoju ziemskich sejmików szlacheckich i uzyskania przez szlachtę realnego wpływu na politykę państwa.
Poprzez unię w Krewie (1385) i małżeństwo Jadwigi z wielkim księciem litewskim Jagiełłą Polska i Litwa wyraziły wolę wspólnego przeciwstawienia się zaborczej polityce Zakonu Krzyżackiego (Unia polsko-litewska). W wyniku długotrwałych wojen, szczególnie tzw. wielkiej wojny (1409-1411) i odniesionego podczas jej trwania zwycięstwa pod Grunwaldem (1410) oraz wojny trzynastoletniej (1454-1466), potęga Zakonu została złamana.
Część terytorium krzyżackiego inkorporowano bezpośrednio do Polski (Prusy Królewskie), reszta jako Prusy Książęce pozostała pod zarządem wielkiego mistrza, który stał się wasalem króla polskiego. Pozostawanie na tronie polskim Jagiellonów wywarło decydujący wpływ na zmianę orientacji polskiej polityki zagranicznej.
Dynastyczna polityka władców Polski i zaborcza polityka pozostającej w unii Litwy doprowadziły do wojny z Turcją (1497) i wojny o Inflanty (1557-1572). Zawarcie unii realnej z Litwą (unia lubelska) i utworzenie Rzeczypospolitej Obojga Narodów zmusiło państwo w ciągu następnych dziesięcioleci do ogromnego wysiłku militarnego skierowanego na obronę granic przed Turcją, Moskwą i Szwecją.
Jagiellonowie zasiadali na tronie polskim jako władcy wybieralni, dlatego każdy kolejny kandydat do tronu, by zyskać akceptację Sejmu i Senatu, nadawał nowe przywileje szlachcie. Doprowadziło to do uzyskania przez ten stan zdecydowanej przewagi w państwie i utrwalenia się ustroju nazywanego demokracją szlachecką.
Za Jagiellonów szlachta nadawała zasadniczy kierunek polityce wewnętrznej i zagranicznej państwa poprzez utworzenie obozu reform oraz stałą presję na panujących i możnowładztwo w sprawie realizacji programu egzekucji praw i egzekucji dóbr. Walka o reformy nabrała szczególnej ostrości za czasów Zygmunta I (1506-1548) i w pierwszych latach panowania Zygmunta II Augusta (1548-1572).
Duży wpływ na ruch egzekucyjny wywarła reformacja. Szlachta przechodząca masowo na kalwinizm i mniej popularny w Polsce luteranizm formułowała swe postulaty nie tylko w aspekcie ograniczenia władzy królewskiej i możnowładców, lecz także Kościoła. Polska Jagiellonów była krajem liczącym się w Europie, o wysokim poziomie rozwoju gospodarczego.
Nastąpił gwałtowny rozwój szlacheckiej gospodarki folwarcznej (folwark) w związku ze wzrostem światowego popytu na polskie zboże i zwiększeniem zapotrzebowania wewnętrznego ze strony coraz ludniejszych miast. W przysparzaniu bogactwa narodowego coraz większą rolę zaczęło odgrywać górnictwo, hutnictwo i rzemiosło, rozwijał się handel wewnętrzny i zagraniczny.
Dobrobyt materialny sprzyjał bujnemu rozwojowi nauki, kultury i sztuki, stąd nieomal całe wieki XVI i XVII zwane były "złotymi wiekami" w Polsce. Jednak nie całe społeczeństwo skorzystało na ogólnym wzroście dobrobytu, spadły wpływy polityczne i rola miast, coraz większe ciężary na rzecz folwarku szlacheckiego opartego na darmowej pracy (pańszczyźnie) ponosili chłopi.
W zależność od bogatych właścicieli ziemskich popadła drobna szlachta - "gołota", szukająca zajęcia na dworach magnackich jako służba, dzierżawcy folwarków bądź najemni wojskowi w prywatnych armiach magnackich. Bezwzględne zubożenie ludu i mas szlacheckich doprowadziło do upadku miast, poprzez kurczenie się rynku zbytu na wyroby rzemieślnicze.
Do degradacji miast przyczyniło się ponadto zwolnienie dworów szlacheckich od płacenia cła na dobra importowane dla własnych potrzeb, ustalanie cen na wyroby rzemiosła przez wojewodów (taksy wojewodzińskie), produkcja artykułów przemysłowych na potrzeby ordynacji magnackich i dworów szlacheckich w ramach własnych gospodarstw.
Pracę wolnych gwarków i hutników zastępowano pracą chłopów pańszczyźnianych. W sytuacji stagnacji gospodarczej zmniejszały się dochody skarbu królewskiego. Państwo reprezentowane przez króla, mające przed sobą ogrom zadań, szczególnie w zakresie obrony kraju, stawało się coraz biedniejsze. Nieomal cały produkt narodowy przechwytywała rosnąca w siłę magnateria, posiadająca własne wojsko, prowadząca własną politykę zagraniczną, sprawująca niczym nie ograniczoną władzę nad chłopami i mieszkańcami prywatnych miast, a także przejmująca w coraz większym stopniu władzę polityczną.
Na osłabienie państwa polskiego wpływ miała nie dokończona reforma ustrojowa. Przyjęty w toku walki o władzę pomiędzy magnaterią i szlachtą sposób wyboru króla na zasadzie elekcji viritim (każdy szlachcic miał prawo udziału w elekcji) dawał pewną przewagę szlachcie. W miarę kolejnych elekcji o wyborze króla decydowali wielmoże kupujący głosy ubogiej szlachty, przybywający na elekcje w otoczeniu oddziałów zbrojnych.
Nowo wybrany władca przed objęciem tronu zaprzysięgał pacta conventa. Koniec w. XVI i w. XVII były dla Polski okresem długotrwałych wojen i walk wewnętrznych spowodowanych buntami kozackimi (1591, 1594-1595, 1630, 1637), z najgroźniejszym powstaniem B. Chmielnickiego (1648-1654).
Przeciągająca się sytuacja chaosu doprowadziła do otwartych buntów mieszczan (gdański 1577) i licznych rokoszy szlachty i magnaterii przeciwko królowi, np. M. Zebrzydowskiego (1606-1607) i J. Lubomirskiego (1665-1666). Unia lubelska 1569 spowodowała przejęcie przez Rzeczpospolitą Obojga Narodów obowiązku obrony przed niemal wszystkimi sąsiadami ogromnych terytoriów należących do Litwy.
Rozpoczęte konfliktem inflanckim za panowania Zygmunta II Augusta (1548-1572) wojny z Rosją prowadzone były ze zmiennym szczęściem do zawarcia rozejmu andruszowskiego (1667). Przeciwko Rzeczypospolitej obok Rosji wystąpili Kozacy (1648), Szwecja (1655), państwo brandenbursko-pruskie (Prusy Książęce) (1656), Siedmiogród (1657) oraz Turcja (1672).
Odmienności interesów sąsiadujących państw i doskonałym wodzom (S. Żółkiewski, K. Chodkiewicz, S. Koniecpolski, S. Czarniecki, J. Lubomirski) zawdzięcza Polska utrzymanie swej państwowości w ciągu XVII w. Ostatnim akordem świetności Rzeczypospolitej było zwycięstwo Jana III Sobieskiego pod Wiedniem (1683). Pozostające w większości na służbie magnackiej, choć formalnie sprawujące władzę w Rzeczypospolitej masy szlacheckie za czasów Wazów (1632-1668) zaprzestały walki o program reform.
W opanowanym przez oligarchię magnacką kraju obok upadku gospodarczego nastąpił upadek nauki i kultury. Do zaistnienia tych niekorzystnych zjawisk w znacznym stopniu przyczyniła się kontrreformacja. W miejsce programu reform pojawiło się liberum veto, pozwalające na nagminne zrywanie sejmów i wprowadzenie anarchii uniemożliwiającej działalność sejmu i wzrost roli sejmików szlacheckich.
Słabość Polski ujawniła się ze szczególną siłą za czasów saskich - wplątana w wojnę północną przez Augusta II Mocnego (1709-1733) nie odniosła żadnych korzyści, uzależniła się natomiast na trwałe od Rosji i Prus. Zaczęła się bezprecedensowa ingerencja ościennych mocarstw w sprawy polskie.
Okazję do interwencji dawały sąsiadom walki wewnętrzne, będące wynikiem kryzysu sojuszu polsko-litewskiego (1702), czy liczne konfederacje, szukające poparcia u sąsiednich mocarstw. W 1732 Rosja, Prusy i Austria zawarły układ o uzgadnianiu wspólnego kandydata na tron polski, zwany traktatem Loewenwolda bądź traktatem "trzech czarnych orłów".
Faktyczne rządy w Polsce sprawowali rezydenci rosyjscy i pruscy zainteresowani w utrzymywaniu anarchii i złotej wolności szlacheckiej. Nie spełniał swej roli sejm, panujący nie posiadali realnej władzy, państwo polskie istniało już tylko formalnie.
Mimo godnego podziwu programu reform (w 1773 powstała Komisja Edukacji Narodowej, w latach 1788-1792 obradował Sejm Czteroletni, uchwalając w 1791 Konstytucję 3 maja) zmierzających do wprowadzenia zasadniczych zmian ustrojowych - powstałego w okresie panowania króla Stanisława Augusta Poniatowskiego (1764-1795) - Rosja, Prusy i Austria za przyzwoleniem niemal całej Europy dokonały rozbioru państwa polskiego (pierwszy rozbiór 1772, drugi - 1793, trzeci - 1795).
Nie cały naród polski pogodził się z rozbiorami, w świadomości społecznej zakorzeniły się hasła społeczno-polityczne głoszone przez obóz reform, w pamięci pozostał zryw niepodległościowy, jakim było powstanie kościuszkowskie (1794). Rozczarowanie większej części społeczeństwa do rządów zaborczych stosujących politykę masowych aresztowań, deportacji i konfiskaty dóbr sprawiło, że idea niezależnego państwa nigdy nie zginęła w społeczeństwie polskim.
Już od pierwszych chwil niewoli powstawały tajne organizacje i związki niepodległościowe (Centralizacja Lwowska 1796-1797, Towarzystwo Republikanów Polskich 1798 i inne). Emigracyjni działacze niepodległościowi dążyli do odbudowy polskich sił zbrojnych z pomocą Francji, tworząc Legiony J.H. Dąbrowskiego (1797) oraz polską Legię Naddunajską K. Kniaziewicza (1799-1802).
Wspólną cechą pierwszych dążeń i ruchów niepodległościowych było przeświadczenie, że odbudowa suwerennego państwa polskiego możliwa jest dzięki interwencji (militarnej, politycznej) państw trzecich. Pogląd ten nie znalazł potwierdzenia przez cały okres dążeń i walk niepodległościowych narodu polskiego do 1918.
Istniejące w latach 1807-1815 Księstwo Warszawskie powstało w wyniku porozumienia Napoleona I z carem Aleksandrem I i było ściśle uzależnione od Francji. Przestało istnieć po klęsce francuskiej, dając początek Wielkiemu Księstwu Poznańskiemu (1815-1830) i Królestwu Polskiemu (1815-1831). Po kongresie wiedeńskim (1815) utworzono także Rzeczpospolitą Krakowską (1815-1846).
Były to półsuwerenne twory państwowe na dawnych ziemiach polskich, na których obszarze istniały jeszcze polskie instytucje, polskie szkolnictwo, mogła rozwijać się kultura narodowa. Najbardziej liberalne stosunki panowały w Królestwie Polskim połączonym z Rosją unią personalną.
W XIX w. na ziemiach dawnej Polski dokonywały się zmiany społeczno-gospodarcze, zapoczątkowane konstytucją nadaną przez Napoleona I dla Księstwa Warszawskiego (1807) i aktywną polityką rządu Królestwa Polskiego wspierającą rozwój przemysłu. W Królestwie rozwinął się przede wszystkim przemysł włókienniczy i ciężki, znajdujący chłonny rynek zbytu w Rosji, rozrósł się także przemysł górniczo-hutniczy na Górnym Śląsku. Katastrofalny zastój przemysłowy panował natomiast w Galicji.
Zmiany w gospodarce powodowały przeobrażenia w strukturze społecznej. Pośród chłopów powstała warstwa posiadaczy i warstwa chłopów bezrolnych, zacierały się różnice pomiędzy chłopami posiadaczami a zaściankową szlachtą. Znaczna część zubożałej szlachty przeniknęła do miast. Z dawnego kupiectwa zaczęła powstawać burżuazja, która coraz częściej lokowała swe kapitały tworząc przedsiębiorstwa przemysłowe lub banki.
Przemiany gospodarcze usunęły na dalszy plan sprawę odbudowy niepodległego państwa. Powstające w tym czasie tajne stowarzyszenia były nieliczne ze względu na swój w większości elitarny charakter (Panta Koina - 1817, Związek Wolnych Polaków - 1819-1823).
Działały także tajne organizacje o charakterze wojskowym, do których należało Wolnomularstwo Narodowe (1819-1820) i późniejsze Towarzystwo Patriotyczne (1821-1826) W. Łukasińskiego i S. Krzyżanowskiego, sprzysiężenie P. Wysockiego w warszawskiej Szkole Podchorążych Piechoty.
Bezpośrednią przyczyną wybuchu powstania listopadowego w 1830 stał się nakaz aresztowania członków sprzysiężenia podchorążych. Po nocy z 29 na 30 listopada 1830 władzę przejęła Rada Administracyjna, która dążyła do likwidacji powstania w zamian za zobowiązanie ze strony cara do przestrzegania konstytucji Królestwa.
Do eskalacji powstania i wybuchu wojny polsko-rosyjskiej 1831 zmusiło konserwatywne kierownictwo powstania swymi działaniami Towarzystwo Patriotyczne i car Mikołaj I nie zgadzający się na żadne ustępstwa. Po klęsce Polaków nastąpił exodus ludności, po części dobrowolny na zachód i przymusowy na wschód, na zesłanie w głąb Rosji.
Emigranci stali się w krajach Europy Zachodniej nosicielami idei niepodległościowych o różnych kierunkach i programach polityczno-społecznych (Towarzystwo Demokratyczne Polskie, Lud Polski, obóz Hôtelu Lambert i inne).
Klęska powstania listopadowego, konsolidacja stanowisk wszystkich zaborców w sprawie polskiej, milczenie rządów europejskich w czasie wojny doprowadziły do częściowej rewizji koncepcji walki o niepodległość. Stało się oczywiste, że nie można nazbyt liczyć na "siły zewnętrzne", lecz na siły własnego narodu przygotowywane w długim okresie do wystąpienia zbrojnego.
Klęska powstania spowodowała wzrost ucisku narodowego ze strony wszystkich zaborców. Zlikwidowano autonomię Królestwa, nakładając na nie olbrzymią kontrybucję i zmuszając do utrzymywania stutysięcznej armii rosyjskiej. W miejsce dotychczasowej konstytucji wprowadzono tzw. Statut Organiczny (1832), który nigdy nie wszedł w całości w życie.
Królestwo stało się częścią Rosji zarządzaną przez namiestnika. W 1837 województwa zmieniono na gubernie, w 1847 wprowadzono rosyjski kodeks karny, w 1851 zniesiono granice celne. Zamknięto wyższe uczelnie i średnie szkoły polskie. Podobne akcje represyjne spotkały Polaków w zaborze pruskim i austriackim.
W Królestwie i Prusach aż do wybuchu I wojny światowej rządy zaborcze prowadziły na szeroką skalę akcję wynaradawiania ludności polskiej. Austria stosowała podobną politykę narodowościową w Galicji do 1860. W społeczeństwie polskim nastąpił rozłam w sferze poglądów na sprawy niepodległości.
Wielu przedstawicieli magnaterii i szlachty współpracowało z zaborcami, szerszy krąg szlachty i burżuazji stworzył koncepcję ratowania narodu polskiego w drodze pracy organicznej. Mimo niebezpieczeństw i terroru powstawały również nielegalne organizacje niepodległościowe, zakładające zbrojną walkę o niepodległość: Stowarzyszenie Ludu Polskiego (1835-1837), Związek Narodu Polskiego (1839-1850), Związek Plebejuszy (1842-1845), Konfederacja Narodu Polskiego (1876-1878) i inne.
W wyniku działalności organizacji niepodległościowych doszło w okresie Wiosny Ludów do wybuchu powstań narodowych w Galicji (Rewolucja krakowska 1846) i Wielkopolsce (powstanie wielkopolskie 1848). Powstania mimo upadku spełniły pozytywną rolę w podtrzymaniu ducha narodowego.
Zarówno powstanie krakowskie, jak i wielkopolskie były wystąpieniami narodu szlacheckiego i nie miały programu reform społecznych. Chłop polski otrzymał nadanie ziemi z rąk zaborców wkrótce po stłumieniu powstań. Społeczeństwo polskie lat 50. i 60. XIX w. było podzielone odnośnie do koncepcji przeobrażeń ustrojowych i walki o niepodległość.
Ziemiaństwo opowiadało się za uwłaszczeniem chłopów za odszkodowaniem, przy wykorzystaniu legalnych środków, w oparciu o zaborczą administrację. Nie zgadzała się z tym stanowiskiem młodzież, domagająca się reform demokratycznych i niepodległości.
Stłumienie manifestacji w Warszawie w dniu 8 kwietnia 1861 połączone z masakrą ludności przez wojsko (ponad 100 osób zabitych) doprowadziło do utraty społecznego poparcia dla rządów A. Wielopolskiego i administracji carskiej. W wyniku masakry nastąpił wzrost nastrojów rewolucyjnych i dążeń niepodległościowych. Ukształtował się obóz czerwonych i obóz białych.
Klęska powstania styczniowego zakończyła zbrojne wystąpienia Polaków o odzyskanie niepodległości. Uwłaszczenie chłopów dokonane dekretami władz powstańczych i ukazem carskim z 1864 doprowadziło do zasadniczych przeobrażeń stosunków społecznych w Królestwie, ułatwiających przejście do kapitalizmu.
W okresie popowstaniowym wytworzyło się nowe pojęcie narodu obejmujące wszystkie warstwy społeczne, nie jak dotychczas tylko naród szlachecki i do pewnego stopnia także mieszczaństwo. Budzenie świadomości narodowej oraz pozyskiwanie chłopów i robotników dla idei niepodległościowej stało się podstawowym zadaniem elit politycznych.
Po upadku powstania styczniowego zlikwidowano resztki odrębności Królestwa, kraj podzielono na 10 guberni, zamknięto Szkołę Główną w Warszawie, tworząc uniwersytet rosyjski (po 1869). Nasileniu uległa akcja rusyfikacyjna. Podobną reakcję wywołało powstanie w zaborze pruskim. Pewnymi swobodami politycznymi cieszyło się natomiast społeczeństwo polskie w Galicji, która uzyskała autonomię w latach 1867-1873. Założono tutaj pierwszą polską partię chłopską - Stronnictwo Ludowe (1895).
W zaborze pruskim działaczy chłopskich zorganizował w 1894 W. Kulerski wokół Gazety Grudziądzkiej, w zaborze rosyjskim powstał w 1904 Polski Związek Ludowy...
maniek8