POGLĄDY TEOLOGICZNE DARWINA.PDF

Ewolucja, ﬁlozoﬁa, religia

Lectiones & Acroases Philosophicae

III (2010)

K a z i m i e r z J o d k o w s k i

Uniwersytet Zielonogórski

POGLDY TEOLOGICZNE DARWINA

O Karolu Darwinie my±limy dzisiaj jako o wybitnym przyrodniku,

a stworzona przeze« teoria ewolucji jest jedn¡ z najwa»niejszych teo-

rii nauk przyrodniczych. Co wi¦c Darwin i jego teoria mog¡ mie¢

wspólnego z pogl¡dami religijnymi? Według powszechnych mniema«,

prywatnie Darwin mógł mie¢ takie czy inne przekonania religijne lub

antyreligijne, ale nie miało to istotnego znaczenia dla jego pogl¡dów

naukowych, które miały by¢ wynikiem wieloletnich naukowych bada«

i obserwacji. Bli»sze przyjrzenie si¦ zarówno »yciu, jak i publikacjom

Darwina pokazuje jednak, »e sprawa religii odgrywała niebagateln¡

rol¦. Darwin miał okre±lone przekonania na temat wierze« religijnych

i miały one istotne znaczenie dla tego, co robił i co głosił jako uczony.

Na temat pogl¡dów religijnych Darwina, zwłaszcza w pó¹niejszym

okresie jego »ycia, cz¦sto wypowiadane s¡ niezgodne opinie: oprócz

skrajnych — »e był zdecydowanym ateist¡ i »e był człowiekiem wierz¡-

cym — tak»e umiarkowane — »e był niezdecydowanym agnostykiem.

Najcz¦±ciej uwa»a si¦, »e jego pogl¡dy ewoluowały — od ortodoksyj-

nego chrze±cija«stwa z okresu studiów w Cambridge, poprzez nie-

zgodn¡ z Bibli¡ faz¦ deistyczn¡, gdy publikował swoje główne dzieło,

a» do agnostycyzmu pod koniec »ycia.

Zmiany przekona« religijnych s¡ jednym z głównych przyczyn, dla

których trudno jest zrekonstruowa¢ pogl¡dy Darwina w tej sprawie.

Drug¡ przyczyn¡ s¡ zmiany nat¦»enia utrzymywanych w danym okre-

sie przekona«, swoista ich ﬂuktuacja. Ale trzecia przyczyna jest naj-

60 KazimierzJodkowski

wa»niejsza. To celowe i ±wiadome ukrywanie przez Darwina jego

przekona« na temat religii i wprowadzanie w bł¡d współczesnych mu,

za nielicznymi wyj¡tkami, osób. Pretekstem tego post¦powania było

uznanie, »e pogl¡dy religijne maj¡ prywatny charakter. Były te» inne

motywy. Powodem zasługuj¡cym na uznanie była autentyczna ch¦¢

Darwina, by nikogo nie urazi¢. T¦ praktyk¦ ukrywania rzeczywistych

pogl¡dów Darwina rodzina i bliscy przyjaciele kontynuowali przez

jaki± czas nawet po jego ±mierci. W rezultacie spory na temat jego

stosunku do religii trwaj¡ do dzisiaj.

Nie ulega w¡tpliwo±ci, »e Karol Darwin za młodu zetkn¡ł si¦ z roz-

maitymi postawami wobec religii. Dziadek i ojciec Karola byli wolno-

my±licielami, ale w rodzinie dominowały pogl¡dy unitarianistyczne.

Wprawdzie Karol został ochrzczony jako anglikanin, w młodo±ci Dar-

win jednak pozostawał pod wpływem swojej matki, unitarianki. Reli-

gia miała wówczas dla niego praktyczny wymiar. Z domu do szkoły

miał mniej wi¦cej mil¦: „Pami¦tam, jak w pierwszym okresie mojego

»ycia w szkole cz¦sto musiałem biec bardzo szybko, aby zd¡»y¢ na

czas, a »e biegałem dobrze, zawsze mi si¦ to jako± udawało. Gdy

za± miałem co do tego w¡tpliwo±ci gor¡co prosiłem Boga o pomoc.

Przypominam sobie doskonale, jak to przypisywałem moje sukcesy

modlitwom, nie za± szybkiemu biegowi i nie mogłem si¦ nadziwi¢, »e

Bóg mi tak cz¦sto pomaga” 1 .

W młodo±ci niew¡tpliwie był człowiekiem wierz¡cym. Gdy po

dwóch latach porzucił studia medyczne, przyj¡ł pomysł swego ojca

(wolnomy±liciela!), by zosta¢ anglika«skim duchownym. Chocia» nie

był pewien, czy mógłby przyj¡¢ wszystkie trzydzie±ci dziewi¦¢ artyku-

łów wiary Ko±cioła Anglika«skiego, lubił my±l o pozostaniu wiejskim

duchownym. Przeczytał uwa»nie kilka ksi¡»ek teologicznych i, jak

napisał: „Poniewa» za± nie »ywiłem wówczas najmniejszej nawet w¡t-

pliwo±ci co do ±cisłej i literalnej prawdziwo±ci ka»dego słowa w Biblii,

przeto doszedłem do wniosku, »e trzeba przyj¡¢ nasz¡ Wiar¦ w ca-

ło±ci” 2 . W czasie trzech lat studiów teologicznych w Christ’s College

1 K. Darwin, Autobiograﬁa , tłum. S. Skowron, 2004, s. 5; http://www.wiw.pl/

biblioteka/klasycy nauki/autobiograﬁa 01.asp

2 Ibidem , s. 23.

Pogl¡dyteologiczneDarwina 61

w Cambridge, zako«czonych jedynym formalnym stopniem, jaki po-

siadał, bakałarza teologii ( B.A., divinity ), znajdował si¦ pod wielkim

wra»eniem ksi¡»ek Williama Paleya Evidences of Christianity oraz Na-

tural Theology , które argumentowały na rzecz istnienia Boga na pod-

stawie obserwowanego projektu w przyrodzie: „Przestudiowałem je

bardzo sumiennie i jestem przekonany, »e mógłbym wówczas z cał¡

dokładno±ci¡ napisa¢ Evidences z pami¦ci, jakkolwiek oczywi±cie nie

tak jasnym stylem jak Paley. Logika tej ksi¡»ki, jak i jego Natural

Theology , zachwycała mnie, podobnie jak geometria Euklidesa. Sta-

ranne studiowanie tych dzieł, poza uczeniem si¦ na pami¦¢ niektórych

ust¦pów, było t¡ cz¦±ci¡ moich studiów uniwersyteckich, któr¡ wtedy,

a tak»e i dzisiaj uwa»am za jedyn¡ w pewnym stopniu korzystn¡

rzecz dla mego rozwoju umysłowego. Nie niepokoiły mnie wtedy

przesłanki Paleya, a poniewa» przyjmowałem je na wiar¦, byłem ocza-

rowany i przekonany o słuszno±ci jego argumentacji” 3 . „Nie my±l¦,

bym kiedykolwiek wielbił jak¡± ksi¡»k¦ bardziej ni» Natural Theology

Paleya” 4 . Nigdy formalnie nie porzucił swojego zamiaru, by zosta¢

duchownym, ale ch¦¢ ta zmarła naturaln¡ ±mierci¡, gdy po opuszcze-

niu Cambridge doł¡czył do ekipy statku „Beagle” jako jej przyrodnik,

spełniaj¡cy swe obowi¡zki za darmo. Proces stopniowej utraty wiary

zacz¡ł si¦ w trakcie pi¦cioletniej podró»y dookoła ±wiata lub tu» po

powrocie z niej. Kapitan HMS „Beagle”, Robert FitzRoy, był gł¦boko

religijnym człowiekiem, wierz¡cym w ka»de słowo Biblii, i osobi±cie co

niedziel¦ prowadził na pokładzie nabo»e«stwo, w którym uczestnic-

two było obowi¡zkowe dla ka»dego członka załogi. Darwin utrzymy-

wał wówczas jeszcze przynajmniej niektóre ortodoksyjne przekonania

religijne, poniewa» wspominał wy±mianie go, gdy w jakiej± sprawie

dotycz¡cej moralno±ci zacytował Bibli¦ jako autorytet 5 . Warto doda¢,

»e w Buenos Aires on i pewien oﬁcer za»yczyli sobie kapelana, aby

odprawił im Wieczerz¦ Pa«sk¡, zanim udali si¦ na nieznane tereny

Ziemi Ognistej 6 .

Odej±cie Darwina od wiary rozpocz¦ło si¦ z chwil¡ pojawienia si¦

w¡tpliwo±ci co do prawdziwo±ci pierwszych rozdziałów Ksi¦gi Ro-

3 Ibidem , s. 24.

4 Life and Letters of Charles Darwin , New York 1911, t. 2, s. 15 (Charles Darwin do

Johna Lubbocka, 15 listopada 1859 roku).

Por.

ibidem , t. 1, s. 39.

Por. G. Himmelfarb, Darwin and the Darwinian Revolution , New York 1959, s. 54.

62 KazimierzJodkowski

dzaju. Przypuszczalnie swój udział w tym procesie miała lektura

ksi¡»ki Charlesa Lyella, Principles of Geology , któr¡ czytał jeszcze na po-

kładzie „Beagle’a” (drugi tom tej ksi¡»ki, opublikowany ju» po opusz-

czeniu Anglii przez „Beagle’a”, dor¦czono Darwinowi w Montevideo).

Lyell rozwijaj¡c my±l Jamesa Huttona, zwan¡ uniformitaryzmem, sku-

tecznie podwa»ał biblijn¡ ide¦ młodej Ziemi oraz koncepcj¦ ogólno-

±wiatowego potopu. Lektur¦ tej ksi¡»ki jeden z biografów Darwina

nazwał „momentem odej±cia od ortodoksji” 7 . Sam Darwin nigdy nie

kwestionował roli Lyella w swoim »yciu: „Nigdy nie zapomn¦, »e

prawie wszystko, co zrobiłem w nauce, zawdzi¦czam badaniom za-

wartym w jego wielkich dziełach” 8 .

Ostatecznie Darwin porzucił wiar¦ w Bibli¦ dopiero w trakcie na-

st¦pnych kilku lat po swoim powrocie do Anglii: „W ci¡gu tych dwóch

lat [pa¹dziernik 1836 — stycze« 1839] cz¦sto my±lałem o religii. [. . . ]

Stopniowo jednak dochodziłem do przekonania, »e Stary Testament

z jego jawnie fałszyw¡ histori¡ ±wiata, z Wie»¡ Babel, z t¦cz¡ jako

znakiem itd. i z przypisywaniem Bogu uczu¢ m±ciwego tyrana, nie

jest bardziej wiarygodny ni» ±wi¦te ksi¦gi Hindusów lub wierzenia

barbarzy«cy” 9 . A poniewa» nie mógł sobie wyobrazi¢, by Bóg, obja-

wiaj¡c si¦ Hindusom, zezwolił na powi¡zanie prawdy o nim z wiar¡

w Wisznu, Sziw¦ itd., to i powi¡zanie tej prawdy ze Starym Testamen-

tem uznał za zupełnie nieprawdopodobne 10 . Po porzuceniu Starego

Testamentu Darwin wyrzekł si¦ te» Nowego Testamentu. Ta utrata

wiary wynikała z odrzucenia przeze« cudów, odrzucenia wiarygodno-

±ci autorów Ewangelii, odrzucenia chronologii Ewangelii i odrzuceniu

historyczno±ci wydarze« z Ewangelii: „Zastanawiałem si¦ nad tym,

7 Forerunners of Darwin. 1745–1859 , G. Bentley (ed.), Baltimore 1959, s. 259; cyt. za:

B. Davidheiser, Evolution and Christian Faith , New Jersey 1969, s. 60.

8 Słowa napisane po ±mierci Lyella ( Life and Letters... , t. 2, s. 374; Charles Darwin do

Miss Buckley, sekretarki Sir Charlesa Lyella, 23 lutego 1875 roku).

9 K. Darwin, Autobiograﬁa , s. 40. Słowa „lub wierzenia barbarzy«cy” oraz pogl¡dy na

temat Starego Testamentu czyli „z jego jawnie fałszyw¡ histori¡ ±wiata, z Wie»¡ Babel,

t¦cz¡ jako znakiem itd.”, napisane w 1876 roku dla rodziny, zostały pod naciskiem »ony

Darwina, Emmy, przez jego syna Francisa usuni¦te z wersji opublikowanej po ±mierci

Darwina (por. w tej sprawie Himmelfarb, Darwin and the Darwinian Revolution , s. 317).

Ian Taylor podaje, »e nieocenzurowana wersja tej autobiograﬁi, opublikowana w 1958

roku przez wnuczk¦ Karola Darwina, pani¡ Nor¦ Barlow, zawierała ok. 6 000 słów

usuni¦tych wcze±niej przez Francisa i Emm¦, z których wiele wi¡zało si¦ z niereligijn¡

natur¡ Karola (wg I.T. Taylor, In the Minds of Men — Darwin and the New World Order ,

Toronto 1984, s. 115 i 449, przyp. 1).

Por. K. Darwin, Autobiograﬁa , s. 40.

Pogl¡dyteologiczneDarwina 63

i» trzeba by bardzo oczywistych dowodów na to, aby jakiegokolwiek

człowieka o zdrowym rozs¡dku skłoni¢ do wiary w cuda, na której

opiera si¦ chrze±cija«stwo — a im wi¦cej wiemy o niezmiennych pra-

wach przyrody, tym mniej prawdopodobne s¡ cuda. Zastanawiałem

si¦ nast¦pnie nad tym, i» w owych czasach ignorancja i łatwowierno±¢

człowieka osi¡gały stopie« dla nas niemal niepoj¦ty, »e nie mo»na do-

wie±¢, by Ewangelie były pisane współcze±nie z opisywanymi w nich

zdarzeniami, »e ró»ni¡ si¦ one w wielu wa»nych szczegółach, zbyt

wa»nych, jak mi si¦ wydaje, aby zło»y¢ to na karb zwykłych niedosko-

nało±ci w relacjach ±wiadków. O wszystkich tych reﬂeksjach pisz¦ nie

dlatego, »e s¡ jak¡± nowo±ci¡ lub ze wzgl¦du na ich warto±¢, ale dla-

tego »e wywarły na mnie wpływ. Stopniowo przestawałem wierzy¢,

by chrze±cija«stwo było objawieniem boskim” 11 .

Do chrze±cija«stwa przyznaje si¦, co prawda, bardzo wiele osób

na całym ±wiecie, ale ich liczba i zasi¦g wyst¦powania nie jest tu ar-

gumentem, gdy» „wiele nieprawdziwych religii rozprzestrzeniło si¦

po ±wiecie z błyskawiczn¡ szybko±ci¡” 12 . Darwin uznawał zasady

moralne Nowego Testamentu za wzniosłe, ale przecie» „trudno za-

przeczy¢, »e ich doskonało±¢ cz¦±ciowo zale»y od tego, w jaki sposób

interpretujemy jego metafory i alegorie” 13 . Przyznał, »e nie porzucił

chrze±cija«stwa przed czterdziestym rokiem »ycia, czyli przed 1849

rokiem 14 , ale w ko«cu utracił wiar¦ całkowicie: „Stopniowo coraz bar-

dziej owładała mn¡ niewiara, a» wreszcie dokonało si¦ to całkowicie.

Post¦powało to wszak»e tak wolno, »e nie odczuwałem »adnego nie-

pokoju i od tego czasu nie w¡tpiłem nigdy ani przez chwil¦, »e moje

wnioski s¡ prawidłowe. Trudno mi doprawdy poj¡¢, »e ktokolwiek

mógłby sobie »yczy¢, aby wiara chrze±cija«ska była prawdziwa. Bo

gdyby tak było, to bezpo±rednia wymowa tego tekstu [tekstu Ewan-

gelii — tłum.] jest jak si¦ zdaje taka, i» ludzie, którzy nie wierz¡ —

a do nich nale»y zaliczy¢ mego Ojca, Brata i prawie wszystkich moich

najlepszych przyjaciół — s¡ skazani na wieczne pot¦pienie. A to jest

wszak okropna doktryna” 15 .

11 Ibidem , s. 40.

12 Ibidem .

13 Ibidem .

14 Por. A. Desmond, J. Moore, Darwin , London 1991, s. 658.

15 K. Darwin, Autobiograﬁa , s. 40–41 (słowa napisane w 1876 roku). Fragment od „i od

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: