document (2).pdf

Chełm

SZLAK CHASYDZKI

02 |

Chełm | wstęp | 03

Fundacja Ochrony Dziedzictwa Żydowskiego założona została w marcu �� roku przez

Związek Gmin Wyznaniowych Żydowskich w RP (ZGWŻ) oraz Światową Organizację Żydowską

ds. Restytucji (WJRO).

Naszym celem jest ochrona reliktów kulturowego dziedzictwa Żydów w Polsce. Priorytetem

Fundacji jest ochrona cmentarzy: we współpracy z innymi organizacjami i osobami prywatnymi

doprowadziliśmy do upamiętnienia, ogrodzenia i uratowania przed zniszczeniem kilkudziesięciu

cmentarzy żydowskich (m.in. w Zakopanem, Kozienicach, Mszczonowie, Kłodzku, Iwaniskach,

Strzegowie, Dubience, Kolnie, Iłży czy Wysokiem Mazowieckiem). Działania Fundacji obejmują

także rewitalizację szczególnie ważnych i wartościowych zabytków dziedzictwa żydowskiego.

Do takich obiektów należą m.in. synagogi w Zamościu, Kraśniku i Rymanowie.

Nasza działalność na rzecz ochrony dziedzictwa nie ogranicza się jednak wyłącznie do opieki

nad poszczególnymi obiektami; równie ważna jest dla nas dbałość o poszerzanie wiedzy na temat

historii Żydów, którzy przez wieki współtworzyli dziedzictwo kulturowe Polski.

Do najistotniejszych działań edukacyjnych Fundacji należy skierowany do młodzieży program

„Przywróćmy Pamięć” ��.���.��.��, w którym uczestniczy ponad �� szkół z całej Polski,

a także multimedialny portal internetowy POLIN – Dziedzictwo Polskich Żydów ��.��.��.��,

który prezentować będzie historię społeczności żydowskich z �� miejscowości z całej Polski.

Jednym z najważniejszych przedsięwzięć Fundacji jest projekt Szlak Chasydzki.

Szanowni Państwo,

Publikacja ta poświęcona jest historii społeczności żydowskiej Chełma i jest jedną z serii

broszur opowiadających o losach Żydów w miejscowościach należących do Szlaku Chasydzkiego

– projektu, który od �� roku realizowany jest przez Fundację Ochrony Dziedzictwa Żydowskiego.

Szlak Chasydzki to trasa wiodąca śladami Żydów z południowo-wschodniej Polski, a wkrótce

także zachodniej Ukrainy. Partnerami Fundacji w realizacji projektu jest już �� gmin z terenów

Podkarpacia i Lubelszczyzny, w których zachowały się bezcenne ślady wielowiekowej obecności

polskich Żydów: Baligród, Biłgoraj, Chełm, Cieszanów, Dębica, Dynów, Jarosław, Kraśnik, Lesko,

Leżajsk, Lublin, Przemyśl, Ropczyce, Rymanów, Sanok, Tarnobrzeg, Ustrzyki Dolne, Wielkie Oczy,

Włodawa i Zamość.

Szlak Chasydzki przebiega przez atrakcyjne tereny południowo-wschodniej Polski, m.in. Roztocze

i Bieszczady, i łączy miejscowości, w których znajdują się zarówno imponujące synagogi, jak

i zapomniane dziś często cmentarze żydowskie, na których nierzadko znaleźć można nagrobki

pochodzące z XVIII, XVII, a nawet XVI w. Wiele z tych cmentarzy jest wciąż odwiedzanych przez

chasydów przybywających z całego świata.

W ramach projektu Fundacja Ochrony Dziedzictwa Żydowskiego wspiera jednostki samorządu

terytorialnego i organizacje pozarządowe w ochronie i promocji wielokulturowego dziedzictwa

ich miejscowości, a także stymuluje tworzenie trwałych partnerstw międzysektorowych na rzecz

rozwoju turystyki proilowanej.

Szlak Chasydzki daje wielu miejscowościom szansę na zaistnienie na mapie turystycznych atrakcji

Polski – oprócz powszechne znanego Zamościa, wpisanego na listę Światowego Dziedzictwa

Kultury UNESCO, na Szlaku leżą także ośrodki często omijane przez turystów, nieświadomych

atrakcji, jakie kryją.

Serdecznie zapraszamy na wyprawę Szlakiem Chasydzkim!

więcej informacji o działaniach Fundacji Ochrony Dziedzictwa Żydowskiego:

��.��.��

��.���.��.��

��.��.��.��

Monika Krawczyk | Dyrektor Generalny

Chełm | Szlak Chasydzki | 05

Dlaczego „Szlak Chasydzki”?

Polska przez stulecia była domem wielu pokoleń Żydów; na jej terenie miał miejsce bezprecedensowy

rozkwit kultury żydowskiej, a także myśli religijnej i piśmiennictwa. To właśnie tutaj w XVIII w. naro-

dził się chasydyzm, jeden z najważniejszych nurtów, jakie kiedykolwiek powstały w ramach judaizmu.

Szczególnie wielu zwolenników zyskał on na wschodnich ziemiach Rzeczypospolitej, m. in. na terenach,

przez które przebiega dziś Szlak Chasydzki.

Tradycyjnie przyjmuje się, że twórcą chasydyzmu ( chassid po hebrajsku znaczy „pobożny”) był Izrael

ben Eliezer z Międzyboża na Podolu, znany jako Baal Szem Tow. Chasydzi wyznawali pogląd, że

religijność nie może się ograniczać jedynie do ścisłego przestrzegania nakazów i zakazów judaizmu,

a nawet – że ich zbyt restrykcyjne przestrzeganie oddala człowieka od Boga. Stąd silny akcent kła-

dziono na duchowy wymiar religii i na emocjonalne przeżywanie wiary.

Chasydzi gromadzili się wokół cadyków ( cadik to po hebrajsku „sprawiedliwy”), charyzmatycznych

przywódców duchowych, z których każdy proponował szczególny sposób przybliżenia się do Boga

– określoną metodę studiowania Tory i innych pism religijnych, a także odprawiania poszczególnych

praktyk. W XIX w. godność cadyka stała się dziedziczna – powstawały całe ich dynastie, których

nazwy pochodziły od miejscowości, gdzie mieścił się dwór cadyka.

W rocznicę śmierci cadyka – jorcajt – chasydzi gromadzą się przy jego grobie, wierząc, że w ten dzień

dusza cadyka nawiedza miejsce spoczynku, modlą się i zostawiają przy grobie niewielkie karteczki

z wypisanymi prośbami, zwane kwitłech . Tradycja ta jest wciąż żywa – do grobów cadyków do dziś

regularnie przybywają chasydzi z całego świata.

Wiele miejscowości należących do Szlaku Chasydzkiego było ważnymi ośrodkami chasydyzmu. Dwory

cadyków znajdowały się w Cieszanowie, Dębicy, Dynowie, Lesku, Leżajsku, Lublinie, Przemyślu, Rop-

czycach, Rymanowie i Tarnobrzegu (a dokładniej – w pobliskim Dzikowie). Najważniejszym niegdyś

ośrodkiem chasydyzmu na ziemiach polskich był Leżajsk, gdzie działał słynny cadyk Elimelech. W po-

zostałych miejscowościach Szlaku mieszkali chasydzi związani z cadykami z innych miast i wsi – co nie

umniejsza jednak atrakcyjności położonych tam zabytków dziedzictwa żydowskiego.

← Nowa synagoga

Chełm | Szlak Chasydzki | 07

BIAŁORUŚ

Włodawa

Szlak Chasydzki – najciekawsze obiekty

WOJ. MAZOWIECKIE

WOJ. LUBELSKIE

B�� – cmentarz, założony na początku XVIII w.

B���� – cmentarz, założony w XIX w.

C��� – tzw. nowa synagoga z początku XX w.; cmentarz, założony w XV w., jeden z najstarszych

zachowanych cmentarzy żydowskich w Europie.

C���� – synagoga z końca XIX w., cmentarz założony w XIX w.

D�� – synagoga wzniesiona w końcu XVIII w., cmentarz założony na przełomie XVII i XVIII w.

D�� – cmentarz założony prawdopodobnie w XVIII w., miejsce spoczynku cadyka Cwi Elimelecha

Szapiro z Dynowa (��-��).

J��� – dwie XIX-wieczne synagogi oraz cmentarz, założony na początku XVIII w.

K��� – zespół synagogalny, na który składają się dwie bożnice: XVII- i XIX-wieczna; tzw. nowy

cmentarz, założony w połowie XIX w.

L�� – synagoga wzniesiona w XVII w. oraz założony w XVI w. cmentarz, jeden z najstarszych

zachowanych cmentarzy żydowskich w Europie.

L���� – cmentarz, założony w XVII w., miejsce spoczynku cadyka Elimelecha z Leżajska (��-��),

miejsce pielgrzymek chasydów z całego świata.

L�� – Jesziwat Chachmej Lublin – Uczelnia Mędrców Lublina, wzniesiona w �� jako największa

religijna uczelnia żydowska na świecie; tzw. stary cmentarz, założony XVI w., miejsce spoczynku

cadyka Jakuba Icchaka Horowitza, zwanego „Widzącym z Lublina” (��-��); tzw. nowy cmentarz,

założony na początku XIX w.

P�� – tzw. nowa synagoga, wzniesiona na początku XX w.; tzw. nowy cmentarz, założony na

początku XIX w., największy cmentarz żydowski w województwie podkarpackim.

R�� – cmentarz, założony w XVIII w.

R���� – barokowa synagoga z XVII w. oraz cmentarz, na którym spoczywa cadyk Menachem

Mendel z Rymanowa (��-��).

S�� – synagoga stowarzyszenia Jad Charuzim , wzniesiona w XIX w.; synagoga sadogórska, wznie-

siona w dwudziestoleciu międzywojennym; tzw. nowy cmentarz, założony w XIX w.

T�� – cmentarz założony na początku XX w., miejsce spoczynku cadyka Eliezera Horowitza

z Dzikowa (zm. ��).

U�� D�� – cmentarz żydowski, założony w XVIII w.

W�� O�� – synagoga z początku XX w.; cmentarz żydowski, założony w XVIII w.

W��� – barokowy zespół synagogalny z drugiej połowy XVIII w.

Z�� – słynna renesansowa synagoga, wzniesiona na początku XVII w.; tzw. nowy cmentarz,

założony w �� r.

UKRAINA

Lublin

Chełm

Kraśnik

WOJ. ŚWIĘTOKRZYSKIE

Zamość

Tarnobrzeg

Biłgoraj

WOJ. PODKARPACKIE

Leżajsk

Cieszanów

Rzeszów

Dębica

Ropczyce

Wielkie Oczy

Jarosław

Przemyśl

UKRAINA

Dynów

WOJ. MAŁOPOLSKIE

Sanok

Rymanów

Szlak Chasydzki

Lesko

Ustrzyki Dln.

Baligród

SŁOWACJA

08 |

Chełm | historia | 09

Nowa synagoga

Nowa synagoga, stan obecny

Wszystkie drogi prowadzą do Chełma,

Gdyż cały świat to jeden wielki Chełm

Isaac Bashevis Singer

Rozwój społeczności żydowskiej

W XVI w. Chełm był już znanym ośrodkiem handlowym leżącym na szlaku łączącym ziemie polskie

z Morzem Czarnym. Chełmscy kupcy żydowscy handlowali w tym czasie nie tylko w rodzinnym mieś-

cie, ale także na wielkich jarmarkach w Lublinie. Dokumenty z �� r. wspominają Jehudę Aharona

z Chełma, zwanego także „doktorem żydowskiego prawa”, który przez króla Zygmunta Starego

mianowany został poborcą podatkowym dla całej ziemi chełmskiej. Sam tytuł „doktora prawa”

wskazywałby, że Jehuda Aharon mógł być także rabinem.

Pierwszy spis żydowskich mieszkańców Chełma pochodzi z �� r. W mieście zarejestrowano wówczas

�� domów żydowskich, w których mieszkało �� osób (dla porównania: w Lublinie istniały w tym

czasie �� domy żydowskie). Żydzi prowadzili w Chełmie rozległe interesy – m.in. pożyczali pieniądze

prawosławnemu biskupowi chełmskiemu. Pozwala to wnioskować, że społeczność i kahał były dość

zamożne, a stosunki pomiędzy ludnością żydowską i chrześcijańską układały się względnie pomyśl-

nie. Z tego czasu pochodzi też przekaz mówiący o tym, że chrześcijańska służąca Jehudy Aharona

urodziła mu dziecko – zostało ono ochrzczone w wierze prawosławnej, a ojciec zadbał o uposażenie

syna. W Chełmie dochodziło jednak także do wydarzeń tragicznych – w �� r. do synagogi wtargnął

uzbrojony chrześcijanin imieniem Tymosz, który ranił czterech Żydów.

Murowana synagoga istniała w Chełmie już w I połowie XVI w. Zgodnie z lokalną tradycją funkcję

bożnicy miał pełnić budynek, który wcześniej stanowił własność zakonu dominikanów, a następnie

został przez nich sprzedany kahałowi; tradycja ta również wskazuje na dość dobre relacje żydowsko-

chrześcijańskie. XVI-wieczna synagoga, zwana starą, mieściła się przy obecnej ul. Szkolnej i została

zniszczona w czasie II wojny światowej.

Chełm to miasto w województwie lubelskim, położone na Wyżynie Lubelskiej nad rzeką Uherką,

dopływem Bugu, liczące dziś blisko �� tysięcy mieszkańców.

Pierwsi Żydzi w Chełmie

Nie wiadomo dokładnie, kiedy Żydzi pojawili się w Chełmie. Nie wiadomo też, kiedy Chełm stał się

miejscem akcji wielu żydowskich dowcipów i historyjek: „mędrcy z Chełma”, jak ironicznie określano

mieszkańców miasta, są zresztą nie tylko bohaterami tradycyjnych żartów, ale pojawiają się także

w literaturze i sztuce. Ta szczególna sława spowodowała, że wiele osób na świecie uznaje dziś Chełm

za miejsce mityczne, które istnieje jedynie w tradycji, a nie w rzeczywistości – tymczasem Chełm był

przez wieki jedną z najważniejszych gmin żydowskich na ziemiach polskich.

Według żywej jeszcze na początku XX w. legendy, najstarszy nagrobek na chełmskim cmentarzu

żydowskim miał liczyć ok. �� lat, co oznaczałoby, że kahał (religijna gmina żydowska) istniał

w Chełmie już w XIII w. – byłby wówczas o dwa wieki starszy od słynnego kahału lubelskiego. Pierw-

sze potwierdzone informacje o osadnictwie żydowskim w mieście pochodzą jednak dopiero z wieku

XV, kiedy to w dokumentach pojawiają się zapisy dotyczące zamożnych żydowskich kupców. Około

�� r. na chełmskim cmentarzu żydowskim odnaleziono nagrobek pochodzący z �� r.

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: