Kurpios Poszukiwani poszukiwane.pdf

www.dk.uni.wroc.pl

Paweł Kurpios

Poszukiwani, poszukiwane.

Geje i lesbijki a rzeczywistość PRL.

Lata dziewięćdziesiąte przyniosły wraz z rozwojem i umasowieniem środków

przekazu oraz stopniowym rozluźnianiem cenzury obyczajowej zwiększone zainteresowanie

sprawami tzw. mniejszości seksualnych. Coraz powszechniej dostrzega się ich współistnienie

w społeczeństwie; przede wszystkim socjologowie podejmują próby analizy postaw

społecznych czy też stereotypów dotyczących tej grupy.

Zainteresowanie może wzbudzić także analiza sytuacji osób o orientacji

homoseksualnej w PRL. Po 1989 kwestia ta nie stanowiła jeszcze przedmiotu całościowych

badań, nie doczekała się również opracowania naukowego, choć prace o tej tematyce

powstają dość powszechnie w Europie zachodniej. Przykładem może być tutaj książka „Rosa

Liebe unter dem roten Stern” opracowana już w 1984r. przez Biuro Informacyjne o Europie

Wschodniej ( EEIP ), będące agendą austriackiej organizacji gejowskiej HOSI-Wien czy

niedawna praca prof. Heleny Flam z uniwersytetu w Lipsku. Wnikliwe studia nad całością

dostępnego materiału źródłowego wymagałaby poświęcenia kilku lat pracy historyka – i to

nie dlatego, że dokumentacja jest szczególnie obfita lecz ze względu na jej duże rozproszenie.

Dlatego też niniejsze opracowanie nie może uchodzić za kompletne i wyczerpujące temat;

powstało w oparciu o bazy danych zestawione przez działaczy raczkującego w latach

osiemdziesiątych ruchu gejowskiego, fragmenty prac ujmujących zagadnienie

homoseksualizmu w szerszym kontekście ( np. analizy socjologiczne ) oraz dostępne

publikacje prasowe dotyczące tematu.

Sodomici, uraniści, jak określano dawniej osoby przejawiające homoseksualne

zachowania płciowe są obecni w różnych zachowanych źródłach historycznych i literaturze.

Odrębną kwestią jest zagadnienie tożsamości homoseksualnej; próby jej sprecyzowania

pojawiają się od niedawna. Dopiero „ dziewiętnastowieczny homoseksualista zyskał

osobowość: posiadał przeszłość, historię, dzieciństwo, charakter, sposób życia, a także

morfologię wraz z właściwą anatomią i być może zagadkową fizjologią.” 1 . To właśnie w XIX

w. medycyna - co zauważył M.Foucault powołując się na opublikowany w 1870 r. artykuł o

„odmiennych doznaniach seksualnych” - scharakteryzowała homoseksualizm jako zamkniętą

kategorię : „ nie tyle jako pewien typ stosunków seksualnych, ile jako pewną właściwość

seksualnej wrażliwości” 2 . Pojęciem jeszcze szerszym od tożsamości homoseksualnej –

postulowanej czy rzeczywistej, jawi się tożsamość gejowska. Termin „gay” – w

spolszczonym wariancie - „gej”, to słowo przeniesione do polskiego słownictwa z języka

angielskiego . „Gay – w odniesieniu do homoseksualistów obojga płci – oznacza walkę o

nowa świadomość, niezależną tożsamość i społeczne uznanie” 3 . Postaram się rozstrzygnąć,

czy właśnie w tym specyficznym kontekście można mówić o poczuciu gejowsko-lesbiańskiej

więzi w społecznej rzeczywistości PRL.

Już II Międzynarodówka Komunistyczna w 1889 r. zwróciła uwagę na problem

szczególnej dyskryminacji osób o orientacji homoseksualnej; podjęła zarazem kwestię ich

równouprawnienia względem reszty społeczeństwa. Warto zwrócić uwagę na fakt, że próby

emancypacji gejów i lesbijek – np. niwelowanie różnic w systemach prawnych, podejmowane

współcześnie w zachodnich demokracjach są zazwyczaj inicjatywą partii lewicowych.

Również same ruchy gejowskie – tak umiarkowane, jak ortodoksyjne posługują się

najczęściej lewicową – lub wręcz lewacką frazeologią. Paradoksalnie, w krajach

www.dk.uni.wroc.pl

socjalistycznych sytuacja osób o odmiennej orientacji płciowej nie była łatwa. Totalitaryzm –

mniej lub bardziej skrajny - dopatrujący się domniemanego zagrożenia swych interesów we

wszelkich przejawach jednostkowej indywidualności, wypracował urządzenia służące

uważnej obserwacji prywatnej sfery aktywności człowieka – będącej jednym z ważniejszych

elementów wolności. Również warstwa zachowań seksualnych - bez względu na to czy były

one normatywne, czy nie podlegała zainteresowaniu państwa. W hitlerowskiej Rzeszy – po

dojściu NSDAP do hegemonii na scenie politycznej zaczęto traktować homoseksualizm jako

szczególnie niebezpieczne dla kraju wynaturzenie, co wyrażało się np. w masowym osadzaniu

podejrzanych w obozach koncentracyjnych; w ZSRR - począwszy od 1934 r. zaczęto

penalizować udokumentowane lub choćby domniemane przypadki zachowań

homoseksualnych. W Rosji Sowieckiej groziło za nie 6 lat pracy przymusowej. Co ciekawe,

represje objęły jedynie mężczyzn; istnienie zjawiska lesbianizmu w ogóle nie brano pod

uwagę. Andriej Bystricki – psycholog społeczny uzasadnia ten fakt pozostałością wpływu

cerkwi, „która stokroćsurowiej odnosiła się do męskiego homoseksualizmu aniżeli do

lesbijskiej miłości.” 4 .

W odróżnieniu od swoich sąsiadów z międzywojnia, Polska już w 1932 r. uchwaliła

prawo depenalizujace stosunki homoseksualne – co w zestawieniu z faktem, że ich stopniowa

dekryminalizacja dokonywała się nawet w demokracjach Europy zachodniej, takich jak

Wielka Brytania, RFN czy Austria dopiero w latach sześćdziesiątych i siedemdziesiątych,

jawi się jako rozwiązanie szczególnie prekursorskie 5 . Mimo iż prawo to formalnie

obowiązywało również w PRL, można przypuszczać, że nie rzutowało ono w specjalny

sposób na sytuację prawną osób o orientacji homoseksualnej ani na ich społeczny odbiór.

Analiza pierwszych lat PRL – okres nasilonej ofensywy ideologicznej stalinizmu nie

wnosi zbyt wiele do dyskusji na interesujący nas temat. Trudno stwierdzić jednoznacznie, czy

wynika to po prostu z braku lub niedostępności źródeł dokumentujących przypadki represji

skierowanych w stronę homoseksualistów; można jednak założyć, że aparat partyjny

zaabsorbowany zdobywaniem kolejnych przyczółków władzy i ich umacnianiem oraz walką z

opozycją polityczną niezbyt przejmował się zachowaniami wykraczającymi poza

heteroseksualny schemat. Lata pięćdziesiąte to ponadto okres, w którym kategoria

seksualności pozostawała - i to nie tylko w PRL - w obszarze tabu; wiele kontrowersji

wzbudziła publikacja w 1948 r. pierwszego wnikliwie analizującego to zagadnienie raportu

Kinsey’a. Trzeba dodać, że w tym samym czasie w USA - podczas tzw. „ery McCarthy’ego”,

obowiązywało bardzo surowe antygejowskie prawo, skutecznie zwalczające wszelkie

przejawy „widoczności” homoseksualistów i godzące w próby zorganizowania się w spójny

ruch polityczno-społeczny. W Ameryce stało się to możliwe dopiero po wypadkach z 1969,

kiedy w Nowym Jorku doszło do fali zamieszek i demonstracji wymierzonych w policyjny

reżym. Analiza rozwoju ruchu gejowskiego w USA wykracza jednak poza temat tej pracy.

Lata sześćdziesiąte przyniosły zainteresowanie środowiskiem homoseksualistów ze

strony polskiej kryminalistyki. Przeglądając kartoteki milicyjne, dotyczące zabójstw,

prowadząc badania terenowe w miejscach, w których spotykali się homoseksualiści, a także w

zamkniętych zakładach penitencjarnych próbowano dowieść zwiększonej kryminogenności w

obrębie tej grupy. Według J. Gizy – kryminologa, zajmującego się wtedy interesującym nas

zagadnieniem, „długotrwałe uprawianie prostytucji homoseksualnej, szczególnie w okresie

krystalizacji popędu płciowego, w większości przypadków pociąga za sobą tzw. nabytą formę

homoseksualizmu – efekt utrwalenia niewłaściwych odruchów warunkowych.” 6 . Giza podaje

ponadto informację ciekawą do weryfikacji przez etnologa bądź etnografa, a dotyczącą metod

komunikowania się przez męskie prostytutki i ich klientów w miejscach „podrywu” : „W

jednym ze środowisk wielkomiejskich jest zwyczaj spacerowania w okresie letnim z

czerwonym kwiatem w butonierce, w innym noszenie przy sobie i dzwonienie dużą wiązką

kluczy, a jeszcze w innym ciche gwizdanie popularnej melodii.” 7 . O zmianie orientacji

www.dk.uni.wroc.pl

psychoseksualnej może również, w świetle badań J. Gizy, zadecydować pobyt w więzieniu.

Badacz stara się wykazać, jak w siedmiostopniowej skali przedstawionej przez Kinsey’a,

ujmującej zachowania płciowe od skrajnie heteroseksualnych do skrajnie homoseksualnych,

może zmienić się seksualność więźnia 8 , a na jednym z posiedzeń warszawskiego oddziału

Polskiego Towarzystwa Medycyny Sądowej i Kryminologii stwierdzono, że „nowe problemy

dochodzeniowe rodzi zjawisko rozszerzania się homoseksualizmu w środowiskach twórczych,

wolnych zawodów.” 9 . Rozpoznanie zjawiska, na które nie mogło być przyzwolenia w

państwie socjalistycznym sprowokowało kryminologów tamtej doby do sformułowania dość

kuriozalnego postulatu. Sugerowano mianowicie by „stworzyć specjalne zakłady karne o

charakterze leczniczym przeznaczone dla osób dotkniętych anomaliami systemu psychicznego,

w tym również seksualnymi.” 10 .

Dewiacyjny charakter badanych jednostek, jak również podatność zjawiska

homoseksualizmu na rozszerzanie się nie ulegały zatem wątpliwości badaczy – traktowali je

oni jako ewidentną patologię społeczną. Cykl publikacji dotyczących tego zagadnienia w

periodykach takich jak „Państwo i prawo” czy „Przegląd penitencjarny” nosi znamiona akcji

propagandowo - demistyfikacyjnej skierowanej do prawników, przedstawicieli organów

ścigania i wymiaru sprawiedliwości. W publicystyce późniejszego okresu zdarza się ponadto

utożsamianie homoseksualizmu z pedofilią. W komentarzu do przedrukowanego w Zeszytach

Dokumentacyjnych PAP pt. ”Plagi i patologie społeczne” reportażu o działającej w Europie

zachodniej szajce pedofili radziecki publicysta B.Swietłow stwierdza enigmatycznie, że „tym

naukowym słowem ( pedofilia ) określa się opisany wyżej proceder i (sic!) jeszcze wiele

innych zjawisk.” 11 . Nietrudno domyślić się cóż to za zjawiska ma on na myśli – nie jest

również tajemnicą, że są one nieuchronną „konsekwencją jednej ze „swobód” w „wolnym”

świecie” 12 . Nawet jeśli statystyki potwierdzają większą od przeciętnej kryminogenność

środowisk homoseksualistów, badaczom tamtej doby można postawić zarzut jednostronności.

Próbowali oni zmierzyć się z problemem, dysponując wybiórczą wiedzą ( z góry

ukierunkowaną ), analizą nie starając się wyjść poza schemat ujmujący homoseksualizm

wyłącznie jako sposób zaspokojenia popędu płciowego.

Na dwie kolejne dekady przypada okres rozwoju ruchów gejowsko–lesbiańskich w

USA i Europie zachodniej. Tego typu inicjatywy były podejmowane również w krajach

komunistycznych. Prężnie działające, podziemne organizacje udało się stworzyć w NRD oraz

ZSRR mimo, iż prawo obowiązujące w tych państwach było w stosunku do prawa polskiego

bardziej restrykcyjne. Wiązać to można z głębszą wówczas niż w naszym kraju laicyzacją

społeczeństw naszych sąsiadów, prawdopodobnie również determinacja środowisk

dyskryminowanych przez tamtejsze reżymy była większa. W Polsce próby

zinstytucjonalizowania się przez grupy homoseksualistów można datować od początku lat

osiemdziesiątych. Z jednej strony można interpretować je jako odpowiedź jednostek

odczuwających zagrożenie ze względu na zauważoną przez Gizę kryminogenność

środowiska, z drugiej były one niewątpliwie efektem wzrostu zainteresowania osobami o

orientacji homoseksualnej ze strony służb bezpieczeństwa. W strukturach MSW istniały

bowiem komórki zwane pogotowiem seksualnym; byli to atrakcyjni prowokatorzy–

podrywacze, zarówno hetero-, jak i homoseksualni, uwodzący na polecenie przełożonych

interesujące SB osoby a następnie – często pod groźbą szantażu – werbujące je do pracy na

rzecz „bezpieki” 13 . Zajście tego typu jest wymieniane jako jedna z domniemanych przyczyn

opuszczenia Polski przez M.Foucault’a 14 , który pod koniec lat pięćdziesiątych

współorganizował w Warszawie Instytut Francuski, lecz w końcu zdecydował się na powrót

do Francji. Nic nie stało na przeszkodzie, by organa bezpieczeństwa działały w ten sam lub

zbliżony sposób i w późniejszym okresie. W latach siedemdziesiątych rozpoczęto również

tworzenie kartotek, obejmujących osoby podejrzane o praktykowanie homoseksualizmu, co

na krótki czas przerwane zostało wprowadzeniem w Polsce stanu wojennego i skupieniem

www.dk.uni.wroc.pl

uwagi służb bezpieczeństwa na walce z działaczami opozycji politycznej. Gromadzenie

danych podjęto natomiast w latach 1985, 1986 i 1987. Na polecenie ówczesnego ministra

spraw wewnętrznych – Czesława Kiszczaka organa ścigania rozpoczęły akcję o kryptonimie

Hiacynt. Polegała ona na:

Argumentację autorów akcji „Hiacynt” referuje w tygodniku Resortu Spraw Wewnętrznych

Jerzy Kirzyński 15 . Jej przeprowadzenie motywowane było między innymi pojawieniem się w

Polsce przypadków zakażenia wirusem HIV i koniecznością walki z ewentualną epidemią

AIDS – „ Panowało błędne przekonanie, że mając możliwie najpełniejszą kartotekę osób

homoseksualnych można opanować rozprzestrzenianie się tej choroby.” 16 . Innym

argumentem była duża kryminogenność środowiska 17 oraz mniejsza niż w przypadku

środowisk heteroseksualnych wykrywalność popełnianych przestępstw. Zasadne jest też

domniemanie, że akcja „Hiacynt” była próbą zastraszenia liderów i działaczy rodzącego się

wówczas w PRL-u ruchu społecznego homoseksualistów, który w ustroju socjalistycznym był

elementem zdecydowanie niepożądanym, a władza niewątpliwie kojarzyła go z opozycją

polityczną. Rzeczywiście pierwsze próby zrzeszenia się homoseksualistów w związek/

stowarzyszenie noszą wyraźne cechy działań konspiracyjnych 18 . Trudno jednak uznać

wnioski działaczy dotyczące rejestracji stowarzyszenia w sądzie – a prawo do swobodnego

zrzeszania się było przecież formalnie gwarantowane przez konstytucję PRL – za próbę

obalenia ustroju. Jakie były konsekwencje akcji „Hiacynt”? Podaje się, że MO udało się

zgromadzić około 11 tysięcy kart, które rozproszone w różnych archiwach i rzekomo tajne,

istnieją do tej pory, tworząc tzw. różowe kartoteki. Część środowiska zaczęła jeszcze

staranniej, niż do tamtej pory, ukrywać się ze swoją orientacją seksualną – spowodowało to

głębsze zejście do podziemia. Paradoksalnie, akcja „Hiacynt” zmobilizowała – szczególnie

tych bardziej krnąbrnych – do zaciekłego uporu w sprawie rejestracji stowarzyszenia, a zatem

w pośredni sposób przyczyniła się do większej konsolidacji inicjatyw różnych grup z całego

kraju. Również pośrednio, akcja „Hiacynt” obnażyła hipokryzję i filisterstwo władz .

„Rzecznik ówczesnego rządu, Jerzy Urban, w wywiadzie dla amerykańskiej prasy stwierdził,

że nic mu nie wiadomo o takiej akcji.” 19 . Akcję „Hiacynt” często zestawia się ze zbrodniami

hitlerowskimi popełnianymi na gejach w czasach III Rzeszy; zestawianie jej z holocaustem to

chyba pewna przesada. Trzeba jednak stwierdzić, że jest ona przykładem działania

niedopuszczalnego w państwie prawa – a za takie chciała przecież uchodzić przed światem i

przed samą sobą PRL.

Dla projektu stworzenia stowarzyszenia udało się gejom uzyskać poparcie i

zaangażowanie prof. Mikołaja Kozakiewicza. Oburzył go sposób, w jaki polskie organa

ścigania chciały infiltrować dopiero wyznaczające swoje ramy i szukające tożsamości

środowisko homoseksualistów. Po zapoznaniu się z argumentami stron wystosował list

otwarty 20 do Ministra Spraw Wewnętrznych - Czesława Kiszczaka. W liście tym wyrażał swe

ubolewanie z powodu wdrożenia akcji „Hiacynt”, bronił akcji uświadamiającej konieczność

zmiany, w obliczu zagrożenia AIDS, przyzwyczajeń dotyczących życia płciowego, lecz

sugerował, że najlepszym rozwiązaniem byłoby jej prowadzenie przez gejów dla nich

a) aresztowaniu osób podejrzanych o homoseksualizm lub kontakty z tym środowiskiem,

b) wypełnieniu szczegółowego formularza o nagłówku „Karta homoseksualisty”,

(podobnie jak w przypadku wcześniej wspominanych taktyk werbunkowych działo się

to w atmosferze zastraszenia dokonaniem przymusowego ujawnienia orientacji osoby

aresztowanej w jej zakładzie pracy, szkole czy przed rodziną),

c) niekiedy spisaniu oświadczenia o treści : „Niniejszym oświadczam, że ja ( tu imię i

nazwisko ), jestem homoseksualistą od urodzenia. Miałem w życiu wielu partnerów,

wszystkich pełnoletnich. Nie jestem zainteresowany osobami nieletnimi.

www.dk.uni.wroc.pl

samych. Pod listem Kozakiewicza podpisały się osobistości ze świata nauki i kultury; nie

zdołał on jednak zdobyć dlań poparcia Towarzystwa Rozwoju Rodziny, którego był

przewodniczącym. Stąd tez zapis, że list do Kiszczaka jest prywatną inicjatywą

Kozakiewicza. List pozostał bez odpowiedzi.

Jak przedstawia się kwestia obecności tematyki związanej z problemem

homoseksualizmu w polskich mass-mediach tamtego okresu? W ogólnie dostępnych w PRL

czasopismach okazało się ok. 50 artykułów poświęconych temu zagadnieniu – podczas gdy

lata dziewięćdziesiąte przyniosły ich już ponad 1000 21 . Początkowo były to przedruki z prasy

obcej, reportaże. W latach osiemdziesiątych typowym kontekstem dla publikacji

wzmiankujących o homoseksualizmie była szerząca się na zachodzie i budząca wiele obaw

również w naszym kraju epidemia AIDS. Pierwszy obszerny tekst podejmujący tę

ignorowaną wcześniej tematykę to nie, jak się powszechnie uważa, reportaż pt.„Gorzki fiolet”

Barbary Pietkiewicz 22 – publicystki „Polityki”, lecz „Homoseksualizm a opinia” autorstwa

Tadeusza Gorgola 23 , zamieszczony w „Życiu literackim”. To jednak „Gorzki fiolet” zapewnił

sobie trwałe miejsce w zbiorowej pamięci środowiska homoseksualistów; za Tomaszem

Adamskim, w dodatku do swojej pracy, Artur Cezar Krasicki 24 podaje, że „ odbywały się

nawet specjalne sesje lektorskie, gdzie co celniejsze fragmenty odczytywano na głos.. ” Z

dużym oddźwiękiem zarówno w obrębie środowiska homoseksualistów, jak i poza nim

spotkała się pierwsza wypowiedź osoby o orientacji homoseksualnej na łamach polskiej

prasy. Autor, kryjący się co prawda pod pseudonimem Krzysztof T.Darski 25 wywołał lawinę

listów do redakcji 26 i sprowokował kilka felietonów. Treścią artykułu m.in. wytykającego

społeczeństwu polskiemu homofobię, szczególnie dotknięty poczuł się rzecznik rządu, który

uznał, iż to jeden z najgłupszych i najbardziej podłych tekstów, jakie miał okazję czytać;

zarzuty autora wobec postaw społeczeństwa odebrał on jako objaw przeczulenia i grupowego

egocentryzmu 27 .

Istotną kwestią jest akcja publikacji przez pisma „Relaks” i „Kurier Polski” ( 1983-

1984 i 1988 ) ogłoszeń towarzyskich mających umożliwić gejom i lesbijkom dyskretne

nawiązanie znajomości z ludźmi im podobnymi. Miała ona na celu, jak pisał jeden z jej

współorganizatorów – Jan Suwart 28 , łączyć osoby samotne i zagubione, by miały szansę

godnego poznania się poza łaźnią, sauną, czy pikietą. Ponadto, druga połowa lat

osiemdziesiątych przyniosła kilka istotnych z punktu widzenia środowisk gejowskich

artykułów, które opublikowane zostały w tygodnikach „Na przełaj” i „Razem”. Ważne było

poruszenie problematyki homoseksualizmu w kilku kolejnych numerach a także

systematyczny druk listów, które czytelnicy nadesłali do redakcji 29 . Również telewizja i radio

przejawiały rosnące zainteresowanie sprawą mniejszości seksualnych, które u schyłku lat

osiemdziesiątych z rosnącym uporem zaczęły upominać się o prawo do rejestracji

stowarzyszenia. Kilkakrotnie liderzy ruchów gejowskich m.in. Waldemar Zboralski,

reprezentujący Warszawski Ruch Homoseksualny, wzięli udział w programach telewizyjnych

lub udzielili wywiadów w audycjach radiowych. „Homoseksualizm” prof. K.

Boczkowskiego, będący pierwszym książkowym opracowaniem tego zjawiska wydawanym

w Polsce, swej publikacji doczekał się dopiero w 1988r., skąd blisko już właściwie do III RP.

Ciekawym materiałem dokumentującym narodziny ruchu gejowskiego w naszym

kraju jest prasa wydawana poza oficjalnym obiegiem. Oprócz wspominanego wyżej, a

publikowanego od 1983r. przez HOSI-Wien biuletynu informacyjnego, którego redakcję i

kolportaż przejęła w 1987r. wrocławska grupa „Etap”, gdańska OTO – Oficyna Trzeciego

Obiegu, począwszy od listopada 1986r. rozpoczęła wydawanie pisemka pt. „Filo Express”,

które jako „Facet” ukazuje się do dzisiaj. Ustawa z 1981r. zwalniała publikacje ukazujące się

w nakładzie mniejszym niż 100 egzemplarzy z kontroli przez GUKPiW było więc ono

teoretycznie legalne. Ze względu na nakład ( drugi numer – z grudnia 1986 ukazał się w 30

egz., ostatnie wydawane nieoficjalnie w latach 1988 i 1989 – ok. 95 egz. ) było jednak bardzo

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: