Kośmińska Justyna - Symbolika oka w starożytnej Mezopotamii.pdf - eBOOK - Ecce_Ego

Justyna Ko œ miæska

Symbolika oka w staro¿ytnej

Mezopotamii

WstŒp

——————————————————————————————————————

Oczy maj„ niezwyk‡e w‡a œ ciwo œ ci ze wzglŒdu na swoje funkcje. Patrz„c naj-

pe‡niej odbieramy to, co nas otacza. DziŒki oczom mo¿liwa jest kontrola

istniej„cego stanu œ wiata, jego poznanie i nawi„zanie z nim bezpo œ redniego

kontaktu. Oczy s„ nie tylko zwierciad‡em duszy, jak pisali poeci doby ro-

mantyzmu, ale te¿ drog„ prowadz„c„ do wnŒtrza cia‡a i w za œ wiaty. W wie-

lu cywilizacjach i kulturach, zar ó wno staro¿ytnych, jak i nam wsp ó ‡czes-

nych, podkre œ la siŒ znaczenie najwa¿niejszego ze zmys‡ ó w cz‡owieka, nie

tylko na p‡aszczy Ÿ nie czysto fizycznej, ale te¿ magicznej. Oczy pe‡ni„ fun-

kcjŒ medium, przez kt ó re do œ wiata przenikaj„ bogowie, demony, czarowni-

ce i wszelkie moce nieprzychylne – wrŒcz niebezpieczne [Kowalski 1998].

Fenomen polegaj„cy na kojarzeniu z oczami nadprzyrodzonych mocy wy-

stŒpowa‡ (i wystŒpuje) w wielu kulturach odleg‡ych od siebie w czasie i

przestrzeni. Objawia siŒ on pod postaci„ przer ó ¿nych zwyczaj ó w. Na przy-

k‡ad ludy syberyjskie, u kt ó rych wa¿n„ rolŒ odgrywa‡ kult nied Ÿ wiedzia, po

zabiciu zwierzŒcia wyjmowa‡y z jego g‡owy oczy i zawiniŒte w korŒ

brzozow„ uroczy œ cie chowa‡y w dziuplach drzew. Polinezyjczycy z kolei

zjadali oczy wroga w przekonaniu, ¿e zdobŒd„ w ten spos ó b energiŒ zwan„

mana [Kowalski 1998:383].

Szczeg ó lnie rozpowszechniona jest obawa przed "urocznymi" oczami,

mog„cymi zniszczy æ cz‡owieka, zwierzŒ, zasiewy (por. ros. sg‡azit ’ , "zg‡a-

dzi æ ", co wywodzi siŒ od g‡az, "oko"). Urok mo¿na rzuci æ na ka¿d„, nawet

najdrobniejsz„ rzecz: chleb, mleko, studniŒ; sparali¿owa æ ka¿d„ czynno œæ , a

tak¿e zada æ rany i wywo‡a æ wrzody. Dlatego pamiŒtaj„c o stale gro¿„cym

niebezpieczeæstwie nale¿y by æ dobrze zabezpieczonym. R ó ¿ne kultury znaj„

na to wiele magicznych sposob ó w. Najprostsz„ technik„ apotropaiczn„ jest

unikanie zetkniŒcia z kim œ , kto ma z‡e spojrzenie, posiadanie pewnych

przedmiot ó w, amulet ó w, wykonywanie okre œ lonych gest ó w, czy wypo-

wiadanie magicznych formu‡ek.

W œ wiecie islamu, do kt ó rego w dalszej czŒ œ ci mojej pracy bŒdŒ siŒ jesz-

cze odwo‡ywa æ , przed z‡ym okiem chroni„ tkaniny lub œ ciany malowane

22 ———

tak, aby na czarnym tle powstawa‡y "bia‡e oczka". CzŒsto stosuje siŒ tak¿e

zasadŒ "oko przeciw oku", daj„c„ ochronŒ temu, kto posiada jaki œ przed-

miot z wizerunkiem oka. Uroczne mog„ by æ oczy, kt ó re w jaki œ spos ó b od-

biegaj„ od standardu, na przyk‡ad zbyt przenikliwe, o odmiennym kszta‡cie,

dziwnie zabarwione lub o kolorach mieszanych. Dla wszystkich lud ó w o innej

ni¿ bia‡a sk ó rze oczy niebieskie lub zielone s„ znamieniem obco œ ci, gdy¿

wystŒpuj„ rzadko. W Europie za œ szczeg ó lnie obawiano siŒ oczu czarnych.

Przytaczam tutaj kr ó tk„ charakterystykŒ dotycz„c„ sposobu postrzegania

oka i jego dzia‡ania w szerszym kontek œ cie kulturowym, gdy¿ bez wzglŒdu

na zasiŒg czasowy i przestrzenny ma ono wiele cech wsp ó lnych. Nie bŒdzie

przesad„ stwierdzenie, ¿e wierzenia, przes„dy i obyczaje zwi„zane z po-

strzeganiem oczu s„ obecne w prawie ka¿dej cywilizacji i kulturze, bez tru-

du mo¿na je odnale Ÿæ w Polinezji, na Syberii, w Afryce, czy Europie.

Poni¿ej postaram siŒ przedstawi æ bogat„ symbolikŒ oczu na staro¿ytnym

Bliskim Wschodzie, g‡ ó wnie w Mezopotamii, sk„d pochodz„ jedne z pierw-

szych œ lad ó w przypisywania oku magicznego czy religijnego znaczenia:

przedstawienia na malowanej ceramice z okresu Halaf, a wiŒc z I po‡. VI

tys. p.n.e. [Bieliæski 1985:238].

W Jerychu z okresu neolitu preceramicznego (ok. 7500 p.n.e.) niekt ó re

znalezione pod pod‡ogami dom ó w czaszki mia‡y w oczodo‡ach muszle kauri

lub innych miŒczak ó w, co wskazuje na istnienie ju¿ w tym czasie jakiego œ

magicznego znaczenia przypisywanego oczom. NajwiŒcej przyk‡ad ó w

symboliki oczu spotykamy w Mezopotamii na prze‡omie IV i III tys. (okres

Uruk, D¿emdet Nasr i wczesnodynastyczny). Podobnie szeroki jest zasiŒg

terytorialny, obejmuj„cy bez ma‡a ca‡y Bliski Wsch ó d (MezopotamiŒ,

p ó ‡nocn„ SyriŒ, PalestynŒ, AnatoliŒ oraz Iran). Opieraj„c siŒ na materia‡ach

ikonograficznych i tekstowych poka¿Œ, jak czŒsto symbol oka wystŒpuje w

bliskowschodniej sztuce, religii i magii.

Idole oczne – interpretacja

——————————————————————————————————————

Grup„ zabytk ó w stanowi„c„ punkt wyj œ ciowy do moich rozwa¿aæ jest zbi ó r tzw.

idoli ocznych znalezionych w œ wi„tyni z IV tys. w Tell Brak w dolinie Chaburu.

Odkrycie to, dokonane w 1937 roku przez Maxa Mallowana, jest wyj„tkowe i

unikatowe. Œ wi„tynia z p óŸ nego okresu D¿emdet Nasr (ok. 3000 p.n.e.) ze

wzglŒdu na cechy, kt ó re om ó wiŒ dalej, nazwana zosta‡a Œ wi„tyni„ Oczu

———

[Mallowan 1947:1 – 259]. Pod ni„ odkryto setki tysiŒcy przedmiot ó w, z kt ó rych

najciekawszymi s„ niewielkich rozmiar ó w idole o olbrzymich oczach.

Œ wi„tynia Oczu nawi„zuje pewnymi cechami do œ wi„tyæ z po‡udnia

Mezopotamii. Zosta‡a zbudowana na platformie, a jej œ ciany zorientowano

wed‡ug stron œ wiata. Sk‡ada‡a siŒ z trzech g‡ ó wnych czŒ œ ci. Œ ciany

sanktuarium, najwiŒkszego i najbardziej bogato zdobionego pomieszczenia

w œ wi„tyni, by‡y dok‡adnie dwa razy d‡u¿sze od jego szeroko œ ci (18 × 9 m).

O‡tarz znajdowa‡ siŒ naprzeciwko podw ó jnego wej œ cia. Po obu stronach

œ wi„tyni znajduj„ siŒ dodatkowe pomieszczenia interpretowane jako maga-

zyny. Na szczeg ó ln„ uwagŒ zas‡uguje dekoracja sanktuarium, kt ó ra wyra Ÿ -

nie nawi„zuje do sumeryjskich wzorc ó w. ZewnŒtrzne lico p ó ‡nocnej œ ciany

by‡o zdobione kolorow„, sto¿kow„ mozaik„, a wewnŒtrzne rozetami z bia-

‡ego marmuru, czarnego ‡upku i czerwonego wapienia.

Bardzo ciekawym znaleziskiem by‡ znajduj„cy siŒ w koæcu celli o‡tarz

lub podium. Zbudowany zosta‡ z miniaturowych cegie‡ek Riemchien i by‡

dekorowany z trzech stron fryzem z‡o¿onym z trzech pasm: niebieskiego

wapienia, zielonego ‡upku i bia‡ego marmuru. Fryz opasywa‡a szeroka na 2

cm z‡ota ta œ ma, kt ó r„ przymocowano do drewnianego pod‡o¿a za pomoc„

srebrnych gwo Ÿ dzi o z‡otych g‡ ó wkach. Ten bogato dekorowany fragment

panelu jest pierwszym tego rodzaju w Mezopotamii zachowanym komplet-

nie. Do innych ciekawych zabytk ó w ze Œ wi„tyni Oczu nale¿y fragment mie-

dzianego panelu, na kt ó rym repusowany zosta‡ wz ó r przedstawiaj„cy oko,

oraz naturalnej wielko œ ci kamienne oko, znalezione na pod‡odze przylega-

j„cej do podium i najprawdopodobniej nale¿„ce do jakiego œ pos„gu.

Powy¿sze znaleziska wskazuj„, ¿e sanktuarium to by‡o po œ wiŒcone b ó s-

twu zwi„zanemu z symbolik„ oczu. Wizerunek tego b ó stwa sta‡ by æ mo¿e

na opisanym ju¿ podium.

PrzejdŒ teraz do wspomnianych ju¿ idoli ocznych, znalezionych w

Szarej Œ wi„tyni, starszej od Œ wi„tyni Oczu i oddzielonej od niej jedn„ war-

stw„. Nazwa jej pochodzi od koloru cegie‡, z kt ó rych zosta‡a zbudowana.

Nie posiadamy jej dok‡adnego planu ze wzglŒdu na liczne wkopy rabusi ó w.

Mimo niewielkiej mi„¿szo œ ci tej warstwy (ok. 60 cm), wydobyto z niej im-

ponuj„c„ ilo œæ zabytk ó w. Nale¿a‡y do nich: alabastrowe g‡owy o du¿ych

oczach, amulety rze Ÿ bione w serpentynie, wapieniu, gipsie i ko œ ci, wiernie

oddaj„ce przedstawienia r ó ¿nych zwierz„t, pieczŒcie cylindryczne, setki ty-

siŒcy paciork ó w i wspomniane ju¿ idole. Niestety, pierwotne po‡o¿enie za-

bytk ó w w œ wi„tyni nie jest znane. Jak ju¿ zaznaczy‡am, zbi ó r ponad 20 tys.

idoli z Tell Brak by‡ odkryciem bez precedensu w archeologii Bliskiego

Wschodu, co dodatkowo utrudnia ich interpretacjŒ.

24 ———

Ryc. 1. Typologia idoli ocznych i okularowych z Tell Brak

[Mallowan 1947:pl. LI].

———

Z olbrzymiego, dwudziestotysiŒcznego zespo‡u, przetrwa‡o ponad trzysta

kompletnie zachowanych idoli, na kt ó rych podstawie M. Mallowan opra-

cowa‡ typologiŒ ca‡ej grupy [Mallowan 1947:198 – 201]. Idole by‡y wyko-

nywane z r ó ¿nych gatunk ó w kamienia, g‡ ó wnie bia‡ego lub czarnego

alabastru i terakoty. Mia‡y zr ó ¿nicowan„ wysoko œæ , od 9 do 143 mm, oraz

grubo œæ kilku milimetr ó w. Posiada‡y p‡askie, ob‡e korpusy (biscuit – like

body) z wyd‡u¿on„ szyj„ zwieæczon„ ogromnymi, naturalistycznymi oczami

i wyrazistymi z‡„czonymi brwiami, kt ó re pierwotnie wype‡nione by‡y czarn„

lub zielon„ farb„. Korpusy czŒsto by‡y zdobione zygzakowatymi liniami

albo kropkowanym wzorem, a szyjŒ oddziela‡a linia w kszta‡cie V, imi-

tuj„ca prawdopodobnie g ó rny brzeg odzie¿y.

Ta kr ó tka, wstŒpna charakterystyka pokazuje, jak wielk„ r ó ¿norodno œ ci„

cechowa‡y siŒ idole. Mo¿na w œ r ó d nich wyr ó ¿ni æ nastŒpuj„ce grupy:

Typ I (tzw. standardowy, standard type) – idole z dwoma naturalistycz-

nymi oczami i z‡„czonymi brwiami. Do niego nale¿y prawie 90% wszyst-

kich znalezionych okaz ó w (ryc. 1, nr 3 – 12; 16 – 18, 24; 25).

Typ II (tzw. standardowy – dekorowany, decorated – standard type) – cia‡a

idoli zdobione przez zygzakowate linie i kropki. Zdobienia te interpretuje

siŒ jako schematyczne przedstawienie odzie¿y i bi¿uterii (ryc. 1, nr 52

[sp ó dniczka], 23 [naszyjnik]).

Typ III (tzw. wielokrotny, multiple idols type) – zawiera przyk‡ady o trzech

(ryc. 1, nr 22), czterech (nr 19 – 21), a nawet o sze œ ciu oczach. Do tego typu

nale¿„ przedstawienia par (by æ mo¿e m„¿ i ¿ona), rzadziej tr ó jek.

Typ IV (tzw. matka z dzieckiem, mother and child idols) – wygrawerowane

na przedzie przedstawienia jednego lub dw ó ch mniejszych idoli (ryc. 1, nr

40 – 41). AnalogiŒ dla typ ó w III i IV mog„ stanowi æ idole z Anatolii (ryc. 2).

Typ V (tzw. idole z nakryciem g‡owy, idols wearing headgear) – idole tego

typu stanowi„ zaledwie 5% ca‡ego zbioru. Nakrycia g‡ ó w s„ r ó ¿norodne,

niekt ó re przypominaj„ sto¿kowate polosy lub turbany (ryc. 1, nr 35 – 37),

inne s„ p‡asko zakoæczone (nr 45) lub dwudzielne z krenelacj„ przypo-

minaj„c„ korony lub tiary (nr 46). Przewa¿nie s„ zdobione geometrycznymi

wzorami uk‡adaj„cymi siŒ w faliste linie. Cia‡a idoli nosz„cych nakrycia

g‡owy nigdy nie s„ zdobione.

Typ VI (tzw. idole okularowe, spectacle – topped idols) – ten typ zasadniczo

r ó ¿ni siŒ od poprzednich. Idole okularowe zamiast oczu maj„ przebite na

wylot okr„g‡e otwory o niewielkich w stosunku do reszty cia‡a rozmiarach.

Ponadto nie maj„ one zaznaczonej szyi (ryc. 1, nr 1, 2, 26 – 34).

Kośmińska Justyna - Symbolika oka w starożytnej Mezopotamii.pdf

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: