Wartości kulturowe i przyrodnicze parków zabytkowych - Natura – kultura.pdf - Publikacje - m.joasia

opinie i interpretacje •

kurier konserwatorski

analizy i materiały

7 2010

Wartości kulturowe

i przyrodnicze parków

zabytkowych

Natura – kultura

Marek Siewniak *

Sztukę ogrodową chciałbym potraktować jako dzie-

dzinę, na gruncie której łatwo podać przykłady dy-

namicznego powiązania pomiędzy pojęciami natury

i sztuki. A szerzej rzecz ujmując, będzie tu mowa

o uniwersalnych relacjach przyrody i kultury. Żeby

uniknąć nieporozumień – traktuję badane pojęcia ty-

pologicznie i modelowo. Podaję kilka typów deinicji

modelowych ujmujących relacje:

1. natura/kultura

2. przyroda/sztuka

3. teoria i praktyka kształtowania krajobrazu.

Wszystkie pojęcia w niniejszym szkicu mają cha-

rakter pojęć wieloznacznych. Sądzę, że próba przy-

pomnienia, jak ważne to relacje, może mieć istotne

znaczenie dla pracy nad rewaloryzacją ogrodów i re-

kultywacją krajobrazu.

Na przełomie XIX i XX w. i ponownie na przełomie

wieków XX i XXI intensyikują się przemyślenia nasze-

go stosunku do natury jako istotnego wątku dalszego

rozwoju kultury. Wydaje się, że jeszcze nigdy architek-

tura ogrodowa i architektura krajobrazu nie stanowi-

ły tak efektywnej płaszczyzny tej dyskusji. Dyskusję

taką można by potraktować jako następne przejścio-

we podsumowanie rozpoczętej jeszcze w Renesansie

próby sformułowania relacji natury i kultury.

Natura jest bytem wszelkich nieorganicznych

i organicznych form materii, jak i jej przepływu. Ist-

nieje niezależnie od naszej świadomości. Człowiek

w swej naturalnej i biologicznej istocie jest produk-

tem materii i jej częścią. Pojęcie natura ma podwójne

znaczenie.

Natura

1. całokształt

2. właściwości

/physis

rzeczy i zjawisk wrodzone, charakter

przyroda

1. przyroda

2. natura

/natura

ang. nature

1. nature

2. nature

niem. die Natur

1. die Natur

2. die Natur

Sztukę (gr. techné ) można pojmować jako rozum-

nie zorganizowaną działalność w celu bardziej prak-

tycznym niż naukowo-abstrakcyjny (wcześniejsze

znaczenie to biegłość, technika, np. retoryka, stolar-

stwo, malarstwo, dramat).

ars/techne

sztuka/kunszt

1. artystyczny/kunsztowny 2. sztuczny

ang. art

1. artiicial

2. artiicial

niem. die Kunst 1. künstlerisch/artistisch

2. künstlich

Celem dyskusji są propozycje wizji i nowych roz-

wiązań rewaloryzacji ogrodów, parków, kształtowa-

nia nowych ogrodów, rezerwatów i innych obszarów

ochrony przyrody, krajobrazu – w tym zdegradowa-

nego, nowej struktury użytkowania gruntów, stosun-

ku do przyrody w mieście.

W historii rozwoju kultury oba te pojęcia – natu-

ra i kultura – występowały oddzielnie, nieraz wręcz

przeciwstawnie lub występowały jako wzajemnie wa-

runkująca i wspomagająca się para. Deiniowały one

relacje pomiędzy światem (kosmosem) a światem

ludzkiej kultury.

W ostatnich kilkudziesięciu latach (okresie praw-

dziwego kryzysu ekologicznego) natura i kultura ro-

* Prof. dr hab. inż. Marek Siewniak jest Prezesem Honoro-

wym Międzynarodowego Towarzystwa Uprawy i Ochrony

Drzew oraz Przewodniczącym Europejskiej Rady ds. Drzew

(EAC).

analizy i materiały •

analizy i materiały

1. Natura – kultura, Zoiówka. Fot. M. Siewniak.

(terza natura)

– krajobraz „rajski”, „utopijny”, Arkadia Wergiliusza,

ogród renesansowy, ogród barokowy, park klasycy-

styczny, park krajobrazowy

NATUR A PROTECTATA

(quarta natura)

– przyroda odnowiona, krajobraz porekultywacyjny

przyroda i krajobraz chroniony

zeszły się. Przez długi okres pojęcia natury i przyrody

były czymś autonomicznym. Natura została całkowi-

cie podporządkowana urbanistce, cywilizacji; była też

najczęściej przeciwstawiana kulturze. Jednocześnie

w wyniku rozbudzanej ekologicznej świadomości po-

wstało przekonanie, że przyrodę można „instalować”

jak osiedle, autostradę czy rejon przemysłowy lub

wręcz „włączać” albo „wyłączać” (L. Roy, 1986).

W ostatnich kilku latach coraz popularniejszy jest

pogląd, że natura i kultura powinny stanowić nieroz-

łączną parę.

Człowiek jest istotą względnie niezależną od świa-

ta materialnego – posiada bowiem świadomość i oso-

bowość, których nie da się zredukować do struktur

materii.

Można powiedzieć, że obecnie człowiek jest kre-

atorem i destruktorem otaczającego krajobrazu. Stąd

relacje natura/kultura albo sztuka muszą zawierać

następujące aspekty:

• twórczą działalność człowieka

• niszczycielską działalność człowieka

• ochronę natury i kultury

• rekultywację/renaturyzację krajobrazu.

Człowiek jako istota społeczna odróżnia się od po-

zostałej przyrody jej produktywnym, uniwersalnym

(tzn. gospodarczym, duchowym i zmysłowym) wyko-

rzystywaniem.

Relacje pomiędzy naturą i kulturą zmieniały się

i odzwierciedlały stosunek człowieka do przyrody.

W rozwoju natury i antropogenicznego wpływu na

nią wyróżnić można trzy okresy:

NATURA NATURANS

(prima natura)

– dzika przyroda, krajobraz pierwotny, „Arkadia Pana”,

„estetyczna kolonizacja krajobrazu”

NATUR A NATUR ATA

(seconda natura)

– przyroda poprawiana, natura idealna, krajobraz kul-

turowy, krajobraz agrarny

Dla współczesnej dyskusji o relacjach natura/kul-

tura wystarczy rozpocząć analizę od XVI w. Na począt-

ku czasów nowożytnych naturze, podobnie jak i sztu-

ce, przypisywano siły twórcze. Natura sama tworzy

własne formy artystyczne, a więc jest twórcą-artystą.

Sztuka posługiwała się wzorami przyrody. Udoskona-

lania przyrody przez kulturę podejmowały się nie tyl-

ko sztuki plastyczne, lecz wszystkie pozostałe dzie-

dziny sztuki w rozumieniu techne, a więc medycyna,

mechanika, architektura, rolnictwo, pedagogika.

Już w 1540 r. Sebastian Münster stwierdza w swo-

jej Cosmographii , że Ziemia tak istotnie się zmieniła

w wyniku kultywacji (uprawy roli, budowy miast i wsi),

że należałoby ją uznać za zupełnie inną planetę.

Natura i kunszt egzystowały równocześnie, koło

siebie. Granica pomiędzy nimi często się zacierała.

Dzięki temu wzajemne relacje były coraz bardziej bli-

skie (zintegrowane).

W naturalnym porządku tworzenia świata przypi-

sano wszystkim rzeczom własne miejsce. Obok Boga

jako twórcy znajduje się w sferze niebiańskiej Natura

w postaci nagiej kobiety i małpy symbolizującej Sztu-

kę i technikę człowieka , ulepszającej i uzupełniają-

cej naturę ( „naturam supplens, adiuvans et corrigens”).

Sztuka szybko wykryła i wykorzystała uniwersal-

ny porządek. Porządkowi natury przypisano atrybut

symetrii. System taki był przydatny dla idei ogrodu.

W ogrodzie, w jego naturze, uzewnętrzniła się przy

pomocy sztuki właściwa „idealna natura”.

W XVI i XVII w. uwielbiany był duet Natura – Kul-

tura jako twórca wielu przedmiotów, przy czym raz

dominowała Natura, innym razem Kultura. Ta prze-

mienna gra pobudziła do abstrakcyjnego potrakto-

wania zjawisk przyrodniczych i naśladowania natury

w artystycznych interpretacjach.

Idea „porządku naturalnego” i geometrii w ogro-

dzie była podstawowym przedmiotem rozważań

wszelkich traktatów ogrodowych XVII i XVIII w.

W krajobrazie i w ogrodzie natura i sztuka pospołu

obrabiają i szlifują „surowiec” dostarczony przez pri-

ma natura.

Obecnie – w zaniedbanych lub przekształconych

– historycznych ogrodach z tego okresu trudno już

opinie i interpretacje •

kurier konserwatorski

7 2010

będzie stwierdzić istnienie osobliwości świadczących

o takich przemyśleniach.

To wyjaśnia, dlaczego w XVI w. przyrodę krajobra-

zu tworzonego (czyli krajobrazu kulturowego) zwano

„ seconda natura”, a przyrodę ogrodu włoskiego jako

odtworzonego „naturalnego środowiska” – „terza na-

tura”.

Odkrycie przyrody nastąpiło jednocześnie z ak-

ceptacją wartości świata materialnego i postawą ba-

dawczą. Humaniści zaczęli opisywać przyrodę dla jej

du: źródła cudownej wody, miłe pagóry i zielone łąki

jako wspaniałości natury, wraz z odszlamowanymi

stawami i jako cały efekt przeznaczył potomnym do

odświeżania i uciechy. Tutaj zarysowuje się pełne na-

pięć pole pomiędzy podziwem dla piękna i potencja-

łów natury, a możliwościami jej wykorzystania przez

człowieka w sztuce ogrodowej.

Na barokowym kartuszu w tym samym ogrodzie

Hellbrun arcybiskup Andreas Jacob von Dietrich-

stein umieścił w 1750 r. napis „… ars sit supra naturam,

2. Porządek świata, Naturam folia. 1

3. Claude Lorrain (1600-1682), krajobraz pastoralny, 1638 r.

vel natura supra artem…”. Zamierzeniem tego pytania

było posianie ziarna niepewności: co się ponad co wy-

nosi? Należy dodać, że kartusz był umieszczony nad

teatrem sztuk wodnych (ponad sto igurek napędza-

nych siłą wody odgrywa życie codzienne barokowego

miasteczka). Umieszczenie tego pytania w tak eks-

ponowanym miejscu świadczy o tym, że odpowiedź

wówczas nie mogła być jednoznaczna. Było ono pro-

wokacją do zastanawiania się nad hierarchią wartości.

Dość pewną natomiast wydawać może się dzisiejsza

odpowiedź, w kierunku przewagi znaczenia technicz-

nej i artystycznej biegłości.

We wszystkich geometrycznych ogrodowych for-

mach roślinnych można stwierdzić myśl wzajemnego

wspierania się pomiędzy naturą i sztuką. Stanowiły one:

• tworzywo zarówno dla architektonicznych, jak

i naturalistycznych form, takich jak szpalery, ber-

ceaux, bosco, ars topiaria , aleje, gaje, lasy,

• tworzywo dla artystycznych prezentacji roślin

użytkowych i ozdobnych hortus loridus, rabaty,

plat-band, kwietniki .

Stosowanie innych tworzyw, np.: wody, musz-

li, kamienia, minerałów, hołduje tej samej zasadzie,

o czym świadczą groty, kaskady, baseny, jeziora.

piękna. Artyści składali hołd naturze, uważali ją za

wzór i nauczycielkę, badano ją. Celem artysty było

naśladowanie natury, ale w jej najdoskonalszych two-

rach.

W ogrodzie natura i kultura zaczynają się wzajem-

nie przenikać, powstają transekty lub strefy „od kul-

tury do natury”. W tekstach powstających w nawią-

zaniu do De natura deorum Cycerona (106-43 p.n.e.)

spotyka się pojęcie „drugiej natury”, powstającej

przez interwencje człowieka w przyrodę.

Należy stwierdzić, że w XVII i XVIII w. natura

i kultura nie stanowiły antytezy, lecz wzajemnie się

wspierały i uzupełniały. Najwyraźniej można to za-

uważyć w kunszcie ogrodu regularnego.

Twórca ogrodu Hellbrun w Salzburgu Markus

Sitticus pełen podziwu włączył w 1613 r. do ogro-

1 Ilustracje 2, 3, 4, 6 i 7, reprod. za: Virgilio Vercelloni, Euro-

pean Garden. An historical atlas.

analizy i materiały •

analizy i materiały

analizy i materiały

w ogrodzie sztuka podporządkowała sobie przyrodę

i ją „odnaturyzowała”. Stanowisko to było podsycane

angielską krytyką ogrodów regularnych i propozycją

ideału ogrodów krajobrazowych.

Ciągle jeszcze powszechnie sądzi się, że lenotrow-

ski Wersal był apogeum tego ujarzmienia. Tutaj jed-

nak centralna oś symetrii została podkreślona rzeź-

bami „Natury” i „Sztuki” na ogrodowej fasadzie pała-

cu. Symetria kompozycji uważana jest za symboliczne

zapewnienie równowagi i przypomina o wewnętrznej

spójności pomiędzy przyrodą i kulturą. Była to za-

sada klasycznej teorii sztuki Francuskiej Akademii.

W opartym na boskim wzorcu, symetrycznym ogro-

dzie umieszczane są twory z całej amplitudy – od na-

turalnych (bez żadnej obróbki), poprzez te obrobione,

aż po daleko przetworzone produkty techne.

Podobnie na relieie tympanonu Panteonu (Erd-

mannsdorfa) w Woerlitz (1800) Wenus zażegnuje

spór pomiędzy syrenami, przedstawicielkami natu-

ry i muzami, przedstawicielkami kultury. Wybitny

przedstawiciel Oświecenia, książę Franciszek, de-

monstrował zamiar pojednania natury i kultury,

stworzenia w królestwie ogrodów – najpełniejszej

syntezie sztuk Oświecenia – jedności wyższego rzędu

i pogodzenie przeciwieństw.

Parkowi krajobrazowemu zaprzecza się niejako na

własne życzenie artystycznego charakteru (artystycz-

nej natury). Park staje się przypisany „naturze”. Pa-

radoksem jest, że sztuka ogrodowa tworzyła naturę,

chcąc się za nią jednocześnie ukryć. Znika stopniowo

natura/kultura jako para pojęć. Rozchodzą się drogi

duetu pojęć natury i sztuki. Stają się one obszarami

dwóch różnych dziedzin naukowych. Mimo to war-

tość parku i ogrodu mierzy się jeszcze tradycyjnie,

niejako z rozpędu według kryteriów pospołu przy-

rodniczych i artystycznych.

Jean-Jacques Rousseau nawołuje do powrotu do

natury ( Retour à la nature) jako do pierwotnego źró-

dła prawdy .

Instrumentem stają się nauki przyrodnicze.

W ogrodzie i krajobrazie nabierają znaczenia nowe

pojęcia, takie jak pomnik przyrody, zbiorowisko ro-

ślinne, siedlisko. Obok takiej przyrody, w pierwszej

linii lory i fauny, egzystował całkowicie autonomicz-

ny świat sztuki. Jedynie jemu według Kanta (1724-

-1804) przypisywać można kategorie estetyczne.

Gilpin (1792) opisuje jednak krajobraz kategoriami

artystycznymi: monotonia czy chaos? Banalność czy

wzniosłość? Miękkość czy agresywność?

Według Goethego (1749-1832) „(…) piękno natu-

ry (naturalne) podporządkowane jest prawu przyrody.

Piękno sztuki podporządkowane jest ludzkiemu du-

chowi. Dlatego to pierwsze wydaje się nam poniekąd

związane, a to drugie swobodne”.

4. Claude Lorrain (1600-1682), dąb w krajobrazie.

5. Terza natura. Równowaga pomiędzy naturą a kulturą.

Fot. K. Branowski.

Poprawianie przyrody i doprowadzanie jej do per-

fekcji to drugi etap relacji pomiędzy naturą i kulturą.

Przyroda dzika ( prima natura) jest poprawiana i za-

stępowana przez idealną „ belle nature ” czyli natura na-

turata. Zakres i intensywność „pomagania” naturze,

jej ulepszania w XVII i XVIII w. zmienia się i zależy

od uwarunkowań lokalnych, narodowych (w tym też

mody), stanu nauki i techniki ogrodniczej.

W pewnym momencie ogród staje się samo-

dzielnym symbolem statusu. Powstaje wrażenie, że

opinie i interpretacje •

kurier konserwatorski

7 2010

Potrzebna jest ciągła debata o wartościach piękna

natury, o estetyce (przyrody) w ogrodzie i krajobra-

zie. Człowiek zdaje sobie ciągle podświadomie sprawę

z piękna jako immanentnej właściwości przyrody.

Zanikającą parę uzupełniających się pojęć w teo-

retycznych dyskusjach w XIX i XX w. zastąpiło ich

przeciwstawienie. W XX w. ogród powszechnie koja-

rzyliśmy raczej z naturą. Mimo wszystko, jeżeli nawet

nie zdajemy sobie z tego sprawy, ogród cały czas po-

zostaje przestrzenią, w której zachodzą różnorodne

relacje pomiędzy naturą i kulturą.

Ciekawym w wielu aspektach, przykładem no-

woczesnej sztuki ogrodowej stał się ogród Moneta

(1840-1926) w Giverny. Żywa kompozycja zaaranżo-

wana przez malarza (była wynikiem licznych dyskusji

z ogrodnikami, przyrodnikami i artystami) nabiera

programowego charakteru, przywracającego ogrodo-

wi wszelkie atrybuty sztuki. Monet oświadczył: „Per-

haps lowers were the reason why I became a painter”

(idea Kunstwolen) . Dochodzi ponownie do harmonii

pomiędzy naturą i kulturą.

Ochrona przyrody i ochrona zabytków wywodzą

się z tych samych kulturowo-historycznych korzeni.

W tym sensie należałoby rozpatrzyć sens pożądanego

zjawiska roślinności rodzimej. Zarówno architektura

ogrodowa, jak i architektura krajobrazu, nie powinna

próbować decydować się na rozwiązania odpowiada-

jące na pytanie, co jest decydujące: natura czy kultu-

ra. W każdym projekcie powinny być podejmowane

próby jak najwszechstronniejszych powiązań obu

wątków.

Dopiero w dyskusjach na początku XX w. natura

staje się głównym tematem. Wzrasta znaczenie przy-

rody i krajobrazu. Powstają ruchy ochrony przyrody,

upiększania krajobrazu, upiększania miast, z coraz

wyraźniejszym podkreślaniem rodzimości. Ruch

ten rozwija się skutecznie do dziś. Postuluje on sza-

cunek dla przyrody i oszczędność w użytkowaniu

jej zasobów. Natura stała się zjawiskiem kulturowo-

-przyrodniczym, dwuwątkowym. Przy kształtowaniu

obiektów przyrodniczych zachodzą pewne obszary

tolerancji ekologicznej albo obszary pewnej swobo-

dy działania (zbiorowiska zastępcze, zmiana siedlisk,

siedliska sztuczne, nowe, klonowane organizmy lub

organizmy GMO, introdukcja i naturalizacja, dzicze-

nie, renaturyzacja, sterowanie sukcesją naturalną

rezerwatów przyrodniczych itp.). Dobór form na-

tury może tylko po części opierać się na kryteriach

przyrodniczych. Wypracowuje podstawy ekologicz-

ne i chyba doprowadza do przewagi przyrodniczego

(krajobrazowego) postrzegania obrazu świata nad

industrialnym. Zasada dotyczy zarówno rewaloryza-

cji ogrodów historycznych, jak i tworzonych nowych

obiektów.

6. W.S. Gilpin (1724-1804), picturesque controversy – banalność

natur y.

7. W.S. Gilpin (1724-1804), picturesque controversy – wzniosłość

malowniczości.

Całkowity rozbrat kultury z naturą wydaje się być

przypieczętowany ruchami ekologicznymi, desperac-

ko próbującymi ratować przyrodę.

Obecnie przekonanie o konieczności istnienia

przyrody stało się tak powszechne, że często nie wy-

magane są w ogóle jej wartości estetyczne. Doprowa-

dziło to do pewnych niepokojących postaw – „byle

dużo, byle zielono”. Postawa taka była usankcjono-

wana tzw. „współczynnikiem biomasy”. Apogeum

takiej postawy przypadło na okres apokaliptycznych

wizji dewastacji środowiska przyrodniczego. Zielona,

amoriczna gęstwina utożsamiana była z „płucami

miasta”, „oazą życia” i nie miała żadnej alternatywy

w warunkach skrajnego zniekształcenia środowiska.

Desperackimi, donikąd prowadzącymi były i są pró-

by poszukiwania gatunków lub odmian „odpornych”.

Zaniechany został już kierunek „ekologiczny”, który

zakładał odtworzenie zielonego otoczenia według

tzw. „współczynnika biomasy”. Głęboka degradacja

środowiska legitymizowała w okresie narastającej

apokaliptycznej wizji lat 60-80. XX w. zazielenianie.

analizy i materiały •

analizy i materiały

Wartości kulturowe i przyrodnicze parków zabytkowych - Natura – kultura.pdf

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: